Search

Michał Pabiś-Orzeszyna w książce Zwrot historyczny w badaniach filmoznawczych (2020) opisuje bardzo szczegółowo i precyzyjnie historie (w liczbie mnogiej) tytułowego zjawiska. Pokazuje towarzyszące mu inspiracje i metodologie, sytuuje je w różnych kontekstach, następnie poddaje wnikliwej krytyce, rekonstruując również spory między przedstawicielami – wydawałoby się – tego samego nurtu. Otrzymujemy nader kompetentny, starannie przemyślany przewodnik po Nowej Historii Kina/Nowej Historii Filmu, wdzierający się pod powierzchowne i unifikujące odczytania. Autor ma jednak większe ambicje niż tylko przedstawienie zwrotu historycznego w badaniach filmoznawczych. Jeśli przybliża czytelnikowi wspomniane spory o to, jak pisać o wczesnym kinie, czyni z tego punkt wyjścia do refleksji nad zagadnieniem bardziej fundamentalnym. Jego książka stanowi bowiem również głos w refleksji nad metodologią i samoświadomością humanistyki.

Przekrój tekstów, składających się na dwutomową publikację KINtop. Antologia wczesnego kina (2016), przygotowaną przez Andrzeja Dębskiego i Martina Loiperdingera, a wydaną przez wrocławską Oficynę Wydawniczą Atut w renomowanej i niezwykle cennej serii Niemcy – Media – Kultura, jest bardzo szeroki. Znalazły się w niej zarówno teksty stricte historycznofilmowe, omawiające konkretne zagadnienia, jak i mające charakter metodologiczny, często także łączące oba ujęcia. KINtop może posłużyć jako swoisty podręcznik procedur badawczych, stanowi również nieocenione źródło wiedzy do badań nad historiografią wczesnego kina, umożliwia bowiem przyjrzenie się obiegowi idei, pomysłów, metod, rozwiązań szczegółowych.

W latach 80. wpływ na kino popularne w Polsce miały potrzeby i możliwości ekonomiczne, rozwój i dostępność technologii, kultura zachodnia, konwencje gatunkowe, zmiany społeczne i moralne, oczekiwania widzów, postrzeganie kultury popularnej, pojawienie się dzięki technice wideo nieoficjalnej dystrybucji filmów. Nie bez znaczenia był jednak także wymiar polityczny. Ujawniał się głównie w dokumentach programowych, stenogramach komisji kolaudacyjnych, działaniach cenzorskich, czasem w filmowej diegezie i krytyce filmowej. Konotacji politycznych doszukiwano się we wszystkich filmach i podejmowanych przez nie tematach oraz problemach, nierzadko jednak widzowie postrzegali je zupełnie inaczej, niekiedy wręcz subwersywnie. W swym artykule, biorąc pod uwagę dokumenty archiwalne, filmy i recepcję prasową, Zwierzchowski zwraca uwagę na różne relacje między polityką a kinem popularnym, podkreślając, że sposób odczytania politycznych kontekstów kina popularnego zależał w dużej mierze nie od samego filmu, ale od odbiorców, którzy zgodnie ze swoimi kompetencjami, doświadczeniem i przekonaniami konstruowali jego sensy.

Party przy świecach (1980) Antoniego Krauzego, zrealizowane na podstawie opowiadania Jana Himilsbacha, jest opowieścią o wynikających z aspiracji naśladownictwie i chęci wyróżnienia się, stanowiąc zarazem krytyczne nawiązanie do socjalistycznego konsumeryzmu epoki Gierkowskiej. Bohaterowie chcą zaakcentować swój status przez zorganizowanie przyjęcia, w znacznej mierze odwołując się do imitacji obyczajów i postaw. Niezależnie od tego tytułowe party nie przestaje przecież być czymś wyjątkowym, pozwalającym wykroczyć poza codzienność. Tworzenie identyfikacji społecznej przez przygotowanie przyjęcia, sposób zachowania, dobór potraw i alkoholi jest czymś uniwersalnym, a zarówno aspiracje bohaterów, jak i obyczaje biesiadne nie są związane jedynie z kulturą PRL. Właśnie ten kontekst ma w filmie fundamentalne znaczenie. Party przy świecach, jak również inne przywoływane przez autorów filmy z lat 70., stanowią zatem także fascynujący opis obyczajów, zarówno ówczesnej codzienności, jak i świętowania.

Celem artykułu jest rekonstrukcja szczególnej filmowej reprezentacji funkcjonariuszy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w kontekście przemian w partii i jej społecznego postrzegania w latach 70. Analizując filmy Gdzie woda czysta i trawa zielona (1977) Bohdana Poręby i Wysokie loty (1978) Ryszarda Filipskiego, jak również wcześniejszą Linię (1974) Kazimierza Kutza, autor zastanawia się, jaki był kontekst ich powstania, w jaki sposób były konstruowane postacie sekretarzy, jakie problemy uważano za najważniejsze, jak te filmy były postrzegane w kontekście ówczesnego kina. Aby odpowiedzieć na te pytania, oprócz filmów trzeba uwzględnić także stenogramy komisji kolaudacyjnych oraz kolejne wersje scenariuszy i scenopisów, jak również recepcję prasową. Pozwala to ukazać, jaką rolę i sensy przypisywano tym filmom, jak również wskazać na dystans, jaki dzielił oficjalną recepcję od ich rzeczywistego znaczenia.

Monika Talarczyk-Gubała zrobiła kolejny krok w kierunku zapełnienia ciągle zbyt licznych białych plam w historii polskiego kina. Bohaterką swojej nowej książki Wanda Jakubowska. Od nowa (2015) uczyniła reżyserkę jednocześnie znaną i nieznaną, stale przypominaną i prawie całkowicie zapomnianą, której filmy są nieustannie oglądane, a zarazem pokrywają się kurzem, ponieważ nikt do nich nie sięga. Książka stanowi esej najwyższej próby. Podejmuje rzadko poruszany temat, proponuje jego oryginalne, autorskie ujęcie, zwłaszcza w perspektywie badań nad polskim kinem – jako przykład kina kobiet ze wszystkimi konsekwencjami tego określenia. Książka jest znakomicie, wręcz błyskotliwie napisana.

Artykuł składa się z dwóch części: próby diagnozy aktualnego stanu badań nad kinem PRL-u oraz części postulatywnej. Zdaniem autorów polska historiografia filmowa koncentruje się głównie na zagadnieniach estetycznych (dominacja opisu twórczości reżyserów filmów fabularnych uznanych za artystów i autorów). Odwołując się do metodologicznych założeń nowego historycyzmu oraz Nowej Historii Kina, autorzy wyrażają zaniepokojenie ahistoryzmem historiografii kina PRL-u. Postulują w związku z tym m.in.: hasło „powrotu do źródeł”, głównie archiwalnych; częstsze niż dotychczas powściąganie ambicji interpretacyjnych na rzecz solidnej pracy filmograficznej pozwalającej opisać losy konkretnych projektów filmowych w ich uzależnieniu od kontekstu ekonomicznego, społecznego i politycznego; badanie tzw. kultury produkcji kina polskiego; badanie paratekstów filmowych (fotosy, plakaty, zwiastuny, reklamy filmowe itp.) i marginalizowanych zjawisk (takich jak kino oświatowe czy „polska szkoła dubbingu”); badanie recepcji (zarówno widowni, jak i piśmiennictwa filmowego).

Filmy Macieja Adamka: Konkurs (2002), Życie przed Tobą (2003), Jestem (2004) oraz Gry i zabawy dziecięce (2010) są bardzo wnikliwymi portretami dziecka i dzieciństwa nakręconymi bez poczucia dominacji dorosłego, angażującymi emocjonalnie, a jednocześnie stanowiącymi znakomity punkt wyjścia do refleksji nad społecznym światem dziecka. Adamek zmusza widza do skonfrontowania się z kulturowymi wyobrażeniami dzieciństwa jako okresu szczęścia i beztroski. W filmach tych znajdziemy też refleksję na temat przemian społecznych ideologii w odniesieniu do dziecka i jego potrzeb rozwojowych oraz konsumenckich, jak również potwierdzenie tezy, że dzieciństwo jest zjawiskiem społecznie konstruowanym.