Search

Natuurherstel op voormalige landbouwpercelen, vooral op zandgronden, wordt uitgevoerd om bestaande natuurgebieden te vergroten en ecologische verbindingszones te versterken. Belangrijke beperkende factoren zijn bodemgerelateerd: hoge nutriëntengehaltes, ongeschikte zaadbanken en tekort aan geschikt bodemleven. Een combinatie van ontgronden en transplantatie van grond uit verder ontwikkelde natuurgebieden kan het natuurherstel op akkers sterk versnellen.

Bij natuurontwikkeling op voormalige landbouwgronden is een hoge beschikbaarheid van fosfaat vaak een probleem wanneer een soortenrijke vegetatie wordt nagestreefd. Afgraven van de bouwvoor is niet altijd mogelijk, soms ongewenst of te kostbaar, en verwijderen van fosfaat via uitmijnen kan lang duren. Vastleggen van fosfaat verlaagt de beschikbaarheid ervan, en kan mogelijk een oplossing bieden. In een laboratoriumproef is nagegaan welke invloed het mengen van ijzerslib door de bodem heeft op de beschikbaarheid van fosfaat.

Kaarten kunnen informatie geven over grotere eenheden, bijvoorbeeld postcodegebieden, of nog kleinere, zoals percelen. Met een variant op een interpolatietechniek is het mogelijk informatie te verkrijgen over een kleiner gebied. We illustreren dit aan de hand van organische stofgehalten in de bodem. De methodiek is breed toepasbaar op allerlei vormen van ruimtelijke informatie en maakt een betere benutting van data mogelijk.

De bodem is niet alleen letterlijk de grond onder ons bestaan, ze is dat ook figuurlijk. Vruchtbare bodems leveren ons bijvoorbeeld voedsel, water en grondstoffen, maar ook een heel scala aan andere ecosysteemdiensten. In één theelepel zwarte grond leven meer organismen dan er mensen zijn op de hele aarde. Ze zorgen ervoor dat planten gebruik kunnen maken van de voedingsstoffen in de bodem en in een gezonde bodem krijgen ziekteverwekkers ook minder kans. Nu we steeds beter begrijpen hóe ze dat doen, kunnen wij zelfs nieuwe antibiotica vinden in de bodem! In dit cahier laten wetenschappers van naam op het gebied van het bodemonderzoek niet alleen zien welke diensten een gezonde bodem al vele eeuwen levert. Ze vertellen ook hoe de figuurlijke bodem onder ons bestaan tegelijk grond voor inspiratie is voor voedsel en technologie voor de toekomst.

De bodem is niet alleen letterlijk de grond onder ons bestaan, ze is dat ook figuurlijk. Vruchtbare bodems leveren ons bijvoorbeeld voedsel, water en grondstoffen, maar ook een heel scala aan andere ecosysteemdiensten. In één theelepel zwarte grond leven meer organismen dan er mensen zijn op de hele aarde. Ze zorgen ervoor dat planten gebruik kunnen maken van de voedingsstoffen in de bodem en in een gezonde bodem krijgen ziekteverwekkers ook minder kans. Nu we steeds beter begrijpen hóe ze dat doen, kunnen wij zelfs nieuwe antibiotica vinden in de bodem! In dit cahier laten wetenschappers van naam op het gebied van het bodemonderzoek niet alleen zien welke diensten een gezonde bodem al vele eeuwen levert. Ze vertellen ook hoe de figuurlijke bodem onder ons bestaan tegelijk grond voor inspiratie is voor voedsel en technologie voor de toekomst.

Natuurherstel op voormalige landbouwpercelen, vooral op zandgronden, wordt uitgevoerd om bestaande natuurgebieden te vergroten en ecologische verbindingszones te versterken. Belangrijke beperkende factoren zijn bodemgerelateerd: hoge nutriëntengehaltes, ongeschikte zaadbanken en tekort aan geschikt bodemleven. Een combinatie van ontgronden en transplantatie van grond uit verder ontwikkelde natuurgebieden kan het natuurherstel op akkers sterk versnellen.

De bodem is niet alleen letterlijk de grond onder ons bestaan, ze is dat ook figuurlijk. Vruchtbare bodems leveren ons bijvoorbeeld voedsel, water en grondstoffen, maar ook een heel scala aan andere ecosysteemdiensten. In één theelepel zwarte grond leven meer organismen dan er mensen zijn op de hele aarde. Ze zorgen ervoor dat planten gebruik kunnen maken van de voedingsstoffen in de bodem en in een gezonde bodem krijgen ziekteverwekkers ook minder kans. Nu we steeds beter begrijpen hóe ze dat doen, kunnen wij zelfs nieuwe antibiotica vinden in de bodem! In dit cahier laten wetenschappers van naam op het gebied van het bodemonderzoek niet alleen zien welke diensten een gezonde bodem al vele eeuwen levert. Ze vertellen ook hoe de figuurlijke bodem onder ons bestaan tegelijk grond voor inspiratie is voor voedsel en technologie voor de toekomst.

Natuurherstel op voormalige landbouwpercelen, vooral op zandgronden, wordt uitgevoerd om bestaande natuurgebieden te vergroten en ecologische verbindingszones te versterken. Belangrijke beperkende factoren zijn bodemgerelateerd: hoge nutriëntengehaltes, ongeschikte zaadbanken en tekort aan geschikt bodemleven. Een combinatie van ontgronden en transplantatie van grond uit verder ontwikkelde natuurgebieden kan het natuurherstel op akkers sterk versnellen.

Een optimale bodemkwaliteit draagt bij aan de wateropgaven en een betere opbrengst van landbouwgewassen. In de praktijk zijn veel landbouwbodems in meer of mindere mate verdicht, zijn de condities voor bodemleven niet gunstig, is het organisch stofgehalte niet optimaal en de beworteling beperkt. De laatste jaren zijn daarom projecten opgezet waarin waterbeheerders en agrariërs samenwerken om bodem verbeterende maatregelen in de praktijk uit te voeren. Het is echter geheel niet bekend wat de effecten van zulke maatregelen zijn op de kwantiteit en kwaliteit van het water op lokaal (perceel) niveau en op het regionale watersysteem. Op perceelniveau zijn nu twee verschillende bodemtypen die beiden veel voorkomen in de Gelderse Vallei geschematiseerd en doorgerekend met het modelinstrumentarium SWAP-WOFOST-ANIMO voor verschillende gewassen en verschillende hydrologische omstandigheden.

De gebruiksnormen voor stikstof en fosfaat voor landbouwgronden zijn een belangrijke pijler van het Nederlandse mest- en ammoniakbeleid. Een goede bepaling en duiding van de fosfaattoestand van de bodem is daarbij van groot belang. Op verzoek van het ministerie van Economische Zaken heeft de CDM de methoden voor de bepaling van de fosfaattoestand van de bodem beoordeeld, en een advies opgesteld over de meest geschikte methoden voor de bemonstering van de bodem en de fosfaattoestand te bepalen

De gebruiksnormen voor stikstof en fosfaat voor landbouwgronden zijn een belangrijke pijler van het Nederlandse mest- en ammoniakbeleid. Een goede bepaling en duiding van de fosfaattoestand van de bodem is daarbij van groot belang. Op verzoek van het ministerie van Economische Zaken heeft de CDM de methoden voor de bepaling van de fosfaattoestand van de bodem beoordeeld, en een advies opgesteld over de meest geschikte methoden voor de bemonstering van de bodem en de fosfaattoestand te bepalen

Te hoge gehalten aan nutriënten in het oppervlaktewater – en dan vooral stikstof – vormen in Zeeland een knelpunt om waterkwaliteitsdoelen te bereiken. De vraag is of peilgestuurde diepe drainage op landbouwgronden een effectieve maatregel is om de nutriëntenbelasting terug te dringen. Modelstudies en praktijkproeven tonen dat peilgestuurde drainage in beginsel voordelen biedt voor de waterkwaliteit en bovendien de vochthuishouding in het perceel verbetert voor de agrariër. Echter, de werking is vooral op zandgronden onderzocht en niet op zavel en kleigronden met zoute kwel die kenmerkend zijn voor Zeeland. Daarom is op een perceel van proefboerderij de Rusthoeve in Zeeland een praktijkproef voor peilgestuurde diepdrainage uitgevoerd.

Te hoge gehalten aan nutriënten in het oppervlaktewater – en dan vooral stikstof – vormen in Zeeland een knelpunt om waterkwaliteitsdoelen te bereiken. De vraag is of peilgestuurde diepe drainage op landbouwgronden een effectieve maatregel is om de nutriëntenbelasting terug te dringen. Modelstudies en praktijkproeven tonen dat peilgestuurde drainage in beginsel voordelen biedt voor de waterkwaliteit en bovendien de vochthuishouding in het perceel verbetert voor de agrariër. Echter, de werking is vooral op zandgronden onderzocht en niet op zavel en kleigronden met zoute kwel die kenmerkend zijn voor Zeeland. Daarom is op een perceel van proefboerderij de Rusthoeve in Zeeland een praktijkproef voor peilgestuurde diepdrainage uitgevoerd.

Een optimale bodemkwaliteit draagt bij aan de wateropgaven en een betere opbrengst van landbouwgewassen. In de praktijk zijn veel landbouwbodems in meer of mindere mate verdicht, zijn de condities voor bodemleven niet gunstig, is het organisch stofgehalte niet optimaal en de beworteling beperkt. De laatste jaren zijn daarom projecten opgezet waarin waterbeheerders en agrariërs samenwerken om bodem verbeterende maatregelen in de praktijk uit te voeren. Het is echter geheel niet bekend wat de effecten van zulke maatregelen zijn op de kwantiteit en kwaliteit van het water op lokaal (perceel) niveau en op het regionale watersysteem. Op perceelniveau zijn nu twee verschillende bodemtypen die beiden veel voorkomen in de Gelderse Vallei geschematiseerd en doorgerekend met het modelinstrumentarium SWAP-WOFOST-ANIMO voor verschillende gewassen en verschillende hydrologische omstandigheden.

Belasting van brakke watergangen en estuaria met nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen uit de agrarische sector is een belangrijke oorzaak voor het nog niet halen van ecologische doelen voor deze wateren. Naar analogie van de zoetwatergevoede helofytenfi lters is het aannemelijk dat zilte zuiverende moerassen schoon brak water kunnen leveren voor (her)gebruik benedenstrooms. Daarmee zou dit concept waterschappen kunnen helpen om de doelstellingen voor een betere waterkwaliteit in de haarvaten van het watersysteem en in de aanpalende buitenwateren te behalen. Ook behoort koppeling met kustveiligheidsconcepten en met ecologische doelstellingen voor natuurlijker vormgegeven zoet-zoutovergangen tot de mogelijkheden.

De Nederlandse samenleving maakt gebruik van verschillende goederen en diensten die ecosystemen leveren – de zogeheten ecosysteemdiensten. Door zichtbaar te maken wat de status en trends zijn van ecosysteemdiensten in Nederland kunnen ze beter onderdeel worden van de besluitvorming door de overheid en bedrijfsleven. Resultaten laten zien dat voor veel ecosysteemdiensten de trend de afgelopen circa 20 jaar negatief is; het aanbod van diensten uit de natuur neemt af of blijft stabiel, terwijl de vraag groeit. In geen enkel geval voorzien ecosystemen in de hele vraag. Ondanks de inzet van technische alternatieven en import om in de vraag te voorzien, blijft een deel van de vraag onvervuld. Natuurgebieden leveren, ondanks de beperkte oppervlakte, het grootste aandeel bij de meeste ecosysteemdiensten in Nederland.

Bij de huidige normstelling is het mogelijk dat bij het toepassen of verspreiden van baggerspecie landbouwpercelen niet meer voldoen of in de toekomst gaan voldoen aan de criteria voor landbouwkundig gebruik. In dit onderzoek zijn nieuwe normen afgeleid waardoor landbouwkundig gebruik gewaarborgd wordt. Er is nagegaan wat de consequenties van de voorgestelde normen zijn op de hoeveelheid te verspreiden baggerspecie. Gebruik makende van deze rapportage zullen de uiteindelijke normen beleidsmatig worden vastgesteld.

Het bestand LGN7 geeft voor Nederland landsdekkende informatie over landgebruik. Het is een rasterbestand met een resolutie van 25*25 m hetgeen overeenkomt met een 1:50.000 schaal. Het bestand geeft een tijdsbeeld van het landgebruik voor 2012 dat voor zowel beleidsanalyses als voor modelinput is te gebruiken. In het bestand worden 39 verschillende typen landgebruik onderscheiden die geaggregeerd worden naar de acht monitoringsklassen: agrarisch gebied, kassen, boomgaarden, bossen, water, stedelijk gebied, infrastructuur en natuur. Aangezien LGN met een frequentie van drie tot vijf jaar wordt vernieuwd, kunnen landgebruiksveranderingen in de tijd gevolgd worden.

Bij natuurontwikkeling op voormalige landbouwgronden is een hoge beschikbaarheid van fosfaat vaak een probleem wanneer een soortenrijke vegetatie wordt nagestreefd. Afgraven van de bouwvoor is niet altijd mogelijk, soms ongewenst of te kostbaar, en verwijderen van fosfaat via uitmijnen kan lang duren. Vastleggen van fosfaat verlaagt de beschikbaarheid ervan, en kan mogelijk een oplossing bieden. In een laboratoriumproef is nagegaan welke invloed het mengen van ijzerslib door de bodem heeft op de beschikbaarheid van fosfaat.

De Nederlandse samenleving maakt gebruik van verschillende goederen en diensten die ecosystemen leveren – de zogeheten ecosysteemdiensten. Door zichtbaar te maken wat de status en trends zijn van ecosysteemdiensten in Nederland kunnen ze beter onderdeel worden van de besluitvorming door de overheid en bedrijfsleven. Resultaten laten zien dat voor veel ecosysteemdiensten de trend de afgelopen circa 20 jaar negatief is; het aanbod van diensten uit de natuur neemt af of blijft stabiel, terwijl de vraag groeit. In geen enkel geval voorzien ecosystemen in de hele vraag. Ondanks de inzet van technische alternatieven en import om in de vraag te voorzien, blijft een deel van de vraag onvervuld. Natuurgebieden leveren, ondanks de beperkte oppervlakte, het grootste aandeel bij de meeste ecosysteemdiensten in Nederland.

Bij de huidige normstelling is het mogelijk dat bij het toepassen of verspreiden van baggerspecie landbouwpercelen niet meer voldoen of in de toekomst gaan voldoen aan de criteria voor landbouwkundig gebruik. In dit onderzoek zijn nieuwe normen afgeleid waardoor landbouwkundig gebruik gewaarborgd wordt. Er is nagegaan wat de consequenties van de voorgestelde normen zijn op de hoeveelheid te verspreiden baggerspecie. Gebruik makende van deze rapportage zullen de uiteindelijke normen beleidsmatig worden vastgesteld.

Kaarten kunnen informatie geven over grotere eenheden, bijvoorbeeld postcodegebieden, of nog kleinere, zoals percelen. Met een variant op een interpolatietechniek is het mogelijk informatie te verkrijgen over een kleiner gebied. We illustreren dit aan de hand van organische stofgehalten in de bodem. De methodiek is breed toepasbaar op allerlei vormen van ruimtelijke informatie en maakt een betere benutting van data mogelijk.

Om ecosysteemdiensten te beoordelen zijn ook fysische en systeemgerichte indicatoren nodig. Dit rapport is de uitkomst van een multicriteria-analyse waarin de bruikbaarheid van indicatoren voor toepassing in een meetnet werd geschat door twaalf deskundigen in de bodemkunde, de bodemecologie en het agrarische bodemadvies. De indicatoren zijn ook bruikbaar voor metingen van het Natuurlijk Kapitaal van de bodem en om praktische instrumenten te ontwerpen waarmee het lokale bodembeheer en de gebiedsinrichting ondersteund kunnen worden.

Om ecosysteemdiensten te beoordelen zijn ook fysische en systeemgerichte indicatoren nodig. Dit rapport is de uitkomst van een multicriteria-analyse waarin de bruikbaarheid van indicatoren voor toepassing in een meetnet werd geschat door twaalf deskundigen in de bodemkunde, de bodemecologie en het agrarische bodemadvies. De indicatoren zijn ook bruikbaar voor metingen van het Natuurlijk Kapitaal van de bodem en om praktische instrumenten te ontwerpen waarmee het lokale bodembeheer en de gebiedsinrichting ondersteund kunnen worden.

Het bestand LGN7 geeft voor Nederland landsdekkende informatie over landgebruik. Het is een rasterbestand met een resolutie van 25*25 m hetgeen overeenkomt met een 1:50.000 schaal. Het bestand geeft een tijdsbeeld van het landgebruik voor 2012 dat voor zowel beleidsanalyses als voor modelinput is te gebruiken. In het bestand worden 39 verschillende typen landgebruik onderscheiden die geaggregeerd worden naar de acht monitoringsklassen: agrarisch gebied, kassen, boomgaarden, bossen, water, stedelijk gebied, infrastructuur en natuur. Aangezien LGN met een frequentie van drie tot vijf jaar wordt vernieuwd, kunnen landgebruiksveranderingen in de tijd gevolgd worden.

Het Friese veenweidegebied kent een grote baggeropgave. Om optimaal hergebruik van bagger mogelijk te maken is in kaart gebracht of er sprake is van risico's bij hergebruik van bagger in de landbouw. Hergebruik blijkt goede mogelijkheden te hebben, zoals voor ophoging van landbouwpercelen en kaden. Het nieuwe besluit bodemkwaliteit biedt voldoende ruimte om dat te doen

In een recente studie zijn biologische en gangbare landbouwgronden vergeleken wat betreft nutriëntenconcentraties, verscheidene biologische parameters en gebruikte landbouwtechnieken. De verschillen zijn niet altijd groot, maar over het algemeen scoren de biologische gronden beter qua componenten die samenhangen met bodemgezondheid, namlijk gesloten nutriëntenkringlopen, hoge biodiversiteit, een samenhangend voedselweb en veerkracht van het systeem. Naar verwachting hangen deze componenten nauw samen met een relatief goede ziektewering van de biologische gronden.

De zoetwatervraag voor beregening wordt bepaald door gebruik te maken van hydrologische modelberekeningen. Voor deze berekeningen is informatie noodzakelijk over de grootte van het potentieel te beregenen areaal en de ruimtelijke ligging hiervan. Via de landbouwmeitellingen is in het verleden al meerdere malen informatie ingewonnen over beregening in de landbouw. Het areaal dat wordt beregend neemt nog steeds toe. Bij de landbouwmeitellingen 2010 is de meest recente landsdekkende informatie over het areaal beregening per landbouwbedrijf beschikbaar gekomen. Door deze gegevens te combineren met het BRP-percelenbestand, dat informatie over de ruimtelijke ligging van de percelen van de landbouwbedrijven bevat, is het mogelijk om op bedrijfsniveau beregening toe te kennen aan gebruikspercelen. De afgeleide kaart is op gemeenteniveau vergeleken met de voorgaande kaart. De landbouwmeitellingen hebben alleen betrekking op het landbouwgebied, voor ontbrekende gebruiksvormen is de kaart aangevuld met informatie uit de TOP10-vector en LGN6. De vraag over de beregeningsbron was minder volledig beantwoord.

De zoetwatervraag voor beregening wordt bepaald door gebruik te maken van hydrologische modelberekeningen. Voor deze berekeningen is informatie noodzakelijk over de grootte van het potentieel te beregenen areaal en de ruimtelijke ligging hiervan. Via de landbouwmeitellingen is in het verleden al meerdere malen informatie ingewonnen over beregening in de landbouw. Het areaal dat wordt beregend neemt nog steeds toe. Bij de landbouwmeitellingen 2010 is de meest recente landsdekkende informatie over het areaal beregening per landbouwbedrijf beschikbaar gekomen. Door deze gegevens te combineren met het BRP-percelenbestand, dat informatie over de ruimtelijke ligging van de percelen van de landbouwbedrijven bevat, is het mogelijk om op bedrijfsniveau beregening toe te kennen aan gebruikspercelen. De afgeleide kaart is op gemeenteniveau vergeleken met de voorgaande kaart. De landbouwmeitellingen hebben alleen betrekking op het landbouwgebied, voor ontbrekende gebruiksvormen is de kaart aangevuld met informatie uit de TOP10-vector en LGN6. De vraag over de beregeningsbron was minder volledig beantwoord.

Belasting van brakke watergangen en estuaria met nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen uit de agrarische sector is een belangrijke oorzaak voor het nog niet halen van ecologische doelen voor deze wateren. Naar analogie van de zoetwatergevoede helofytenfi lters is het aannemelijk dat zilte zuiverende moerassen schoon brak water kunnen leveren voor (her)gebruik benedenstrooms. Daarmee zou dit concept waterschappen kunnen helpen om de doelstellingen voor een betere waterkwaliteit in de haarvaten van het watersysteem en in de aanpalende buitenwateren te behalen. Ook behoort koppeling met kustveiligheidsconcepten en met ecologische doelstellingen voor natuurlijker vormgegeven zoet-zoutovergangen tot de mogelijkheden.

Oppervlakkige afvoer kan een belangrijke route zijn waarlangs nutriënten in het oppervlaktewater terecht komen. Het voorkomen van incidentele nutriëntenverliezen via oppervlakkige afvoer na een bemesting kan een bijdrage leveren aan de verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater op afspoelingsgevoelige gronden. Het is verstandig om de bemesting uit te stellen op momenten dat de risico’s op oppervlakkige afvoer groot zijn. De risico’s kunnen worden ingeschat aan de hand van de meerdaagse weersverwachting en de heersende hydrologische condities. In dit rapport wordt een instrument beschreven waarmee op basis van de gemeten weer- en neerslagverwachtingen adviezen gegeven worden ten aanzien van het wel of niet uitvoeren van een bemesting. Deze bemestingstool is vervolgens getest op een zware komklei-locatie.

Ondanks vele jaren onderzoek staat het benutten van de bodembiodiversiteit in de landbouw nog in de kinderschoenen.

Bij de ontwikkeling van duurzaam en klimaatbestendig bodem- en waterbeheer in de Gelderse Vallei wordt gezocht naar mogelijkheden om de capaciteit van weidegrasland voor berging en nalevering van water te vergroten. Daarbij zou actief gebruik kunnen worden gemaakt van het vermogen van landbodems om neerslag op te vangen, vast te houden en na te leveren. Dit rapport geeft resultaten van veldonderzoek, literatuurstudie en modelberekeningen van fysische en hydrologische eigenschappen van bodems op bedrijven die aangesloten zijn bij ‘Duurzaam Bodembeheer in de Gelderse Vallei/Utrecht-Oost’. Naleveringskarakteristieken worden modelmatig becijferd in relatie tot bodemtype en grondwaterpeil. Bewortelingsgraad en bewortelingsdiepte blijken succesfactoren waarmee de grootste winst kan worden behaald om de droogtegevoeligheid van grasland te verminderen en daarmee de vraag naar beregeningswater tijdens droogteperioden te beperken. Er worden alternatieve maatregelen voor graslandbeheer beschreven die hiervoor kunnen worden toegepast. In veel gevallen moet hiermee echter in de agrarische praktijk in Nederland nog ervaring mee worden opgedaan.

Dit rapport geeft een overzicht van de omvang van de stikstof- en fosfaatverliezen en de hydrologische transportroutes van deze nutriënten uit grasland naar het oppervlaktewater en de speciatie van fosfaat in het afvoerwater. Het onderzoeksproject werd uitgevoerd op een zware klei, gesitueerd op een deel van een melkveehouderij bij Waardenburg in de Tielerwaard in het Gelderse rivierengebied. In 2008/2009 en 2010/2011 werd het grootste deel van het neerslagoverschot van de meetlocatie naar de sloot afgevoerd via greppels (77%). Een deel van de afvoer van water naar de sloot vond plaats via de drains. Een groot deel van de totale stikstof- en fosfaatverliezen traden op in particulaire vorm. Aanwending van de vaste fractie van de drijfmest na mestscheiding en van drijfmest leidde tot een sterke toename van de ortho-fosfaatconcentratie in het afvoerwater van de drains en greppels. Daarnaast werd na aanwending van drijfmest nog een onbekend fosfaatdeeltje (10-50 nm) waargenomen, waarschijnlijk fosfolipiden. De aanwezigheid van deze organische fosfaatverbinding in het drain- en greppelwater binnen enkele dagen na het aanwenden van drijfmest laat de sterke koppeling zien tussen landbouwkundig handelen op deze meetlocatie en de fosfaatverliezen die optreden van deze locatie naar het oppervlaktewater. De aanwezigheid van fosfolipiden in het effluent van de drains enkele dagen na aanwending van drijfmest vormen een sterke aanwijzing voor het bestaan van snelle verticale transportroutes door de bodemmatrix in de richting van de drains.

De doelstelling van het rapportage-project was: - Op basis van bestaande kennis uit binnen- en buitenland (metingen, modelstudies) inzichtelijk maken in hoeverre oppervlakkige afspoeling van (vrijwel) vlakke percelen verantwoordelijk kan zijn voor (piek) belasting van oppervlaktewater; - Inzichtelijk maken in hoeverre een vergelijking met andere emissieroutes mogelijk is en, zo mogelijk, deze vergelijking inzichtelijk maken; - Verkenning van de mate van overeenstemming tussen de uitgangspunten van de modelmatige berekening van afspoeling en de situatie op representatieve praktijksituaties in Nederland. Wanneer relevante afwijkingen verwacht worden, deze benoemen; - Vaststellen of er zicht is op effectieve maatregelen om oppervlakkige afspoeling tegen te gaan. Dit kunnen bestaande of nieuwe maatregelen zijn. Hiervoor is een korte internationale literatuurscan uitgevoerd naast een verkenning om te bepalen hoe vaak afspoeling van water kan optreden op landbouwgronden in het vlakke deel van Nederland. Voor dit laatste onderdeel zijn neerslaggegevens van 30 jaar geanalyseerd op de frequentie van optreden van buien voor 3 meteostations en zijn zand- en kleigronden gekarakteriseerd met hun infiltratiesnelheid.

Belasting van brakke watergangen en estuaria met nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen uit de agrarische sector is een belangrijke oorzaak voor het nog niet halen van ecologische doelen voor deze wateren. Naar analogie van de zoetwatergevoede helofytenfi lters is het aannemelijk dat zilte zuiverende moerassen schoon brak water kunnen leveren voor (her)gebruik benedenstrooms. Daarmee zou dit concept waterschappen kunnen helpen om de doelstellingen voor een betere waterkwaliteit in de haarvaten van het watersysteem en in de aanpalende buitenwateren te behalen. Ook behoort koppeling met kustveiligheidsconcepten en met ecologische doelstellingen voor natuurlijker vormgegeven zoet-zoutovergangen tot de mogelijkheden.

Dit rapport geeft een tussentijds overzicht van ‘state of the art’ kennis uit lopend onderzoek van het consortium ‘Climate Proof Fresh Water Supply’ (CPFWS) dat in het kader van het onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat wordt uitgevoerd. De focus van dit onderzoek naar een klimaatbestendige zoetwatervoorziening ligt op lokale en regionale oplossingen in Laag Nederland voor land- en tuinbouw en natuur. De zoetwatervoorziening van dit gebied wordt naast droogte vooral bedreigd door verzilting van grond- en oppervlaktewater. In zes samenhangende werkpakketten wordt geanalyseerd hoe dit gebied meer zelfvoorzienend kan worden én hoe aanpassingen in het (hoofd)watersysteem kunnen bijdragen aan de watervoorziening van het gebied. Centraal in de aanpak zijn een 3-tal casestudies in de Hotspots Haaglanden, Rotterdam Regio en Zuidwestelijke delta.

Ondanks vele jaren onderzoek staat het benutten van de bodembiodiversiteit in de landbouw nog in de kinderschoenen.

Dit rapport geeft een overzicht van de omvang van de stikstof- en fosfaatverliezen en de hydrologische transportroutes van deze nutriënten uit grasland naar het oppervlaktewater en de speciatie van fosfaat in het afvoerwater. Het onderzoeksproject werd uitgevoerd op een zware klei, gesitueerd op een deel van een melkveehouderij bij Waardenburg in de Tielerwaard in het Gelderse rivierengebied. In 2008/2009 en 2010/2011 werd het grootste deel van het neerslagoverschot van de meetlocatie naar de sloot afgevoerd via greppels (77%). Een deel van de afvoer van water naar de sloot vond plaats via de drains. Een groot deel van de totale stikstof- en fosfaatverliezen traden op in particulaire vorm. Aanwending van de vaste fractie van de drijfmest na mestscheiding en van drijfmest leidde tot een sterke toename van de ortho-fosfaatconcentratie in het afvoerwater van de drains en greppels. Daarnaast werd na aanwending van drijfmest nog een onbekend fosfaatdeeltje (10-50 nm) waargenomen, waarschijnlijk fosfolipiden. De aanwezigheid van deze organische fosfaatverbinding in het drain- en greppelwater binnen enkele dagen na het aanwenden van drijfmest laat de sterke koppeling zien tussen landbouwkundig handelen op deze meetlocatie en de fosfaatverliezen die optreden van deze locatie naar het oppervlaktewater. De aanwezigheid van fosfolipiden in het effluent van de drains enkele dagen na aanwending van drijfmest vormen een sterke aanwijzing voor het bestaan van snelle verticale transportroutes door de bodemmatrix in de richting van de drains.

Dit rapport geeft een tussentijds overzicht van ‘state of the art’ kennis uit lopend onderzoek van het consortium ‘Climate Proof Fresh Water Supply’ (CPFWS) dat in het kader van het onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat wordt uitgevoerd. De focus van dit onderzoek naar een klimaatbestendige zoetwatervoorziening ligt op lokale en regionale oplossingen in Laag Nederland voor land- en tuinbouw en natuur. De zoetwatervoorziening van dit gebied wordt naast droogte vooral bedreigd door verzilting van grond- en oppervlaktewater. In zes samenhangende werkpakketten wordt geanalyseerd hoe dit gebied meer zelfvoorzienend kan worden én hoe aanpassingen in het (hoofd)watersysteem kunnen bijdragen aan de watervoorziening van het gebied. Centraal in de aanpak zijn een 3-tal casestudies in de Hotspots Haaglanden, Rotterdam Regio en Zuidwestelijke delta.

De doelstelling van het rapportage-project was: - Op basis van bestaande kennis uit binnen- en buitenland (metingen, modelstudies) inzichtelijk maken in hoeverre oppervlakkige afspoeling van (vrijwel) vlakke percelen verantwoordelijk kan zijn voor (piek) belasting van oppervlaktewater; - Inzichtelijk maken in hoeverre een vergelijking met andere emissieroutes mogelijk is en, zo mogelijk, deze vergelijking inzichtelijk maken; - Verkenning van de mate van overeenstemming tussen de uitgangspunten van de modelmatige berekening van afspoeling en de situatie op representatieve praktijksituaties in Nederland. Wanneer relevante afwijkingen verwacht worden, deze benoemen; - Vaststellen of er zicht is op effectieve maatregelen om oppervlakkige afspoeling tegen te gaan. Dit kunnen bestaande of nieuwe maatregelen zijn. Hiervoor is een korte internationale literatuurscan uitgevoerd naast een verkenning om te bepalen hoe vaak afspoeling van water kan optreden op landbouwgronden in het vlakke deel van Nederland. Voor dit laatste onderdeel zijn neerslaggegevens van 30 jaar geanalyseerd op de frequentie van optreden van buien voor 3 meteostations en zijn zand- en kleigronden gekarakteriseerd met hun infiltratiesnelheid.

Bij de ontwikkeling van duurzaam en klimaatbestendig bodem- en waterbeheer in de Gelderse Vallei wordt gezocht naar mogelijkheden om de capaciteit van weidegrasland voor berging en nalevering van water te vergroten. Daarbij zou actief gebruik kunnen worden gemaakt van het vermogen van landbodems om neerslag op te vangen, vast te houden en na te leveren. Dit rapport geeft resultaten van veldonderzoek, literatuurstudie en modelberekeningen van fysische en hydrologische eigenschappen van bodems op bedrijven die aangesloten zijn bij ‘Duurzaam Bodembeheer in de Gelderse Vallei/Utrecht-Oost’. Naleveringskarakteristieken worden modelmatig becijferd in relatie tot bodemtype en grondwaterpeil. Bewortelingsgraad en bewortelingsdiepte blijken succesfactoren waarmee de grootste winst kan worden behaald om de droogtegevoeligheid van grasland te verminderen en daarmee de vraag naar beregeningswater tijdens droogteperioden te beperken. Er worden alternatieve maatregelen voor graslandbeheer beschreven die hiervoor kunnen worden toegepast. In veel gevallen moet hiermee echter in de agrarische praktijk in Nederland nog ervaring mee worden opgedaan.

In Zuid-Europa neemt de hoeveelheid organische stof in de grond af en dreigt verwoestijning. Noordwest-Europese landen kennen weer andere bodembedreigingen. ‘Europa moet zuinig zijn op haar goede landbouwgronden’, meent Mirjam Hack, onderzoeker bij Alterra.

In het kader van het project 'Meerjarig monitoringsprogramma naar de uit- en afspoeling van nutriënten vanuit landbouwgronden in stroomgebieden en polders' zijn de effecten van het mestbeleid op stroomgebiedsniveau onderzocht. Ter ondersteuning van de kwantificering van het aandeel van de landbouw op de nutriëntenbelasting van het oppervlaktewater is voor ieder van de vier pilotgebieden een modelsysteem opgezet. Dit modelsysteem is gefaseerd, van grof naar fijn, uitgebouwd. In dit rapport wordt de laatste stap in de uitbouw van het modelsysteem beschreven, de kalibratie. Het doel van dit rapport is om te evalueren of de gekalibreerde procesmodellen in de vier gebieden in voldoende mate in staat zijn om de nutriëntenconcentraties in het oppervlaktewater te simuleren.

In Zuid-Europa neemt de hoeveelheid organische stof in de grond af en dreigt verwoestijning. Noordwest-Europese landen kennen weer andere bodembedreigingen. ‘Europa moet zuinig zijn op haar goede landbouwgronden’, meent Mirjam Hack, onderzoeker bij Alterra.

In het kader van het project 'Meerjarig monitoringsprogramma naar de uit- en afspoeling van nutriënten vanuit landbouwgronden in stroomgebieden en polders' zijn de effecten van het mestbeleid op stroomgebiedsniveau onderzocht. Ter ondersteuning van de kwantificering van het aandeel van de landbouw op de nutriëntenbelasting van het oppervlaktewater is voor ieder van de vier pilotgebieden een modelsysteem opgezet. Dit modelsysteem is gefaseerd, van grof naar fijn, uitgebouwd. In dit rapport wordt de laatste stap in de uitbouw van het modelsysteem beschreven, de kalibratie. Het doel van dit rapport is om te evalueren of de gekalibreerde procesmodellen in de vier gebieden in voldoende mate in staat zijn om de nutriëntenconcentraties in het oppervlaktewater te simuleren.

Het fosfaatgehalte van Nederlandse landbouwgronden in gebieden met (intensieve) veehouderij is vaak hoog. Dit leidt tot ongewenste fosfaatverliezen naar het oppervlaktewater. Perceelsgerichte maatregelen zijn noodzakelijk om deze verliezen te verminderen en de oppervlaktewaterkwaliteit te verbeteren. Een voorbeeld hiervan is het inwerken van fosfaatbindende materialen in ‘iron reactive barriers’ in de bodem of het toepassen van deze materialen in filters die aan het uiteinde van drainagebuizen kunnen worden gekoppeld. IJzerslib en ijzerzand kunnen worden gebruikt voor het binden van fosfaat.

Het project Zilte Landbouw Texel is in mei 2006 van start gegaan op het perceel nabij ‘De Petten’ op Texel. Er is gekozen om een Zilte Proeftuin aan te leggen op een nabij gelegen perceel waar gedurende twee jaar ongeveer twintig verschillende potentiële zilte gewassen zijn onderzocht op hun groei onder zoute condities en hun marktpotentie. De focus van de werkzaamheden op Texel van de Vrije Universiteit Amsterdam was gericht op Zeekool, Strandbiet, Hertshoornweegbree, Monniksbaard, Reukloze kamille en Wilde Rucola. Daarnaast heeft een langdurig onderzoek plaatsgevonden op de Afsluitdijk wat als referentie heeft gediend voor de natuurlijke groei van halofieten. In de kassen van VU zijn meerdere groei-experimenten onder gecontroleerde omstandigheden uitgevoerd, welke gebruikt zijn om de teelt van de verschillende gewassen op Texel verder te ontwikkelen. De teelt van vooral Zeekool, Zilte Rucola en Strandbiet is met succes opgeschaald en de producten zijn afgezet op de (lokale) markt. Door onder andere de promotie via verschillende kanalen en de unieke smaak van de zilte groenten is een vraag ontstaan naar de zilte gewassen die in veel gevallen het aanbod overtrof.

The emission factors for nitrous oxide (N2O) emission of applied manure are not well quantified. The effect of manure application technique on N2O emission was quantified in field and laboratory experiments in order to derive N2O emission factors for (shallow) injected and broadcast cattle and pig slurries in the Netherlands. Fluxes of N2O were measured using a closed flux chamber technique and a photo-acoustic infra-red gasmonitor. Fluxes of N2O fluxes were measured 83 times on grassland on sandy soil and 64 times on maize land on sandy soil, in the period 2007-2009. Effect van de uitstoot van kunstmeststoffen.

In dit document vatten we samen wat de LNV-helpdeskvraag getiteld ‘Plan van aanpak; behoefte en haalbaarheid vervanging HELP-tabellen’ heeft opgeleverd. Vanuit de praktijk van landbouw en waterbeheer wordt steeds meer gevoeld dat de HELPtabellen verouderd zijn. De HELP- en TCGB-tabellen houden geen rekening met moderne bedrijfsvoering, mest- en milieuwetgeving, melkquota, flexibel peilbeheer en extreme weersomstandigheden. Daardoor ontstaat minder draagvlak voor de afwegingen in gebiedsprocessen en schadebeoordelingen. Het is niet op voorhand duidelijk of en hoe de vervanging van HELP-tabellen door nieuwe tabellen (of door een ander systeem) realiseerbaar is.