Search

This paper provides an in-depth analysis of select magazines published by Islamic socio-religious organizations in Kashmir, India. It explores various aspects of these publications, including thematic prevalence, framing techniques, symbolic representation, tone, and the portrayal of religion and faith. Using both qualitative and quantitative approaches, along with content analysis, this study applies Ninian Smart's Seven Dimensions of Religion as its primary theoretical and methodological framework. Key findings highlight recurring themes of ethics, social justice, and community solidarity, alongside the use of persuasive language and rhetorical techniques such as repetition, symbolism, and imagery. The magazines portray religion as a source of guidance and compassion, with ethical and social themes (64.5%) prominently featuring topics like proper conduct, human rights, women's rights, Islamic law, social issues, and community relations. Overall, the positive tone of the publications underscores the role of Islamic magazines in fostering community cohesion and influencing public discourse within Kashmir. This study is of notable relevance for religious practitioners and offers valuable insights for government agencies aiming to engage with Islamic organizations in the region, promoting collaborative approaches to address community needs and inform policy development.

PK filmi üzerinden din psikolojisi perspektifiyle din, dindarlık ve Tanrı tahayyülü temalarının analiz edildiği bu çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi ve içerik analizi teknikleri kullanılmıştır. Filmde Hindistan’ın çok dinli yapısının betimlenebilmesi için Hinduizm, Budizm, Sihizm, Caynizm, Hristiyanlık ve İslam dinlerine yer verilmektedir. Fakat filmin konusu ağırlıklı olarak Hinduizm, Hristiyanlık ve İslam dini örnekleriyle işlenmiştir. PK filminin genel üslubunda hiciv tarzı görülmektedir. Bununla birlikte filmde kullanılan “Bizi yaratan Tanrı’ya inanın. O’na güvenin. Kendi yarattığınız sahte Tanrıları ise yok edin.” repliğiyle filmin dini inanç konusunda doğrudan mesaj verdiği de görülmüştür. PK filminde yer alan eleştiri konuları dini lider (günümüz toplumundaki temsilcileri) ve din adamları, inanç esasları, bazı dini yönelimli halk inanışları, inanç sömürüsü, misyonerlik, din ve terör ilişkisi ve dış güdümlü dindarlık şeklinde kategorize edilmiştir. Yapılan analiz sonucunda filmde herhangi bir dine yönelik tebliğ ya da misyonerlik faaliyeti görülmemiştir. Ele alınan her bir dinin Tanrı tahayyülünün kendi düşünceleri etrafında objektif olmaya çalışılarak yansıtıldığı söylenebilir. PK karakterinin düşüncelerinin ve Tanrı tahayyülünün şekillenmesinde insanın gelişim ve dini gelişim evrelerine benzer bir sürecin izlendiği de söylenebilir.

This study focuses on the formation and change of religious beliefs in the age of social media. Accordingly, this study aims to determine how social media is used in religious contexts. Another aim of the study is to reveal how the formation and change processes of religious beliefs are realized through social media tools. In line with these objectives, the official X account of the Presidency of the Republic of Türkiye - Presidency of Religious Affairs named "Diyanet English", which shares posts in English, was analyzed using the content analysis method. The posts made from this account between July 1, 2023 and July 1, 2024 were analyzed for the aim of the study using the MAXQDA 2022 package program. The data obtained within the framework of the analysis were coded and the subject distribution, sub-codes, and word cloud of the shared content were presented. When the findings and results obtained in the study were evaluated, it was determined that the Presidency of Religious Affairs shared mostly religious information, official statements, and content related to social and communal issues from the account in question. In addition, it was concluded that this account is not used actively, the posts were limited, and there was a lack of interactive use.

A narrow definition of Islamophobia flags religion as playing the central part in anti-Muslim prejudice. But a broader term bundles ethnic, national and cultural prejudices together with religious ones; the latter are gradually becoming disconnected from the cultures in which they were embedded. In measuring degrees and levels of Islamophobia, this article turns to the mass media to understand how they have amplified and at times echoed calls for anti-Muslim prejudice. Islam has become culturalized and racialized by both adherents and antagonists alike, lending a massive landscape for social media in particular to exploit. Qualitative data seem best equipped to assay popular attitudes and behavior towards Muslims. And their relevance is especially significant in shaping female Muslim experiences. To be sure, Islam is placed to take a key part in the making of a post-hegemonic international order. Highlighting tolerance towards others is critical rather than using other attributes to shore up the political legitimacy of a state. To categorize Islamophobes as racists makes for bad politics, but it can enhance legitimacy.

21. yüzyılın bilim dünyasında “medya çalışmaları”, dijitalleşme ve ağ tabanlı teknolojilerin günlük hayattaki etkinliği sebebiyle toplum ve kültürle ilgilenenler için yadsınamayacak bir hâl almıştır. Bu alandaki sosyal çalışmaların ve araştırmacıların sayısı da gün geçtikçe artmaktadır. İşte tanıtımını yapacağımız Mehmet Haberli’nin Medyatikleşme ve Din adlı kitabı (2023) da bu kritik konuyu ele almakta, yaşanan değişimleri medyatikleşme bağlamında meta-analiz yöntemi ile açımlamaktadır. Doç. Dr. Haberli, gelişen medya kültürü konusunda sosyolojik ve iletişimsel tahayyüle sahip ve Türk akademisinde medyanın din bağlamında incelenmesine öncülük etmiş bir araştırmacıdır. Özellikle Sanal Din isimli kitap çalışması (2014), medyanın din sosyolojisi literatüründe yeni bir kulvar açtığı yıllarda özgün bir çalışma niteliğindedir. Yazarın ayrıca sanal cemaatler, dijital çağda dindarlığın dönüşümü ve dijital din araştırmaları konularındaki çalışmaları dikkat çekmektedir. Bu çalışmaları ile “teorik anlamda” yeni medyanın dinle ilişkisine Türkiye’de ilk değinen sosyolog olduğu söylenebilir. İnceleyeceğimiz kitabı da yazarın bugüne kadarki bilgi birikiminin bir hülasası olarak değerlendirmek yerinde olacaktır.

Modernitenin etkin olduğu günümüz dünyasında toplumların yapısal dönüşümlere maruz kaldığı görülmektedir. Özellikle Türkiye gibi köklü kültürel mirası, süregelen gelenekleri ve derin dini inancı güçlü bir harmoni oluşturan ülkelerin, modernite ile imtihanı yoğun tartışmaları ve etkileri beraberinde getirmektedir. Bu harmoninin önemli ögelerinden olan ve içinde bulunduğu toplumun minyatürü olarak kabul edilebilecek olan ailenin değişimi ve dönüşümü ise toplumsal yapının önemli dinamiklerini barındırması hasebiyle ayrı bir önem arz etmektedir. Yine toplumsal gerçekçiliği sergilemesi açısından filmlerin sosyolojik, psikolojik ve iletişim bilimlerindeki önemi göz önüne alındığında; ailedeki değişimin süreçlerini anlamada, değişime bir nebze de olsa zemin hazırlama ve değişimin sonuçlarını sergilemede, filmlerin yine aktif rol oynadığını iddia etmek mümkündür. Çalışmada; aile ve aile yapılarının özelliklerine değinilmekle birlikte toplumsal değişimin çerçevesi çizilmeye çalışılmıştır. Ayrıca modernitenin zeminini hazırladığı toplumsal değişimin, geleneklerine ve dini hassasiyetlerine bağlı bir aileyi nasıl etkilendiği ortaya konulması amaçlanmıştır. Türk dizi filmlerinde ailenin konumunun aktarıldığı çalışmada; seküler hassasiyetlere ve dini hassasiyetlere sahip ailelerin “Kızılcık Şerbeti” adlı dizi film üzerinden karşılaştırılmasına yer verilmiştir. Film içeriğinin toplumsal ve kültürel bağlamda tartışıldığı sosyolojik film analizinin yöntem olarak ele alındığı çalışmada; ailenin moderniteden etkilenme ve değişime uğrama biçimlerine odaklanılmış, modern ailede dindar kesime karşı var olan anlayış değişiminin dizide yumuşama olarak gösterildiği tespit edilmiştir. Gelenek ve dini inancı bir arada yaşayan ailenin ise modern aile ile akrabalık ilişkileri kurmasıyla birlikte değişmeye başladığı anlaşılmıştır. Çalışmada; aile ve aile yapılarının özelliklerine değinilmekle birlikte toplumsal değişimin çerçevesi çizilmeye çalışılmıştır. Modernitenin zeminini hazırladığı toplumsal değişimin geleneksel-dindar aileyi nasıl etkilediğinin tartışıldığı çalışmada, Türk filmlerinde toplumsal değişimin dönemlere göre yansıtılma biçimleri aktarılmıştır. Kızılcık Şerbeti filminin analiz edildiği makalede, dindar ailenin moderniteden etkilenme ve değişime uğrama biçimlerine odaklanılmıştır. Sosyolojik film analizinin yöntem olarak alındığı çalışmada; modern ailede dindar kesime karşı var olan anlayışın değişiminin dizide yumuşama olarak gösterildiği tespit edilmiştir. Gelenek ve dini inancı bir arada yaşayan aile ise modern aile ile akrabalık ilişkileri kurmasıyla birlikte değişmeye başladığı görülmüştür.

20. yüzyıldaki en önemli dönüşüm kitle iletişiminde gerçekleşmiştir. Bu dönüşüm dünyadaki pek çok yeri birbirine benzer hale getirmiştir. Her yerde herkese ulaşabilir, birçok şeyden haberdar olabilirsiniz. Kullanıcılarına veri değiş tokuşu yapma imkânı sağlayan sosyal medya da, gelişen iletişim teknolojilerinin en önemli unsurlarındandır. Sanal dünyanın iletişim ortamı olan sosyal medya aslında günlük hayatın bir parçası olmuştur. Milyonlarca ve hatta milyarlarca kullanıcısı olan bu ortam, insan hayatındaki önemli ihtiyaçlardan biri halini almıştır. İnsanları sanal ortamda sosyalleşme paydasında buluşturan sosyal medya; faklı toplumlardan, kültürlerden, milliyetlerden, ayrı inanç sistemlerinden, çok sayıda insanı bir araya getirebilmektedir. Böylelikle sosyal medya artık pek çok kişi için insanlara düşüncelerini, fikirlerini, taleplerini, eylemlerini, beğenilerini, günlük rutinlerini baskı altında olmadan paylaşma imkânı veren yeni bir kamusal alana dönüşmüştür. Bu alanda insanların sıkça karşılaştığı içeriklerden biri de dini içeriklerdir. Bu araştırmada lise öğrencilerinin sosyal medyadaki dini içerikli paylaşımlara karşı bakış açılarının tespit edilmesi amaçlanmıştır. Araştırmada kesitsel tarama modeli yöntemi kullanılmıştır. Veriler anket tekniği ile elde edilmiştir. Bu bağlamda lise çağında olan öğrencilerin sosyal medyada dini paylaşımda bulunup bulunmadığı, paylaşımda bulunan öğrencilerin motivasyonları, dini paylaşımlara yönelik düşünceleri ve sebep olan unsurları, dini içerik paylaşma sıklıkları, paylaşılan içeriklerin türleri araştırılmıştır.

Bu çalışma, postmodern unsurlar barındıran Covid-19 salgınının oluşturduğu yeni dindarlık biçimlerine odaklanmaktadır. Yeni dindarlık formları ile popüler kültür arasında var olan bağları belirginleştirme gayretindeki çalışma, psikososyal analiz niteliğindedir. Çalışma, salgın döneminin din ve dindarlığı radikal dönüşüme uğratacağı varsayımı üzerine kurulmuştur. Buna göre, salgın sürecinde popüler dindarlık önem kazanmış, halk inançları ve hurafeler yaygınlaşmıştır. Bireyler, salgın döneminde varoluşlarını daha fazla sorgulamış, resmi dini söylem yerine yeni medya eksenli popüler dindarlığa yönelmişlerdir. Dinin genel esasları değişmese de dindarlığın kişiye özgü olması ve salgın gibi radikal krizlerde kamusal alanın sınırlanmasıyla birlikte eklektik bireysel dindarlık biçimleri önem kazanmıştır. Bu çalışmada yeni medyanın kullanımıyla birlikte dinin kamusal alandan çekileceği, dindarlığın daha liberal biçimlerinin artacağı, sekülerleşmenin belirginleşeceği öngörülerine de yer verilmiştir. İleride yapılacak çalışmalar için kavramsal bir zemin oluşturma gayretindeki bu çalışma, postmodernite olgusunu popüler dindarlık ve yeni medya ekseninde tartışmaya açarak sosyal bilimler alanlarına katkı sunma gayretindedir.

Yapay zekanın gelişimiyle bağlantılı olarak, belleğin dijital imkânlarla sanal gerçeklik evrenine aktarılabilmesinin mümkün hale gelmesi olasılığı ve bunun toplumsal sahaya ve din alanına olası yansımaları son günlerde daha sık gündeme gelmeye başlamıştır. Bu çalışmada, dijital çağda ölüm sonrası ve kişinin ölümsüzlük arayışı ile ilintili olarak, ileri teknoloji ve sanal gerçeklik temalarıyla yoğrulmuş bir tür sanal ahiret yaratma girişimini içeren ‘Upload’ TV dizisi araştırma konusu haline getirilmiştir. Araştırmada nitel yöntem esas alınmıştır. Bu çerçevede birinci sezonu on bölümden oluşan dizinin tüm bölümleri veri analizi tekniklerinden betimsel analiz tekniği kullanılarak değerlendirilmiş ve yorumlanmıştır. Araştırma sonucunda dijital dünyaya her yönüyle ayak uydurmuş, ölümü sonrasında sanal cennette varlığını sürdürebileceğine inanan bireylerin karşısında; gelenekçi, yer yer eski kafalı ve dindar olarak tanımlanan bireylerin konumlandırıldığı görülmüştür. İnanan, geçmişin değerlerini taşıyan dindar insan tipi ötekileştirilmiştir. Akılla ve gelişen teknolojiyle ölümlülük yazgısının değişebileceğine yönelik inancın ise pekiştirildiği anlaşılmaktadır. Dizide izleyiciye sunulan toplumsal sistemde, değer bağımsız ve salt ekonomik güçle bir tür sanal ölümsüzlüğe kavuşan şahsiyetler söz konusudur.

Medyanın toplumsal temsiller aracılığıyla ürettiği medya metinlerinin içeriği, toplumların değer yargıları, sosyo-kültürel yapıları, ideolojik ve politik eğilimleriyle yakından ilişkilidir. Sosyo-kültürel yapının ve değerlerin oluşmasında kültüre ihtiyaç duyduğu yapıyı sağlayan din, Stuart Hall için ideolojik anlamın bir alanıdır. İngiliz Kültürel Çalışmaları medya metinlerini de ideolojik yeniden üretimin gerçekleştiği ve aynı zamanda ideolojik mücadelenin verildiği bir alan olarak görmektedir. Din ve ideoloji ilişkisi, medyanın ideolojik olduğu görüşüyle bir araya geldiğinde çok katmanlı bir alan oluşturmaktadır. Bu çalışma, Messiah dizisi bağlamında Mehdi/Mesih inancını incelemeyi ve din, kültür, ideoloji, politika, hegemonya ve medya açısından dizinin topluma ilettiği mesajları görünür kılmayı amaçlamaktadır. Dizide yer alan, uluslararası ilişkiler kapsamında dini, siyasi, kültürel temsillere ve kodlara ilişkin söylemler, anlamın dil aracılığıyla inşa edildiğini vurgulayan ve eleştirel paradigma içinde yer alan inşacı temsil yaklaşımı ve Van Dijk’ın kavramlarından yola çıkılarak eleştirel söylem analizi yapılacaktır. Birinci sezonu oluşturan dizinin on bölümü üzerinden yapılan analizde, dizinin söyleminin dinin ideolojik yönünü hem birleştirici hem de ayrıştırıcı niteliği açısından vurgularken bilinen din ve inançları tartışmaya açarak bunların yerine yeni bir din ve düzen söylemi inşa ettiği tespit edilmiştir.

Yerli alanyazındaki medya ve din ilişkisini inceleyen akademik çalışmalar, son on yılda gözle görülür oranda artmaya başlamıştır. İnternetin yaygınlık kazanması ve dijital iletişim teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte geleneksel medya ve din ilişkisini odağa alan çalışmaların ekseninin yeni medyaya, daha özelde sosyal medyaya kaydığını söylemek mümkündür. Bu anlamda, özellikle son birkaç yılda sosyal medya ve din etkileşimine odaklanan çalışmalarda da ciddi bir artış yaşandığı görülmektedir. Sosyal medya ve din ilişkisini, dindarlığın dönüşümü üzerinden ele alan bu eser ise alandaki nitelikli ilk çalışmalardan birisi olması hasebiyle incelemeye değer görülmüştür.

Medya, piyasa mantığının korunup üretilmesine aracılık ederken, tüketim ideolojisinin kitleler tarafından kolayca benimsenmesine de neden olmaktadır. Böylece medya, pek çok şey gibi dini değerlerin de metalaştırılmasının en çarpıcı alanlarından biri haline gelmektedir. Bununla birlikte medyanın, sadece dini anlam ve sembolleri birer tüketim nesnesine indirgemekle kalmadığı; aynı zamanda, dindar bireyin kimlik ve yaşam tarzının yeniden inşa edilme sürecinde aktif bir rol oynadığı da gözlemlenmektedir. Son yıllarda, değerlerin ve öznenin bizatihi kendisini tüketimi tartışmaları dikkate alındığında, medya ve din çalışmalarında tüketim meselesinin daha geniş kapsamlı ele alınması gerektiği anlaşılmaktadır. Bu makalede, yeni medyaya yansıyan söz konusu görünümlere ilişkin gözlemler, ilgili literatürle bir araya getirilerek tartışılmakta ve böylece sosyolojik bağlamın tespiti amaçlanmaktadır. Çalışma, medyanın, kapitalist sistemin değerlerini merkeze yerleştirerek dinsel olanı da tüketimin konusu haline getirdiği ve böylece medya, din ve tüketim kültürü etkileşiminin, bireylerin kimlik ve yaşam tarzlarındaki değişimi kaçınılmaz kıldığı sonucunu göstermektedir.

Dinin veya daha temel bir ifade ile kutsalın, medya ve iletişim çalışmalarına konu olması durumunun yerli literatürde geniş bir hacme ve geçmişe sahip olduğunu söylemek güç olsa da söz konusu araştırma alanının uluslararası literatürde hatırı sayılır bir hacme ve geçmişe sahip olduğunu ifade etmek mümkündür. Konuyla ilgili literatürdeki yerli ve yabancı mevcut akademik çalışmalar mukayese edildiğinde, bu durum net bir şekilde görülecektir. Hem geleneksel hem de yeni medya ve din ilişkisini inceleyen yerli ve yabancı akademik çalışmalarda böylesi bir farklılığın ortaya çıkması iki temel gerekçeyle açıklanabilir. Öncelikle ülkemizde, medya ve iletişim alanındaki teknolojik gelişmelerin, Batılı ülkelere kıyasla daha ağır seyretmesinin ve kurumsallaşmasını geç tamamlamasının, medya ve din ilişkisini inceleyen akademik çalışmaların görece daha geç başlamasına neden olduğu söylenebilir. Bununla birlikte, din gibi çok boyutlu ve hassas bir olgunun, uzun süre salt ilahiyat çalışmalarıyla sınırlı kalması, diğer bilim dallarının ve alt disiplinlerin –özellikle iletişim bilimlerinin– din olgusuna karşı çekimser tavrı bir diğer gerekçe olarak gösterilebilir.

2000’lerden itibaren internet kullanımının yaygınlaşması din tutumları, iletişim, teknoloji, ekonomi ve sosyal yapı üzerinde farklılaşma ortaya çıkartmıştır. Bu durum iletişim kurma, alış-veriş yapma, bilgilenme, eğitim, öğrenme ve araştırma biçimlerinin de değişmesine neden olmuştur. İnternet artık günümüzde kişilerin neredeyse bütün ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde sanal olarak hizmet sunmaktadır. İşte bu durum internet kullanımlarında yeni motivasyonların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Özellikle ülkemizde nüfusun genç ve internet kullanım oranlarının yüksek olması sanal dini iletişimin araştırılmasını gerekli kılmıştır. Bu araştırma, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğrencilerinin sanal dini iletişim motivasyonlarını saptamak amacı ile nicel desende ele alınmıştır. Örnekleme alınan 278 öğrencinin motivasyonlarının 5 faktörde toplandığı (bilgi edinme, dini eğitim, sanal ibadet, güven, kolaylık), günlük ortalama X = 102 dakikalarını internet kullanımına ayırdıkları fakat internet kullanım süreleri ile sanal dini iletişim motivasyonları arasında anlamlı bir ilişki olmadığı saptanmıştır.

Günümüz iletişim teknolojilerinin toplumsal yaşama egemen olduğu çağ, dijital çağ olarak tanımlanmaktadır. Bilgisayar, akıllı telefon, tablet, internet ve benzeri dijital iletişim teknolojilerinin kullanımı ve gittikçe artan işlevleri toplumsal hayatın; iktisadi, kültürel ve dini boyutlarını da içerisine alan bir dijitalleşme sürecini beraberinde getirmiştir. Bu durum, toplumsal düzlemde yeni bir sosyal sistem inşa etmiş, geleneksel toplumsal yapı ile kurumlarda yaşanan değişim ve dönüşümü hızlandırmıştır. Bu süreçte önemli bir toplumsal kurum olan dinin ve dindarlık anlayışlarının içerik ve şekil açısından bir değişime uğradığı gözlemlenmektedir. Bu bağlamda dijital çağdaki birey/toplum ile din arasında kendine özgü bir ilişki ortaya çıkmış; dini anlayış, pratik ve örgütlenme biçimleri yeni bir form kazanmaya başlamıştır. Dijitalleşme sürecinin en önemli ayağı olan yeni medya ve mobil iletişim teknolojileri ise, dinin; inanç, ahlak, ibadet, cemaat ve benzeri unsurları üzerindeki yerleşik dini kabul ve dindarlık anlayışlarının değişimine yol açmıştır. Dijitalleşme sürecini bu bağlamda ele alan çalışma, toplum hayatına eklemlenen dijital iletişim teknolojilerinin özellikle de dijital medyanın toplumdaki dini anlayış ve dindarlığı nasıl dönüştürdüğünü nitel yaklaşımla analiz etmeyi amaçlamaktadır.

الدين , هو تجلّي الحُكم الإلهي ما بين السماء والأرض , قانونُ تأسيسٍ لحياةٍ في نور الوحي يشملُ كافة مجالات المعيشة وما الإعلام سوى بيئة وأداة , ونحن هُنا لا نتحدث عن ميدانين يتطابقان مع حُكم المعقول بل نحنُ نتحدثُ عن ميدانين ومفهومين غير قابلين للقياس , دعونا أولا نُسلّم بأنَّ الحُكم القويم للدين ليس نفس الحُكم النفعي من الأداة , كما دعونا نتناولُ موضوعنا ليس" كتجلي/ ظهور" الدين في وسائل الإعلام بل ك"تجلي/ ظهور" الميادين الدينية والميادين ذات الطابع الديني في وسائل الإعلام , دعونا نُحاول فهم الموضع الديني – التأمل الديني – إنطلاقا من تجلياته الموجودة في وسائل الإعلام , كما دعونا نُفكّر في الكيفيّة التي من الممكن لنا بها إصلاحه من خلال إعادة التفكير في إطار المشاكل المحتملة , ومن أجل القيام بذلك دعونا نصف الخطاب الديني ونلاحظ " التجلي/ الظهور" الديني الموجود في الإعلام .لنحدد المنهج الوصفي القائم على الملاحظة كمنهج لنا , ولكن قبل ذلك من أين إلى أين وصلنا , كيف تطورت عملية "الحضور/ الظهور" الإعلامي للدين وكيف تحققت الأولويات , ونحن نبدأ بتناول الموضوع لنتذكر بإختصار و لنفهم الإعلام كمجرى معروف ورائج .

Medya gündelik hayatın belirleyici unsurlarından biri olarak işlev görmektedir. Bununla birlikte din de sosyal bir olgu olarak bireylerin yaşamını şekillendiren önemli bir misyona sahiptir. Bu bağlamda medyanın yayın faaliyetlerinde din faktörünü göz ardı edememesi/etmemesi ve kitle iletişim araçlarının çeşitli kişi/kurum/yapılar tarafından dini mesajların aktarımı amacıyla aktif olarak kullanılması gibi nedenler medya-din etkileşiminin çeşitli örneklerini ortaya çıkartmıştır. Modern dönemde dini mesajların aktarımı için kitle iletişim araçlarının bir zorunluluk olarak kullanılır hale gelmesi ve bireylerin de bu araçlara dini bilgi edinme noktasında sıkça başvurması medya-din ilişkisinin önemini artırmaktadır. Bu ilişki; dinin dijital ortamlardaki mevcudiyeti, medyada temsili, medyanın dini meselelerde temel bilgi kaynağı olması, dini kimlik ve aidiyet uzamı olması, çevrimiçi dinsel nefret söylemleri (İslamofobi) gibi birçok farklı konuya kadar genişletilebilecek bir alanı doğurmuştur.

Kitle iletişim araçları, ya da daha yaygın kullanımlarıyla medya ile din alanı arasındaki ilişki, 2000’li yıllardan itibaren Türk akademisinin temel araştırma konularından bir tanesi haline gelmiştir. Dinî amaçlarla medyanın kullanımı, medyanın formel dinî ortamlar dışında alternatif bir eğitimi alanı oluşturmasına yönelik tartışmalar, pek çok diğer başlığın yanı sıra, kısa süre içerisinde din eğitimi alanında yansımalarını bulmuştur. Bununla beraber, bu tartışmaların ele alındığı çalışmaların temel araştırma kaygıları veya araştırıcılarının akademik yönelimlerine ilişkin henüz sistematik bir çalışma yapılmamış bulunmaktadır. Medya ve din ilişkisine dair çalışmalardaki temel araştırma eğilimlerini incelemeyi hedefleyen bu çalışma, Türk din eğitimi literatüründe konunun ele alındığı çalışmalardaki temel araştırma soru(n)ları nelerdir?, sorusuna yanıt bulmayı amaçlamaktadır. Bu noktadan hareketle yapılan analiz doğrultusunda ise medya algısı, medyanın etkisi ve medyanın kullanımı şeklinde tespit ettiği soru(n) alanlarını, üç ana başlıkta detaylı bir şekilde tartışmaktadır. Literatürde ilgili çalışmaların detaylarına dair kapsamlı bir çerçeve sunarak, ilerleyen yıllarda yapılacak din eğitimi araştırmalarında değerlendirilebilmesi gereken araştırma konularını ortaya koymayı ümit etmektedir.

Bu çalışma, Prof. Dr. Mete Çamdereli’nin 2018 yılında yayımlanan Din Ekranda Nasıl Durur isimli kitabı içerisindeki “Medya İle Din İlişkisini Yeniden Düşünmek” başlıklı bölümün çevirisidir. Çalışmanın genel amacı dinselin medyadaki görünümlerinden/tezahürlerinden hareketle dini olanın -dini tefekkürünmedyadaki konumunu anlamaya çalışmak ve olası sorunlar çerçevesinde onun yeniden nasıl ıslah ve inşa edilebileceğini düşünmektir. Bunun için çalışma medyada dinselin mevcut görünümünü gözlemlemeye ve medyatik dinsel söylemi betimlemeye çalışmaktadır. Bu çerçevede çalışma gözleme dayalı betimsel bir yaklaşımı yöntem olarak benimsemiştir. Çalışma boyunca, dinselin mecra görünümü, dinselin medyatikleşme görünümü, dinselin dijitalleşme görünümü ve dinselin medyadaki güncel görünümü ele alınmaktadır. Çalışmanın sonucunda kolaylıkla şu ifade edilebilir ki, yolu medyadan ve dijitalleşmeden geçmeyen neredeyse hiçbir alan yoktur. Dinsel de bu alanlardan biridir. İnsanlar medyasız yapamamakta ve dijital köleliğin kulluğa evrildiği bir dönemden geçilmektedir. Buna göre gönüllü bir dijital kulluk içinde olunduğu ifade edilebilir. Doğal olarak dinsel alan da medyatik mümin de bu tavsiften üzerine düşeni almaktadır.

Batı uygarlığı etrafında şekillenen ve hemen hemen bütün toplulukların yaşamında deneyimlemek zorunda kaldığı modernite olgusu, pek çok değişim ve dönüşümü beraberinde getirmiştir. Toplulukların kendilerini yeniden yorumlamasına neden olan bu süreç, bir arada olma durumunu yansıtan rol ve işlevlerde de geleneksel topluluk yapılarına nazaran bazı farklılıkların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Modernitenin bireyselleştirici tavrı, toplulukların bir arada var olma deneyimini de derinden etkilemiştir. Yaşanılan hayatın toplumsal hafızadaki topluluk koduyla uyum göstermemesi, kimi topluluklarda aidiyet krizini doğurmuştur. Birtakım sosyologlarca bu kriz toplulukların yok olması olarak anlaşılmıştır. Modern ve geleneksel olanın bir arada bulunmasının mümkün olamayacağı şeklindeki topluluk inancı anlayışı, geleneksel toplulukların modernleşmesinin kaçınılmaz bir sonuç olduğu yaklaşımını üretmiştir. Tam da toplulukların yok oluşunun dillendirildiği dönemde, geleneksel yapı ve değerler modern bağlamda yorumlanmış ve yeni topluluk türleri ortaya çıkmıştır. Modern perspektifte yorumlanarak ortaya çıkan topluluk türlerinden bir tanesi de online topluluklardır.

Televizyon vaizliği, dünyada 1970’li yıllarda Türkiye’de ise 1980’li yıllarda ekranlarda yer bulmuş bir medya ürünüdür. Din ve medyanın işbirliği sonucunda ortaya çıkan kavram, son yıllarda sosyal bilimcilerce evrensel bir rağbet olarak görülen “kutsala dönüş” olgusu ile popülerleşmeye başlamıştır. Medyanın, dinin tebliğ görevini sürdürmede kullanılmaya başlamasıyla yeni bir döneme giriş yapılmıştır. Çağın gerekliliği haline gelen teknolojik gelişmelerin takibi klasik vaiz algısının değişime uğramasına sebep olmuştur. Medya üreticisi ve tüketicisi arasındaki ilişkiye yön vermesi açısından televizyon vaizliği, reytinge sunduğu katkıyla bu yönlendirmeyi kanıtlar niteliktedir. Ancak televizyonun ticari yapısı, dinin manevi yapısı ile karşı karşıya geldiğinde çelişkilerin ortaya çıktığı görülmektedir. Toplumun kayıtsız kalamayacağı din ve dini içerikler televizyon ekranında her daim karşılık bulmuş, karşılığı azaldığı zaman ilgi çekici söylemlerle renklendirilmeye ve içeriğinden uzaklaştırılmaya başlanmıştır. Zamanla değişime uğrayan içerikler, dinin kendi kurallarından çok medyanın kurallarına göre şekil almıştır. Yeni şekliyle televizyon vaizliğinin, asıl amacı, yararlılığı, medya içindeki konumu ve ekonomik çıkarları eleştirilmeye başlanmış, avantajları ve dezavantajları sorgulanmıştır.

Bu çalışma toplulukların modern dönemde geçirdiği sembolik yapılanmayı sanal Alevi toplulukları örneğinde ortaya koymayı amaçlamaktadır. Makale, modernitenin toplulukları yok etmek yerine ritüelden inanca doğru seyreden bir soyutlama süreci bağlamında sembolik olarak yeniden yapılandırdığı, sanal toplulukların sembolik inşa sürecinin ürünü bilişsel yapılar olduğu iddiasındadır. Ayrıca, toplulukların sembolik inşa süreçlerinin hız kesmeksizin devam ettiği kanaatindedir. Daha esnek ve bireyci yeni sanal topluluk tiplerinin açığa çıkmış olmasını da bu durumun bir göstergesi olarak görmektedir. Topluluğun geçirdiği bu sembolik inşayı modern ideolojinin kendi yapı ve örgütlenmesi üzerine düşünebilen, kendi kendisini yenileyebilen düşünümselliğinin bir neticesi olarak değerlendirmektedir. Toplulukların giderek daha esnek ve bireyci bir yapıya bürünmelerine neden olan simgesel bir inşadan geçtiklerine dair iddiasını online Alevi topluluklar örneğinde ortaya koymak niyetindedir. Bunun için ABF (Alevi Bektaşi Federasyonu), AABF (Almanya Alevi Birlikleri Federasyonu), Genç Aleviler ve Alevi Forum’dan oluşan aynı örnekleme dair farklı zamanlarda iki ayrı araştırma gerçekleştirilmiştir. Sanal toplulukların yapısında nasıl bir dönüşümün gerçekleştiği ve sembolik inşa sürecinin ne yönde ilerlediğini anlamak için her iki araştırmanın verileri karşılaştırılmış ve yorumlanmıştır.

Dijitalleşme ve etkileşim, bir toplumsal kurum olarak din üzerine iki açıdan etkide bulunmaktadır: Dini iletişim ve dinin dijitalleşmesi. Geleneksel dini kurumlar ve dinle ilgilenen kullanıcılar, çeşitli motivasyonlarla sosyal medyayı, özellikle de Facebook’u kullanmaktadırlar. Facebook sadece Müslümanlar için değil, diğer din ve inançlar için de yeni bir irşat ve tebliğ (açıklama ve davet) vasıtası, propaganda aracı, toplanma ortamıdır. Bu araştırmada analiz edilen “Dindar Facebook” olgusu; içine din katılmış veya paylaşımları dinselleştirilmiş Facebook görünümlerini (paylaşım, etkileşim ve etkinlikleri) ifade etmektedir. Dindar Facebook üzerinden sürdürülen, temelde dinin sosyal medyadaki algılanış ve temsil biçimi, amacı ve etkisine dair fırsat ve tehditleri gündeme getiren tartışmalar iki kategoride ele alınabilir: 1) Dijitalleşmenin geleneksel din algısında radikal bir dönüşüme yol açma olasılığına dair “dijital din” tartışmaları, 2) Dini içerikli paylaşımların dinî samimiyet ve mahremiyete uygunluğuna dair “gösteriş/riya – teşvik/tebliğ” tartışmaları. Her iki tartışmaya ait bulgulara ulaşılan araştırmada tamamlayıcı iki tekniğe başvuruldu: Teorik çerçeveyi oluşturmak amacıyla literatür taraması ve “Dindar Facebook”a dair kullanıcı görüşlerini elde etmek amacıyla anket çalışması. Literatürde dijital dinin, geleneksel dini yapıların mevcut etkilerini azaltacağı, bunun yerini ise “yeni” bir dijital dinin alacağı dile getirilmektedir. Kullanıcıların, dini içerikli Facebook paylaşımlarını, muhafazakâr ve dini söyleme sahip mevcut siyasi iktidarla ilişkilendirme yönünde ciddi bir eğilim taşıdıkları görülmüştür.

Müslümanların global medyada görünümleri arttıkça onların temsili ve bu temsilin problemleri hakkındaki akademik çalışmaların sayısı da artmaktadır. İslamofobinin bir endüstriye ve politik yükselme aracına dönüştüğü günümüzde medya, mevcut durumun oluşmasında önemli amillerdendir ve etkilerinin çalışılması elzemdir. Elizabeth Poole’un ilk olarak 2002 yılında yayınlanan Reporting Islam: Media Representations of British Muslims adlı kitabı, bu amaca matuf önemli kitaplardan. Teorik yaklaşımların ve tartışmaların yanı sıra nicel ve nitel araştırma yöntemlerinin de kullanıldığı kitap, giriş ve sonuç dışında dört bölümden oluşuyor.

Dijitalleşme ve etkileşim, bir toplumsal kurum olarak din üzerine iki açıdan etkide bulunmaktadır: Dini iletişim ve dinin dijitalleşmesi. Geleneksel dini kurumlar ve dinle ilgilenen kullanıcılar, çeşitli motivasyonlarla sosyal medyayı, özellikle de Facebook’u kullanmaktadırlar. Facebook sadece Müslümanlar için değil, diğer din ve inançlar için de yeni bir irşat ve tebliğ (açıklama ve davet) vasıtası, propaganda aracı, toplanma ortamıdır. Bu araştırmada analiz edilen “Dindar Facebook” olgusu; içine din katılmış veya paylaşımları dinselleştirilmiş Facebook görünümlerini (paylaşım, etkileşim ve etkinlikleri) ifade etmektedir. Dindar Facebook üzerinden sürdürülen, temelde dinin sosyal medyadaki algılanış ve temsil biçimi, amacı ve etkisine dair fırsat ve tehditleri gündeme getiren tartışmalar iki kategoride ele alınabilir: 1) Dijitalleşmenin geleneksel din algısında radikal bir dönüşüme yol açma olasılığına dair “dijital din” tartışmaları, 2) Dini içerikli paylaşımların dinî samimiyet ve mahremiyete uygunluğuna dair “gösteriş/riya – teşvik/tebliğ” tartışmaları. Her iki tartışmaya ait bulgulara ulaşılan araştırmada tamamlayıcı iki tekniğe başvuruldu: Teorik çerçeveyi oluşturmak amacıyla literatür taraması ve “Dindar Facebook”a dair kullanıcı görüşlerini elde etmek amacıyla anket çalışması. Literatürde dijital dinin, geleneksel dini yapıların mevcut etkilerini azaltacağı, bunun yerini ise “yeni” bir dijital dinin alacağı dile getirilmektedir. Kullanıcıların, dini içerikli Facebook paylaşımlarını, muhafazakâr ve dini söyleme sahip mevcut siyasi iktidarla ilişkilendirme yönünde ciddi bir eğilim taşıdıkları görülmüştür.

Popüler kültürün bir yansıma alanı olarak medya; topluma dönük mesajlar ileten bir araç olmakla beraber aynı zamanda kitleyi oluşturan ve buluşturan bir aracı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte yirminci yüzyılın ikinci yarısında iletişim teknolojilerinin gelişmesiyle önemli bir dönüşüm yaşamış; insanların çok yönlü bir şekilde aktif etkileşim içerisinde olduğu bir “dijital devrim” dönemi başlamıştır. Mete Çamdereli tarafından 2018 yılında yayınlanan Din Ekranda Nasıl Durur? Medyada Dinin Popüler Temsilleri adlı kitabı medya ve din ilişkisini incelemek ve medyada dinin popüler temsillerini ortaya koymak amacıyla yazarın yazı, tebliğ ve söyleşilerinden oluşan bir derlemedir.