Search

In Nederland wordt de kwaliteit van de natuur in de meeste Natura 2000-gebieden beperkt door de hoge stikstofbelasting. Deze hoge belasting is een gevolg van de uitstoot van stikstofoxiden en ammoniak door onder meer verkeer, industrie en landbouw. Deze uitstoot bereikt via de lucht de natuurgebieden en slaat neer op de grond / bodem. De stikstofbelasting zal in de toekomst afnemen door het huidige beleid voor de uitstoot van vooral stikstofoxiden. Een deel van deze daling mag voor economische groei worden gebruikt door nieuwe vergunningen voor bijvoorbeeld stallen en wegen af te geven. Deze afweging wordt via de Programmatische Aanpak Stikstof (de PAS) geregeld, die op 1 juli 2015 van start ging. AERIUS is het rekeninstrument waarmee de initiatiefnemer een vergunning aanvraagt. RIVM heeft in 2015-2016 gefaseerd het beheer van AERIUS op zich genomen. Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat de manier waarop AERIUS werkt correct is. Het gaat hierbij om de manier om de uitstoot van ammoniak en stikstofoxiden te verwerken en de modellering van de hoeveelheid stikstof die in de natuurgebieden terechtkomt - nu en in de toekomst. Er zijn geen onverklaarbare verschillen waargenomen ten opzichte van de systemen van het RIVM waarmee voor andere beleidsterreinen gegevens over de luchtkwaliteit worden berekend (de Emissieregistratie, grootschalige concentratie en depositiekaarten, de Monitoringstool en de diverse meetnetten om de concentraties in de lucht te meten). Wel doet het RIVM een aantal aanbevelingen om de verwerking van de emissiegegevens eenvoudiger te maken. Daarnaast constateert het RIVM dat de onderbouwing ontbreekt van een aantal beleidsbeslissingen om voor AERIUS hogere emissies te gebruiken dan voor andere beleidstrajecten, zoals voor de NEC-rapportage (emissieplafonds). Dit geldt vooral voor de emissies van het wegverkeer op het hoofdwegennet en voor de emissies van industrie en scheepvaart in het Rijnmondgebied. Het RIVM heeft dit onderzoek op verzoek van het ministerie van Economische zaken uitgevoerd.

In Nederland wordt de kwaliteit van de natuur in de meeste Natura 2000-gebieden beperkt door de hoge stikstofbelasting. Deze hoge belasting is een gevolg van de uitstoot van stikstofoxiden en ammoniak door onder meer verkeer, industrie en landbouw. Deze uitstoot bereikt via de lucht de natuurgebieden en slaat neer op de grond / bodem. De stikstofbelasting zal in de toekomst afnemen door het huidige beleid voor de uitstoot van vooral stikstofoxiden. Een deel van deze daling mag voor economische groei worden gebruikt door nieuwe vergunningen voor bijvoorbeeld stallen en wegen af te geven. Deze afweging wordt via de Programmatische Aanpak Stikstof (de PAS) geregeld, die op 1 juli 2015 van start ging. AERIUS is het rekeninstrument waarmee de initiatiefnemer een vergunning aanvraagt. RIVM heeft in 2015-2016 gefaseerd het beheer van AERIUS op zich genomen. Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat de manier waarop AERIUS werkt correct is. Het gaat hierbij om de manier om de uitstoot van ammoniak en stikstofoxiden te verwerken en de modellering van de hoeveelheid stikstof die in de natuurgebieden terechtkomt - nu en in de toekomst. Er zijn geen onverklaarbare verschillen waargenomen ten opzichte van de systemen van het RIVM waarmee voor andere beleidsterreinen gegevens over de luchtkwaliteit worden berekend (de Emissieregistratie, grootschalige concentratie en depositiekaarten, de Monitoringstool en de diverse meetnetten om de concentraties in de lucht te meten). Wel doet het RIVM een aantal aanbevelingen om de verwerking van de emissiegegevens eenvoudiger te maken. Daarnaast constateert het RIVM dat de onderbouwing ontbreekt van een aantal beleidsbeslissingen om voor AERIUS hogere emissies te gebruiken dan voor andere beleidstrajecten, zoals voor de NEC-rapportage (emissieplafonds). Dit geldt vooral voor de emissies van het wegverkeer op het hoofdwegennet en voor de emissies van industrie en scheepvaart in het Rijnmondgebied. Het RIVM heeft dit onderzoek op verzoek van het ministerie van Economische zaken uitgevoerd.

Het Programma Aanpak Stikstof (PAS) is ingevoerd om economische ontwikkelingen mogelijk te maken en tegelijkertijd de natuurdoelen voor de Natura 2000-gebieden te realiseren. Het programma omvat maatregelen om stikstofuitstoot te verminderen waardoor er minder vanuit de lucht op deze gebieden neerslaat (depositie). Hierdoor ontstaat ruimte voor nieuwe economische activiteiten. Daarnaast omvat het PAS herstelmaatregelen om de natuur aldaar te versterken. Het PAS is op 1 juli 2015 in werking getreden. De ontwikkeling van de depositie door de jaren heen laat in deze monitoringsronde een wisselend beeld zien. Vanuit het hoofdwegennet, de landbouwsector en de bijdrage vanuit het buitenland daalt de verwachte depositie voor 2030 gemiddeld genomen. Andere sectoren laten echter een minder gunstig beeld zien. In zijn totaliteit daalt de gemiddelde depositie 14 procent. Het PAS maakt het mogelijk, gezien de verwachte toekomstige depositiedaling, dat bestaande activiteiten kunnen uitbreiden, of dat nieuwe activiteiten kunnen starten. Met de op die manier beschikbaar gestelde zogenoemde depositieruimte maakt het PAS economische ontwikkeling mogelijk, onder de voorwaarden dat de totale stikstofdepositie blijft dalen, en de instandhoudingsdoelen van de Natura 2000-gebieden niet in geding komen. Bij nieuwe economische activiteiten wordt een onderscheid gemaakt tussen activiteiten die een meldingsplicht hebben omdat ze weinig stikstofdepositie veroorzaken, en vergunningsplichtige activiteiten. De ruimte die beschikbaar is voor activiteiten met meldingsplicht is gemiddeld over Nederland voor 55 procent benut. Van de ruimte voor vergunningsplichtige activiteiten is gemiddeld circa 30 procent benut. Het merendeel van de nieuwe activiteiten betreft de landbouwsector. Het RIVM rapporteert in opdracht van het PAS-Bureau jaarlijks over de stikstofdepositie, als onderdeel van de totale PAS-monitoring. Het gebruikt hiervoor de nieuwste stikstofemissiegegevens en de meest geactualiseerde modellen en rekenmethoden. Telkens worden de verwachte ontwikkelingen voor de ijkjaren 2020 en 2030 beschreven in relatie tot de situatie vóór de PAS (2014).

Het RIVM rapporteert over de uitstoot van stikstof en de neerslag daarvan in Nederlandse Natura 2000-gebieden. Dit is onderdeel van de monitoring van het Programma Aanpak Stikstof (PAS). De doelen van het PAS zijn: minder stikstof, sterkere natuur en economische ontwikkeling. De uitstoot van stikstof is de basis om te berekenen hoeveel ervan neerslaat op de bodem en de planten (stikstofdepositie). Uit deze monitoringsrapportage blijkt dat van 2014 tot en met 2017 de jaarlijkse uitstoot van stikstofoxiden met 13 kiloton is gedaald (4 procent). Stikstofoxide is de vorm van stikstof die vooral van verkeer en industrie afkomt. De jaarlijkse uitstoot van ammoniak, waarvan landbouw de belangrijkste bron is, is met 4 kiloton gestegen (3 procent). Het RIVM maakt voor het PAS ook prognoses van de hoeveelheid stikstof die in 2020 en 2030 op de bodem van Natura 2000-gebieden neerslaat. In de huidige prognose daalt de depositie. Hierbij is ervan uitgegaan dat de uitstoot van stikstofoxiden stijgt, en van ammoniak daalt. Als de ontwikkelingen in de gerapporteerde uitstoot tot 2017 echter doorzetten, is de hoeveelheid stikstofoxiden in de prognoses te hoog ingeschat en die van ammoniak te laag. Vanwege deze ontwikkelingen is het onzeker of de verwachte depositiedaling overal gaat worden gehaald. De afgelopen jaren is een verschil te zien tussen de uitstoot en de gemeten concentratie van ammoniak in de lucht. Dit komt grotendeels doordat er minder vervuilende stoffen in de lucht zitten. Ammoniak verbindt zich daardoor minder met deze stoffen en blijft langer in de lucht achter. Door dit inzicht is het verschil beter te begrijpen, maar het is geen reden om depositiecijfers aan te passen. Verder wordt de feitelijke uitstoot uit de landbouw nader onderzocht. Dit kan nauwkeurigere gegevens over de uitstoot en prognoses opleveren. Het aantal nieuwe aanvragen voor economische activiteiten die binnen het PAS kunnen plaatsvinden, neemt af. Dat komt doordat op diverse plekken de beschikbare ruimte voor economische ontwikkeling al is benut. Deze rapportage is opgesteld voordat de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State uitspraak heeft gedaan over het PAS.

Dit rapport is een achtergronddocument bij de analyse van PBL van maatregelen voorgesteld door het Kabinet om kosteneffectief de stikstofdepositie te verlagen. In dit rapport worden in aparte factsheets de effecten en kosten voor vijf maatregelen voor de sector mobiliteit gepresenteerd (hoofdstuk 6 uit de koepelnotitie van PBL). De analyse is gebaseerd op de omschrijving van deze maatregelen zoals die in fiches door het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) zijn aangeleverd op 19 februari 2020. De maatregelen zijn, voor zover de huidige kennis dat toelaat, beoordeeld op kosten en effecten door PBL, TNO en CE Delft. Voor sommige beleidsopties zijn meerdere varianten onderzocht. Dit rapport is de bundeling van de analyses van de vijf opties voor mobiliteit die door het kabinet zijn opgenomen in het voorgestelde pakket stikstofmaatregelen. De maatvoering van deze maatregelen, zoals die door het kabinet is voorgesteld eind april 2020, wijkt in sommige gevallen af van de opties zoals deze zijn onderzocht op basis van de op 19 februari 2020 door het Ministerie aangeleverde fiches. Waar dit van toepassing is, staat dit beschreven in de koepelnotitie van PBL

Dit document beoogt een aantal vragen te beantwoorden die TNO ontving van de Commissie Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, betreffende stikstofuitstoot en -depositie in Nederland. Deze vragen waren: – Welke bronnen dragen in welke mate bij aan de Nederlandse problemen? – In hoeverre is dat beeld regionaal verschillend? – Zijn de problemen in Nederland groter dan elders in Europa? En zo ja, waarom? – Welke maatregelen zijn (theoretisch) denkbaar om de stikstofuitstoot te reduceren en hoe groot is dan het effect daarvan? Op basis van de huidige beschikbare informatie kan die laatste vraag op hoofdlijnen beantwoord worden, maar niet in detail; hiervoor is aanvullende studie nodig. Dit document identificeert welke sectoren het sterkst bijdragen aan de huidige emissies en deposities en bespreekt in welke richting reducties gezocht kunnen worden.

In dit onderzoek staan de volgende vragen centraal: - Wat is de bijdrage vanuit verschillende bronnen aan de depositie op de voor stikstofgevoelige natuur in de Natura 2000-gebieden? En wat is daarin specifiek de bijdrage van de veehouderij, uitgesplitst naar zowel stal-opslagemissie alsook aanwendings- en beweidingsemissies? - Welke reductie in stikstofemissies is nodig is om voor alle voor stikstofgevoelige habitattypen in de Natura 2000-gebieden onder de kritische depositiewaarde (KDW) te komen? - Op welke wijze is het mogelijk de benodigde reductie in de veehouderij te bewerkstelligen en wat zijn daarin de mogelijkheden voor een integrale gebiedsaanpak en mee-koppelkansen op andere terreinen zoals klimaat, kringlopen sluiten, bufferzones, etc.

In dit onderzoek staan de volgende vragen centraal: - Wat is de bijdrage vanuit verschillende bronnen aan de depositie op de voor stikstofgevoelige natuur in de Natura 2000-gebieden? En wat is daarin specifiek de bijdrage van de veehouderij, uitgesplitst naar zowel stal-opslagemissie alsook aanwendings- en beweidingsemissies? - Welke reductie in stikstofemissies is nodig is om voor alle voor stikstofgevoelige habitattypen in de Natura 2000-gebieden onder de kritische depositiewaarde (KDW) te komen? - Op welke wijze is het mogelijk de benodigde reductie in de veehouderij te bewerkstelligen en wat zijn daarin de mogelijkheden voor een integrale gebiedsaanpak en mee-koppelkansen op andere terreinen zoals klimaat, kringlopen sluiten, bufferzones, etc.

Het Programma Aanpak Stikstof (PAS) is opgezet om natuurdoelen in Nederland te realiseren en binnen die doelen ook economische ontwikkeling mogelijk te maken. Stikstof is een voedingsstof voor planten, maar te veel stikstof kan schade veroorzaken aan de natuur en biodiversiteit. Door bestaand beleid en extra maatregelen om de uitstoot van stikstof te verlagen, zijn in het PAS nieuwe economische activiteiten mogelijk, binnen bepaalde voorwaarden. Een voorwaarde is dat maatregelen worden genomen om de kwaliteit van de natuur te behouden of te versterken. Het PAS is op 1 juli 2015 in werking getreden. Het RIVM rapporteert jaarlijks in opdracht van het PAS-Bureau over de verwachte ontwikkelingen van de uitstoot en depositie voor de ijkjaren 2020 en 2030 ten opzichte van het referentiejaar 2014 van het PAS. Aanleiding voor de onderliggende tussentijdse rapportage is nieuwe informatie over leefgebieden van soorten. Hierdoor wordt op anderhalf keer zoveel locaties de verwachte depositie gemonitord. Het aanvullen en toevoegen van leefgebieden aan het Programma Aanpak Stikstof heeft geleid tot meer inzicht in de leefgebieden van planten en dieren die gevoelig zijn voor stikstof. Deze uitbreiding van de monitoringsmethodiek geeft geen aanleiding om de eerder gepresenteerde conclusies over de trends in uitstoot en depositie in de voorgaande M16 rapportage anders te duiden. Tot 2020 wordt een lichte toename van de uitstoot van stikstofoxide ten opzichte van 2014 berekend door de groei van de zeevaart en industrie. Op de langere termijn, tussen 2020 en 2030, wordt een daling van 43 kiloton verwacht, onder andere door de effecten van schoner verkeer. De berekende ammoniakuitstoot daalt naar verwachting tussen 2014 en 2030 met 12 kiloton. De berekende stikstofdepositie (stikstofoxiden en ammoniak) tussen 2014, het referentiejaar van het PAS, en 2030 daalt naar verwachting met 15 procent.

Het Programma Aanpak Stikstof (PAS) is opgezet om natuurdoelen in Nederland te realiseren en binnen die doelen ook economische ontwikkeling mogelijk te maken. Stikstof is een voedingsstof voor planten, maar te veel stikstof kan schade veroorzaken aan de natuur en biodiversiteit. Door bestaand beleid en extra maatregelen om de uitstoot van stikstof te verlagen, zijn in het PAS nieuwe economische activiteiten mogelijk, binnen bepaalde voorwaarden. Een voorwaarde is dat maatregelen worden genomen om de kwaliteit van de natuur te behouden of te versterken. Het PAS is op 1 juli 2015 in werking getreden. Het RIVM rapporteert jaarlijks in opdracht van het PAS-Bureau over de verwachte ontwikkelingen van de uitstoot en depositie voor de ijkjaren 2020 en 2030 ten opzichte van het referentiejaar 2014 van het PAS. Aanleiding voor de onderliggende tussentijdse rapportage is nieuwe informatie over leefgebieden van soorten. Hierdoor wordt op anderhalf keer zoveel locaties de verwachte depositie gemonitord. Het aanvullen en toevoegen van leefgebieden aan het Programma Aanpak Stikstof heeft geleid tot meer inzicht in de leefgebieden van planten en dieren die gevoelig zijn voor stikstof. Deze uitbreiding van de monitoringsmethodiek geeft geen aanleiding om de eerder gepresenteerde conclusies over de trends in uitstoot en depositie in de voorgaande M16 rapportage anders te duiden. Tot 2020 wordt een lichte toename van de uitstoot van stikstofoxide ten opzichte van 2014 berekend door de groei van de zeevaart en industrie. Op de langere termijn, tussen 2020 en 2030, wordt een daling van 43 kiloton verwacht, onder andere door de effecten van schoner verkeer. De berekende ammoniakuitstoot daalt naar verwachting tussen 2014 en 2030 met 12 kiloton. De berekende stikstofdepositie (stikstofoxiden en ammoniak) tussen 2014, het referentiejaar van het PAS, en 2030 daalt naar verwachting met 15 procent.

Het Programma Aanpak Stikstof (PAS) is ingevoerd om de stikstof-uitstoot in Natura 2000-gebieden te verminderen en tegelijkertijd ruimtelijke en economische ontwikkelingen mogelijk te maken. De PAS is op 1 juli 2015 in werking getreden. Het RIVM zal in opdracht van het PAS-Bureau de Nederlandse overheid jaarlijks rapporteren over de berekende hoeveelheid stikstof die vanuit de lucht op de bodem neerslaat (depositie). Deze informatie kan worden gebruikt om te beoordelen of het programma moet worden bijgestuurd. De eerste monitoringsrapportage bevat de nulmeting en de ontwikkeling van de hoeveelheid stikstof gedurende het eerst halfjaar in de Natura 2000-gebieden. Hieruit blijkt dat de berekende stikstofdepositie door de jaren heen daalt, ook als de ruimte die beschikbaar is voor economische activiteit wordt ingevuld. De resultaten zijn in lijn met de prognoses die zijn gemaakt op het moment dat de PAS in werking trad. De berekende daling is nog niet overal terug te zien in de metingen van de ammoniakconcentraties van de afgelopen jaren. In delen van Nederland wordt op basis van de metingen zelfs een stijgende trend waargenomen. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken onderzoekt het RIVM het verschil tussen de berekeningen en de metingen. Deze rapportage over stikstof is onderdeel van de totale jaarlijkse PAS-monitoringsrapportage. De overige onderdelen zijn een soortgelijke rapportage over de natuur (onder verantwoording van het PAS-Bureau) en een overkoepelende notitie over de totale PAS Monitorings-rapportage

Het Programma Aanpak Stikstof (PAS) is ingevoerd om de stikstof-uitstoot in Natura 2000-gebieden te verminderen en tegelijkertijd ruimtelijke en economische ontwikkelingen mogelijk te maken. De PAS is op 1 juli 2015 in werking getreden. Het RIVM zal in opdracht van het PAS-Bureau de Nederlandse overheid jaarlijks rapporteren over de berekende hoeveelheid stikstof die vanuit de lucht op de bodem neerslaat (depositie). Deze informatie kan worden gebruikt om te beoordelen of het programma moet worden bijgestuurd. De eerste monitoringsrapportage bevat de nulmeting en de ontwikkeling van de hoeveelheid stikstof gedurende het eerst halfjaar in de Natura 2000-gebieden. Hieruit blijkt dat de berekende stikstofdepositie door de jaren heen daalt, ook als de ruimte die beschikbaar is voor economische activiteit wordt ingevuld. De resultaten zijn in lijn met de prognoses die zijn gemaakt op het moment dat de PAS in werking trad. De berekende daling is nog niet overal terug te zien in de metingen van de ammoniakconcentraties van de afgelopen jaren. In delen van Nederland wordt op basis van de metingen zelfs een stijgende trend waargenomen. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken onderzoekt het RIVM het verschil tussen de berekeningen en de metingen. Deze rapportage over stikstof is onderdeel van de totale jaarlijkse PAS-monitoringsrapportage. De overige onderdelen zijn een soortgelijke rapportage over de natuur (onder verantwoording van het PAS-Bureau) en een overkoepelende notitie over de totale PAS Monitorings-rapportage

This paper quantifies the efficiency of emission control measures in agriculture at landscape scale on the N deposition and critical N load exceedances in Natura 2000 sites. The model INITIATOR2 was run with spatially explicit farm data to predict atmospheric emissions of ammonia. These emissions were input of an atmospheric transport model to assess the N deposition in the Natura 2000 sites. Using the Dutch province of Overijssel as a case study, calculations for the year 2006 show that only 35% of the N deposition in the Natura 2000 sites were caused by agricultural NH3 emissions within the province. Comparatively most cost-efficient measures were low-emission application, followed by measures to reduce the protein content in feed. Relocating farms out of the Natura 2000 sites was very cost inefficient. Since critical N depositions of the Natura 2000 sites in Overijssel are largely exceeded in more than 90% of the area, the evaluated abatement measures were, however, not effective to reduce the area exceeding critical loads when only applied within the province Overijssel. Reductions of N deposition to a level below critical loads can only be achieved with the support of national and international emission reductions.

Betreft metingen die geacht worden essentieel te zijn voor een doelmatige controle van radioactieve besmetting in het milieu. De analyses worden uitgevoerd in monsters luchtstof, depositie, gras en melk. Monsters van gras en melk zijn genomen in de omgeving van Nederlandse kerncentrales en op Nederlands grondgebied in de omgeving van kerncentrales in het buitenland. Ook zijn melkmonsters van vier melkfabrieken, verspreid over het land, geanalyseerd. In dit rapport worden tevens de resultaten van het Landelijk Meetnet voor Radioactiviteit (LMR) besproken. Op basis van de resultaten is de conclusie van de rapportage dat de resultaten niet significant afwijken van de resultaten van het voorgaande jaar. De gemeten stralingsniveaus en activiteitsconcentraties zijn overeenkomstig respectievelijk het niveau en de concentraties van de periode vlak voor het ongeluk met de centrale in Chernobyl in april 1986.

Thirty-two grassland sites, distributed over the Netherlands, were sampled to determine 'background" concentrations of dioxins. The sites were chosen on the basis of calculations using a model for a large-scale distribution and deposition of dioxins from especially waste incinerators. Sampling procedure, sample processing and physico chemical analyses are described. Special attention is given to the analytical procedure, the recoveries and the repeatability. 'Background' concentrations from 1.8 to 16.4 ng I-TEQ kg-1 were determined for the layer 0-5 cm below surface level. These concentrations reflect the concentrations to be expected as 'background' concentrations in Dutch soils. It appeared appropriate to predict the concentrations in the soil from the deposition data, not only for 'background' sites but also for sites in the vicinity of waste incinerators. From the viewpoint of policy-making further research was not recommended. Additional studies may be undertaken for scientific reasons, increase in knowledge on the behaviour of dioxins.

In dit jaarverslag over 1996 zijn de resultaten weergegeven van de metingen van radioactiviteit in milieumonsters uit de atmosfeer uitgevoerd door het Laboratorium voor Stralingsonderzoek (LSO). De analyses zijn uitgevoerd aan monsters luchtstof en depositie genomen op het RIVM-terrein in Bilthoven. Ook zijn mengmonsters melk, gemengd uit melkmonsters afkomstig van vier melkfabrieken verspreid over het land, geanalyseerd. In 1996 zijn de jaargemiddelde totale alfa- en beta-activiteitsconcentraties in luchtstof, bemonsterd met een high volume sampler, 0,0671 +- 0,0009 (SD 0,03) en 0,540 +- 0,003 (SD 0,33) mBq.m-3, waarbij SD de variatie in de wekelijkse resultaten gedurende het jaar representeert. Deze waarden zijn overeenkomstig die van de periode 1992-1995. De gamma-spectrometrische analyses uitgevoerd aan luchtstofmonsters gaven voor de nucliden 7Be, 137Cs en 210Pb de activiteitsconcentraties 3890 +- 50 (SD 1320), 1,60 +- 0,03 (SD 1,2) en 500 +- 10 (SD 390) mBq.m-3. De jaarlijkse totale alfa- en beta-activiteiten in depositie in Bilthoven over 1996 bedroegen 16,4 +- 1,5 en 67 +- 5 Bq.m-2. De jaarlijkse totale activiteit van 3H in depositie was 970 +- 50 Bq.m-2. De totale jaarlijkse deposities van 137Cs, 7Be en 210Pb, verkregen via gamma-spectrometrie, bedroegen 0,55 +- 0,03, 920 +- 20 en 64,9 +- 1,6 Bq.m-2. De 210Pb- en 210Po-resultaten bepaald met alfa-spectroscopie waren 57 +- 3 en 9 +- 2 Bq.m-2. Al de gemeten waarden zijn van dezelfde orde van grootte als de waarden die in de voorafgaande jaren zijn gemeten. De jaargemiddelde activiteitsconcentratie van 137Cs in melk van een landelijk mengmonster is 0,073 +- 0,010 Bq.L-1, hetgeen nagenoeg gelijk is aan het resultaat van vorig jaar. Voor 90Sr is een waarde gemeten beneden de detectielimiet van 0,2 Bq.L-1.

Deel 3 van 3. Zie ook RIVM-rapporten 711701044(1) en 711701045(2)

De gemiddelde ammoniakconcentratie in natuurgebieden varieert sterk. In grote natuurgebieden zijn de concentraties lager dan in kleine gebiedjes. De concentratie is namelijk afhankelijk van de afstand van (lokale) agrarische activiteiten tot het gebied, aangezien deze de voornaamste ammoniakbron vormen. De invloed van snelwegen op de aangrenzende natuur blijkt beperkt met een verhoging van 1 tot 2 mug/m3. Dit blijkt uit de eerste drie jaar aan meetresultaten van het Meetnet Ammoniak in Natuurgebieden, die zijn gecontroleerd en met behulp van referentiemetingen gekalibreerd. Met het meetnet wordt de invloed van ammoniakbronnen buiten de natuurgebieden in beeld gebracht. Het is in 2005 opgezet om ammoniakconcentraties in de natuur te volgen en de modelberekeningen van de concentratie te toetsen die standaard worden gebruikt. De metingen vinden plaats in Natura 2000-gebieden die door hun ligging op arme zandgronden kwetsbaar zijn voor bemesting door de atmosferische aanvoer van ammoniak. Met zogeheten passieve samplers (buisjes), een eenvoudige en goedkope methode, worden maandgemiddelde ammoniakconcentraties in de lucht gemeten in 29 natuurgebieden verspreid over heel Nederland. Om inzicht te krijgen hoe de ammoniakconcentratie varieert binnen een natuurgebied wordt op meerdere locaties in een gebied gemeten. De ammoniakconcentraties zijn ook berekend met een nieuwe, experimentele versie van het model OPS van het RIVM en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). De berekeningen komen goed overeen met de metingen. Dit bevestigt dat het voormalige verschil tussen berekende en gemeten ammoniakconcentraties, het zogeheten ammoniakgat, door de gemaakte aanpassingen in het model zo goed als verdwenen is. Alleen de gemeten concentraties in de duingebieden zijn, hoewel heel laag, enkele malen hoger dan de berekeningen.

update 2003

This first Technical report of the Coordination Center for Effects (CCE) presents European maps of critical loads of actual acidity, sulphur and nitrogen, and maps displaying European geographical patterns of exceedances of current deposition over critical loads. Methods and assumptions used to produce these CCE maps are summarized in this report but can be found in more detail in the Mapping Manual (UN ECE, 1990a) and its annexes, as well as the Mapping Vademecum (Hettelingh and de Vries), 1991), of which several drafts were produced during the mapping exercise. This report also aims to provide an preliminary evaluation of the CCE maps through (1) comparison with the Stockholm Environment Institute senstitivity map which has been used by the UN ECE Task Force on Integrated Assessment Modeling (TFIAM) to assess abatement strategies, and (2) comparison of braodscale European data to two cases of national data used in the mapping exercise.

Deel 2 van 3. Zie ook RIVM-rapporten 711701044(1) en 711701046(3)

In 1991, air particulate matter, was sampled in Bahrein when soot clouds were over that region. Also in that period Puff-model calculations were carried out for the Persian Gulf region to forecast the dispersion of the combustion products and the impact on the environment of the burning oil wells in Kuwait. Based on the outcome of the model calculations and the analytical findings the major conclusions are that: - the PAH contamination level of the air particulate matter is equal or below that found for rural areas in the Netherlands and on average one order of magnitude below the findings of the model calculations. - there is no link between the air particulate matter content and the PAH contamination measured. - the strongly significant correlation between the Ni- and V-content both mutually and with respect to the air particulate matter content strongly suggests a common origin i.e. the burning oil wells in Kuwait. - the air particulate matter content measured is one up to two orders of magnitudes over the findings of the model calculations. - the emission factors applied in the Puff-model calculations, most probably, unsufficiently match the combustion conditions of oil wells at fire.

Op 13 mei 2000 werd Enschede getroffen door een reeks explosies bij het vuurwerk-bedrijf S.E. Fireworks, gelegen midden in een woonwijk, waardoor een groot aantal woningen en andere gebouwen werd verwoest. Als gevolg van de explosies ontstond een grote brand, waarbij meer dan tweehonderd woonhuizen en enkele tientallen bedrijfspanden vlam vatten. Naast tweeentwintig doden waren er bijna duizend gewonden die medische ondersteuning nodig hadden. Tijdens de brand en op de dagen daarna heeft de Milieu Ongevallen Dienst (MOD) van het RIVM metingen verricht van schadelijke stoffen in de lucht en in de omgeving. Ook zijn in het gebied benedenwinds van de ramplocatie monsters van veegstof en gras genomen om de verspreiding en depositie van deze stoffen te bepalen. Uit de metingen blijkt dat dichtbij de brand, in de rook, sterk verhoogde concentraties stof en zware metalen (i.h.b. lood, koper en zink) voorkwamen. Ook koolmonoxide bleek in hoge concentraties aanwezig te zijn. Ook na de brand werden deze stoffen in het rampgebied gevonden, zij het in lagere concentraties. Tevens werden daar licht verhoogde concentraties dioxinen en vluchtige organische verbindingen gemeten. Buiten het rampgebied waren de concentraties van deze stoffen niet of nauwelijks verhoogd. Door TNO is vastgesteld dat er op de door MOD bemonsterde filters geen asbestvezels voorkwamen. Op 14 mei is door SGS en TNO geconstateerd, dat zich buiten de binnenring geen relevante verspreiding van asbest had voorgedaan. In de binnenring was bij visuele inspectie wel op verschillende plaatsen asbest aangetroffen. Metingen in de lucht hebben uitgewezen dat op de dagen na de brand de concentratie aan asbestvezels in de lucht meestal onder het verwaarloosbaar risiconiveau lag. Met behulp van de meetgegevens en modelberekeningen is de potentiele blootstelling geschat van de betrokken hulpverleners en omwonenden. Na vergelijking met gezondheidskundige grenswaarden en normen werd duidelijk dat langdurige gezondheidseffecten door inademing van deze stoffen onaannemelijk waren. Kortdurende effecten, als irritatie van de luchtwegen, kunnen echter wel zijn opgetreden. Tot op 5 km benedenwinds van de voormalige vuurwerkopslagplaats zijn verhoogde concentraties zware metalen gevonden in veegstof en gras. Dit heeft echter niet tot een noemenswaardige belasting van de bodem geleid.

Dit rapport informeert het netwerk van National Focal Centra (NFCs) over de vereisten van methodologien voor de gevolgtijdelijke (dynamische) modellering van geochemische processen, vooral in bodems. Deze informatie is nodig om het Europese luchtbeleid te kunnen ondersteunen met kennis over tijdsvertragingen van ecosysteemherstel of -schade als gevolg van veranderingen, in de tijd, van verzurende depositie. Het is geschreven op verzoek van werkgroepen onder de Conventie van Grootschalige Grensoverschrijdende Luchtverontreiniging (CLRTAP). Dit ter ondersteuning van de uitbreiding met dynamische model parameters van de Europese databank die momenteel uitsluitend kritische waarden voor verzurende en vermestende deposities bevat. Een Very Simple Dynamic (VSD) model wordt beschreven teneinde NFCs aan te moedigen om te voldoen aan minimale databehoeften bij de uitbreiding van nationale databanken van kritische waarden. De handleiding kan worden geraadpleegd in combinatie met het gebruik van een geimplementeerde versie van het VSD dat beschikbaar is op www.rivm.nl/cce. De handleiding geeft ook een overzicht van bestaande dynamische modellen die doorgaans meer complexe databehoeften hebben. Tenslotte verschaft het rapport een eerste beschrijving van mogelijke verbindingen tussen resultaten van dynamische modellering en geintegreerde modellen voor de analyse en ondersteuning van luchtbeleid. Deze zijn in de nabije toekomst nodig voor de ondersteuning van de beleidsmatige evaluatie van het 1999 CLRTAP Protocol voor de bestrijding van verzuring, vermesting en troposferische ozon (het Gotenburg protocol) en de EU-richtlijn 2001/81/EG van het Europese Parlement (2001) inzake nationale emissieplafonds voor bepaalde luchtverontreinigende stoffen (NEC directive).

De gevoeligheid van ratten voor blootstelling aan ozon (3 mg/m3, 4 uur) bleek te verminderen indien de ratten waren voorbehandeld met: a. eenzelfde O3 expositie, b. 1,4 mg/m3 CdCl2 aerosol gedurende 1 uur met 3 dagen hersteltijd, c. idem met 4 dagen hersteltijd. Als schade en herstelparameters werden gebruikt de eiwit en albumine concentratie in longspoelvloeistof, de eiwit concentratie en de enzymactiviteiten in longcytosol en histopathologische parameters. De resultaten geven aan dat mogelijk iedere stof die schade aan type I cellen veroorzaakt en daarmee de proliferatie van type II cellen induceert, toleratie voor oxidanten kan induceren.

De depositie van de zware metalen arseen, cadmium, koper, chroom, nikkel, lood en zink op de Conventie- wateren van OSPARCOM zijn berekend met behulp van een modelbenadering gebaseerd op emissies. Emissies van de UN-ECE/OSPARCOM/HELCOM Emission Inventory of Heavy Metals and Persistent Organic Pollutants zijn gebruikt. De berekeningen van de zware-metalendepositie op de Conventie-wateren zijn uitgevoerd met het atmosferisch transport- en depositiemodel EUTREND van RIVM. Resultaten zijn verkregen voor de Regio's II, III en IV (respectievelijk Greater North Sea, Celtic Sea. Bay of Biscay and Iberian Coast) en delen van de Regio's I (Arctic Waters) en V (Wider Atlantic). De bijdragen van de vijf broncategorieen aan de depositie op (sub-)regio's zijn berekend, i.e. voor 1. stationaire verbranding, 2. mobiele bronnen, 3. primaire ijzer en staalproductie, 4. niet-ijzerhoudende metaalindustrie en 5. andere bronnen. De bijdragen van de OSPARCOM landen aan de depositie op de Conventie-wateren en de bijdrage van de niet-OSPARCOM landen tezamen zijn berekend. Gemeten luchtconcentraties van zware-metalen worden onderschat door de berekeningen met een factor 2-4 voor nikkel, cadmium, chroom, koper en zink. Voor lood is de vergelijking praktisch een op een. De onderschattingen zijn zeer waarschijnlijk toe te schrijven aan een onderschatting van de emissies. Een vergelijking tussen de atmosferische bijdrage en de directe bijdrage door rivieren aan de belasting van zware-metalen op de Noordzee en een vergelijking met andere atmosferische depositiestudies voor de Noordzee worden gepresenteerd.

Dit rapport vervangt 609021108

In dit jaarverslag over 1997 zijn de resultaten weergegeven van de metingen van radioactiviteit in milieumonsters uit de atmosfeer uitgevoerd door het Laboratorium voor Stralingsonderzoek (LSO). De analyses zijn uitgevoerd aan monsters luchtstof en depositie genomen op het RIVM-terrein in Bilthoven. Ook zijn mengmonsters melk, gemengd uit melkmonsters afkomstig van vier melkfabrieken verspreid over het land, geanalyseerd.

Het 5de rapport in een tweejaarlijkse reeks, geproduceerd door het Coordination Center for Effects (CCE). Het beschrijft de voortgang in het berekenen en in kaart brengen van kritische grenswaarden in Europa. Het CCE, onderdeel van het Mapping Programme onder de UN/ECE Working Group on Effects (WGE), verzamelt kritische belastingen (critical loads) data uit 24 individuele landen en stelt hieruit Europese data bestanden en kaarten samen. Deze bestanden, tezamen met wetenschappelijk advies over de methodologie ter verkrijging en het gebruik van de kritische grenswaarden, worden aangeleverd aan de Integrated Assessment Modeling groepen onder de UN/ECE Working group on Strategies (WGS). Via deze route heeft het effect gerelateerde werk een directe impact op de voorbereidingen van nieuwe protocollen voor de Convention (1979) on Long-range Transboundary Air Pollution. In het bijzonder, de critical loads gegevens gepresenteerd in dit rapport, die formeel zijn geaccordeerd door de WGE in augustus 1998, dienen als inbreng in de huidige onderhandelingen over een "multi-pollutant, multi-effect" protocol.

De depositie van ammoniak bedreigt de biodiversiteit van de Nederlandse natuur. Daarom zijn maatregelen die de uitstoot van ammoniak bestrijden het voornaamste instrument in het nationale natuur- en milieubeleid om de overbelasting van stikstofdepositie tegen te gaan om zodoende de natuur beter te beschermen. De maatregelen zijn ook noodzakelijk om aan de emissiedoelen die in internationaal verband zijn aangegaan te voldoen. Omdat landbouwactiviteiten dichtbij natuurgebieden kunnen plaatsvinden, is overwogen om bufferzones in te stellen, waar economische groei wordt beperkt, om zo de gevolgen van ammoniakemissies te reduceren. In deze studie geven we een overzicht van de effecten en kosten van a) de huidige en aangekondigde (pijplijn) maatregelen en b) het instellen van buffer zones. De generieke maatregelen zijn, over het algemeen, kosteneffectiever om stikstofdepositie op natuurgebieden te reduceren. Generieke maatregelen hebben ook het grootste potentieel om deze deposities te reduceren. Hoewel verplaatsing van stallen uit de buffer zones zeer duur is, kan deze maatregel in individuele gevallen, als die stallen de depositie op een specifiek nabijgelegen natuurgebied domineren, net zo duur zijn als generieke maatregelen.

The work plan for the implementation of the Convention on Long-Range Transboundary Air Pollution under the UN Economic Commission for Europe (UN ECE) includes the production of maps of critical loads, critical levels, and exceedances as a basis for developing potential abatement strategies for sulphur and nitrogen. This Vademecum is designed to provide guidance to those responsible for calculating and mapping critical loads, critical levels, and exceedances on a national or regional scale. The chemical criteria and recommended methods to calculate critical loads and levels are described, together with elaboration of the chemical formulas to be used. These procedures were developed from several workshops and studies, which are referenced in the text. In addition, issues related to the practical aspects of producing maps, as well as statistical and uncertainty issues, are discussed.

Methods for calculating the sensitivity of forest soils and surface waters to deposition of acidity and sulphur using a steady-state mass balance model are presented, along with maps of critical loads in Europa using these methods. This information is compared to present deposition levels to indicate areas where ecosystems are currently receiving high loads of these substances that contribute to observed ecosystem damage. The methods to calculate critical loads of sulphur and nitrogen simultaneously are presented.

In de Natuurbalans 2000 zijn de knelpunten als gevolg van de verwachte milieudruk in 2020 op de beoogde natuurdoelen in beeld gebracht. Dit rapport bevat de achtergrondinformatie van de analyses die voor de Natuurbalans ten aanzien van dit aspect zijn uitgevoerd. Mede omdat de provinciale natuurdoeltypenkaarten veelal nog de status van een (eerste) concept hebben, zijn de uitgevoerde analyses verkennend van aard. De provinciale natuurdoeltypenkaarten geven een eerste invulling aan de kwaliteitsdoelstellingen van de ecologische hoofdstuctuur (EHS). Uit de analyses blijkt, dat er aanzienlijke knelpunten bestaan voor de beoogde natuurdoeltypen zowel ten aanzien van grondwaterstand als depositieniveaus van zuur en stikstof. De uit oogpunt van een duurzame natuur(ontwikkeling) noodzakelijke beleidsinspanningen t.a.v. verzuring (reductie van depositie van zuur en stikstof) en verdroging (grondwaterstandverhoging) zijn dan ook fors, m.n. in de duinen en de hogere zandgronden. Ook als het verzuringsbeleid, dat in UN/ECE verband is voorgesteld, volledig is geimplementeerd, dan is de verzuringsdruk (in relatie tot de stikstof- en zuurdepositie) op terrestrische natuurdoeltypen nog aanzienlijk. De druk op het rivierengebied, het zeekleigebied en het noordelijk deel van de hogere zandgronden neemt wel af door het UN/ECE-beleid. Daarnaast is en blijft de grondwaterstand voor de grondwaterafhankelijke natuur in veel gevallen te laag voor de realisatie van beoogde natuurkwaliteit.

De risico's die verbonden zijn aan het verspreiden van baggerspecie op landbodems worden momenteel ingeschat op basis van het totaalgehalte van contaminanten in de vaste fase. Er zijn echter aanwijzingen dat het totaalgehalte geen goede maat is voor het daadwerkelijk optreden van ongewenste effecten op het bodem-ecosysteem. Derhalve is een fijnmaziger systeem nodig dat wel rekening houdt met de processen die effecten modificeren, oftewel: een systeem dat die biologische beschikbaarheid verdisconteert. In dit rapport worden de resultaten beschreven van een studie die beoogd was om de belangrijke onzekerheden in de relatie tussen normoverschrijding en daadwerkelijke effecten in het veld te kwantificeren. Technisch gezien is het aantonen van effecten in het veld moeilijk uitvoerbaar, het is wel mogelijk om de relatie tussen gehaltes aan contaminanten en effecten in het laboratorium te kwantificeren (oorzaak-gevolg analyse). Dit laatste is in de deze studie uitgevoerd. De resultaten van de studie tonen aan dat het gedrag van zware metalen en PAKs in mengsels van baggerspecie en landbodems niet wezenlijk verschilt van het gedrag in landbodems. In het algemeen zijn de beschikbare gehaltes dermate laag dat de accumulatie van PAKs en metalen beperkt is, waardoor er nauwelijks of geen toxische effecten waarneembaar zijn. Aanbevolen wordt dan ook om de beoordeling van de daadwerkelijke ecotoxicologische risico's van het verspreiden van baggerspecie op landbodems te baseren op biobeschikbare gehaltes in plaats van op totaalgehaltes. De resultaten die in dit rapport worden gepresenteerd vormen een eerste stap in de ontwikkeling van een Beslissings-Ondersteunend Systeem (BOS) voor de beoordeling van de ecologische risico's van het op land verspreiden van baggerspecie, gebaseerd op totaalgehaltes en bodemeigenschappen. Het huidige onderzoek kan gezien worden als een eerste validatie van het BOS op enkele cruciale onderdelen.

VROM-DGM-KvI

Deel 1 van 3. Zie ook RIVM-rapporten 711701045(2) en 711701046(3)

In de periode medio 1978 tot eind 1982 zijn door het RID, in samenwerking met VEWIN chemische analyses verricht van regenwater, verzameld op 27 lokaties in Nederland. Dit RID-VEWIN Meetnet Regenwater had tot doel inzicht te verschaffen in de belasting van het aardoppervlak met verontreinigingen vanuit de atmosfeer. Naast zure en potentieel verzurende componenten bevat regenwater aanzienlijke hoeveelheden spoorelementen. Met name de gehalten aan cadmium, koper, lood en zink zijn hoog te noemen: ze zijn ongeveer even hoog als de gehalten in Rijnwater en ruimschoots hoger dan die in grondwater. In balansstudies dient daarom in het algemeen met de belasting vanuit de atmosfeer rekening te worden gehouden. Op langere termijn vormt de voortdurende toevoer van dit zure, zware metalen bevattende, regenwater zowel direct als indirect een bedreiging voor de kwaliteit van het grondwater. Het rapport is een engelse vertaling van de oorspronkelijke Nederlandse versie, rapport no. ECOWAD 84-01.

Dit rapport evalueert met een quick scan methode een aantal beleidsvarianten voor zonering rond VHR en WAV-gebieden, wat betreft de effectiviteit inzake de bescherming van natuurgebieden. Tevens wordt ingegaan op de mogelijke risico's van de beleidsvarianten. Uit de resultaten blijkt dat voor realisatie van de gestelde natuurdoelen (inclusief Habitatrichtlijn verplichtingen), los van de discussie over zoneringsmaatregelen, het terugdringen van de hoge achtergronddepositie met generiek beleid een conditio sine qua non is. De zoneringsvarianten kunnen wel een afwaartse beweging van landbouw ten opzichte van natuur ingang zetten. Bovendien kan zonering, mits resulterend in emissiereductie, een bijdrage leveren aan de aanpak van lokale 'hot spots', waar hoge natuurwaarde worden beinvloed door hoge lokale emissiebronnen.

Atmosferische depositie van stikstof vormt een van de belangrijkste gevaren voor natuurgebieden. Op grote schaal worden kritische depositiewaarden voor natuur aanzienlijk overschreden. Ammoniakemissies vanuit de landbouw dragen voor ongeveer de helft bij aan de stikstofdepositie in Nederland. Voor natuurgebieden is deze bijdrage vaak hoger omdat natuurgebieden veelal dicht bij landbouwgebieden liggen. Dit biedt mogelijkheden voor de rijks- en provinciale overheden om de hoge stikstof belasting te reduceren door het verplaatsen van ammoniakemissies. Ammoniakemissies worden zodanig verplaatst zodat, gegeven een emissieplafond, de overschrijding van de kritische depositie van natuurgebieden minimaal is. Optimale verplaatsing van ammoniakemissies voor 2010 (uitgaande van 93 kton ammoniak vanuit de landbouw) leidt tot een vermindering van de overschrijdingen van de kritische deposities van 30-40%. Het aandeel natuur dat beschermd wordt tegen een overschrijding van de kritische depositie neemt toe van 30 naar 40-50%. Een verkenning voor 2030 laat zien dat de totale overschrijding door optimale verplaatsing afneemt met 40-60%. Deze resultaten zijn sterk afhankelijk van de veronderstellingen die worden gemaakt over de ontwikkeling van de landbouwsector.

In Nederland zijn tussen 2003 en 2006 Europese normen voor de luchtkwaliteit overschreden. Dit geldt in het bijzonder voor stikstofdioxide, fijn stof en ozon. Vooral in 2003 was het aantal overschrijdingen hoog, mede vanwege weersomstandigheden als langdurige droge periodes. Dit blijkt uit meetresultaten van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit van het RIVM. Vooral in de jaren 2003 en 2006 waren er enkele dagen met ernstige smog door ozon (concentraties boven de Europese alarmdrempel). Deze overschrijdingen traden vooral op tijdens hittegolven. Op ongeveer de helft van de meetlocaties in straten waar het verkeer in hoge mate bijdraagt aan de stikstofdioxideconcentratie, ligt de gemiddelde concentratie per jaar boven het gestelde maximum. De concentraties stikstofdioxide op plattelandslocaties zijn de afgelopen vier jaar relatief weinig veranderd en liggen onder de norm. De fijnstofconcentraties zijn de afgelopen drie jaar relatief constant geweest, na een piek in 2003. Voor fijn stof geldt een norm voor lang- en kortdurende blootstelling van de bevolking. Dit is een jaargemiddelde en een daggemiddelde dat slechts een aantal keer per jaar mag worden overschreden. In 2006 is op diverse locaties het maximum aantal dagen van de norm voor de kortdurende blootstelling overschreden. De jaargemiddelden van 2003 tot en met 2006 liggen onder de norm voor langdurende blootstelling. Gemeten over een langere termijn, vijftien en veertien jaar, vertonen zowel stikstofdioxide als fijn stof een duidelijke daling in de jaargemiddelde concentraties. Voor de afgelopen zeven jaar is niet te bepalen of deze trend nog steeds opgaat.

Available from: Hageman verpakkers BV, P.O Box 281, 2700 AC Zoetermeer

De berekende concentratie van ammoniak in de buitenlucht was de afgelopen jaren ongeveer 25% lager dan de gemeten concentraties uit het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit van het RIVM. Dit verschil werd het ammoniakgat genoemd. Op basis van recent onderzoek door het RIVM in samenwerking met het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), Wageningen Universiteit (WUR) en het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) is het rekenmodel aangepast en kon worden vastgesteld dat er geen significant verschil meer is tussen de gemeten en de berekende concentraties van ammoniak. Dit betekent dat een grote onzekerheid die er was rond de hoogte van de ammoniakemissies en het bereiken van de ammoniakemissiedoelstelling in de National Emission Ceiling Directive (NECD) van de EU in 2010 voor Nederland is afgenomen. In dit onderzoek zijn de drie gebieden waar de mogelijke oorzaken van het ammoniakgat zaten verder uitgewerkt: a) in de metingen van ammoniak in het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit, b) in de berekeningswijze van het verspreidingsmodel OPS van PBL/RIVM en c) in de ammoniakemissies. De metingen van ammoniak in de buitenlucht blijken een onzekerheid van circa 7% te hebben. Op basis van recente literatuur en nieuwe metingen door RIVM/WUR kon de conclusie getrokken worden dat de snelheid waarmee ammoniak uit de atmosfeer verwijderd wordt, tengevolge van opname door vegetatie en bodem, aanzienlijk lager is dan werd aangenomen in het OPS-model. Hierdoor werd de ammoniakconcentratie in de buitenlucht ongeveer 15% te laag berekend. Hiermee werd het ammoniakgat verkleind naar 10%. Daarnaast blijken er nog emissies van ammoniak te zijn vanaf gewassen, met name tijdens afrijping, die niet in de nationale emissies meegenomen worden. Dit zou circa 4% van de nationale emissies kunnen bedragen. Als deze emissies meegenomen worden, verkleint het ammoniakgat verder naar circa 5%. Aangezien zowel de metingen als de berekeningen van de ammoniakconcentratie nog onzekerheden bevatten, kan gesteld worden dat het huidige verschil tussen de gemeten en de berekende ammoniakconcentratie niet significant meer is.

Naar aanleiding van onrust bij omwonenden van een metaalgieterij is een onderzoek uitgevoerd om vast te stellen welke stoffen door de metaalgieterij worden uitgestoten en in welke hoeveelheden. Ook is gemeten hoe hoog de concentraties en depositie van deze stoffen in de leefomgeving zijn en wat de gezondheidsrisico's voor de omwonenden zijn als gevolg van blootstelling aan deze stoffen. Daarnaast is met behulp van dagboekjes, vragenlijsten en de kankerregistratie inzicht verkregen in aard, omvang en mate van gezondheidsklachten en hinder bij omwonenden. Het onderzoek is uitgevoerd door het RIVM en de GGD Rivierenland in opdracht van de gemeente Zaltbommel en de VROM Inspectie regio Oost. Conclusie is dat voor bepaalde stoffen die de gieterij emitteert er sprake is van verhoogde blootstelling in de wijk ten opzichte van achtergrondniveaus. Er worden geen gezondheidskundige grenswaarden overschreden. Het aantal borstkankergevallen in de wijk is verhoogd ten opzichte van wat normaal gesproken verwacht kan worden, maar er kan geen verband gelegd worden met omgevingsfactoren. Er is verder geen verhoogd aantal gezondheidsklachten en/of aandoeningen gevonden, maar er is wel sprake van een hoge mate van (geur)hinder, ongerustheid en ontevredenheid bij omwonenden.

De verstoring van de stikstofkringloop door de mens, via de productie van kunstmest en via industrie en verkeer, wordt als één van de grootste bedreigingen beschouwd voor de ecologische stabiliteit van de aarde. De atmosferische depositie van stikstof dringt tot ver in de natuurgebieden door. De effecten op de biodiversiteit zijn voor planten al goed onderzocht, maar de doorwerking op de dierenwereld is nog goeddeels onbekend. Dit artikel belicht de invloed op dagvlinders. De meeste soorten daarvan komen in stikstofarme milieus voor. Bij deze groep overheerst de neerwaartse trend, in tegenstelling tot soorten van stikstofrijkere milieus. Ook de afname in aantallen vlinders blijkt sterker te zijn met toenemende stikstofdepositie. Drie mechanismen lijken daarbij een rol te spelen: afname van voedselplanten, afname van voedselkwaliteit en afkoeling van het microklimaat in het voorjaar.

In de Amsterdamse Waterleidingduinen wordt verruiging bestreden door het inscharen van runderen. Het bijvoeren van het vee in de winter zorgt voor een extra input van stikstof boven op de aanwezige atmosferische depositie. Het bijvoeren kan daardoor leiden tot een (verdere) overschrijding van de kritische depositie voor enkele gevoelige habitattypen zoals de grijze duinen.

Bosbodems kunnen veel verschillende ectomycorrhiza-vormende schimmels herbergen. In de herfst is een glimp van deze ondergrondse rijkdom te zien via de vorming van vruchtlichamen (‘paddenstoelen’). De ectomycorrhizaschimmels spelen een belangrijke rol bij onder andere de nutriëntenkringloop, de vastlegging van koolstof en de natuurlijke regeneratie van bomen. Hoge stikstofgehaltes in de bodem leiden echter tot een sterke afname van de abundantie en diversiteit aan mycorrhizaschimmels en dit kan doorwerken in het hele ecosysteem.

Effectgerichte maatregelen zijn de afgelopen jaren succesvol ingezet tegen de korte termijn effecten van verzuring en vermesting in het droog zandlandschap. De accumulatie van zuur en meststoffen heeft echter ook een effect op lange termijn. Hoe zien deze effecten eruit en hoe kan herstelbeheer worden ingezet? Een eerste vraag is dan: wat is de referentie waarop we het herstelbeheer moeten richten

The Dutch government is, together with its partners, taking measures to create a coherent network ofprotected nature areas and to improve environmental conditions. This in order to halt the decline in the areaof natural habitat and biodiversity and to improve their conservation status. The Government wants to stayinformed on the progress of this policy. The Netherlands Environmental Assessment Agency (PBL) has selectedindicators that should provide answers to the question: ‘What is the progress of the policy measures taken,especially for realising the nature network, improving the nature quality and the environmental conditions aswell?’ The selected indicators have been updated and analysed in order to assess this progress. This reportdescribes the results of the policy measures taken on the basis of the indicators, the technical setting of thedata and methods used to bring these indicators up to date and the reliability and acceptability of it Om de achteruitgang in biodiversiteit en het areaal natuur te stoppen en weer te herstellen, werkt de overheid met haar partners in Nederland aan de realisatie van een samenhangend netwerk van bestaande en nieuw te ontwikkelen grotere natuurgebieden en aan het verbeteren van de milieucondities. Het Rijk wil graag op de hoogte blijven van de vorderingen van dit beleid. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)heeft daarom indicatoren geselecteerd die een antwoord geven op de vraag: “Wat zijn de vorderingen van het natuurbeleid, met name op het gebied van de realisatie van het natuurnetwerk, en het verbeteren van de natuurkwaliteit en de milieucondities?” De geselecteerde indicatoren zijn geactualiseerd en geanalyseerd om de voortgang van het natuurbeleid tussentijds te evalueren. Dit rapport beschrijft de resultaten van het beleid aan de hand van de indicatoren, de technische achtergronden van de gebruikte gegevens en methoden voor de actualisatie van deze indicatoren en de betrouwbaarheid en aannemelijkheid daarvan

Het Ministerie van Economische Zaken heeft de Commissie van Deskundigen Meststoffenwet gevraagd de belangrijkste vragen en antwoorden over zwavel op toegankelijke wijze te beschrijven. Deze publicatie brengt het onderwerp zwavel voor het voetlicht.