Search

Cyberspace is na land, zee, lucht en de ruimte het vijfde operationele domein van de krijgsmacht. Ook hier treedt Defensie op om de veiligheid van Nederland te beschermen. Daarvoor ontwikkelt Defensie operationele cybercapaciteiten. Deze kunnen desgewenst ook worden ingezet als nichecapaciteit bij bondgenootschappelijk optreden. De huidige ambities van Defensie zijn momenteel vormgegeven in de Defensie Cyber Strategie (2018).De Defensie Industrie Strategie (2018), die de ministeries van Defensie en Economische Zaken en Klimaat in 2018 publiceerden, merkte daarnaast het cyberdomein aan als gebied waarop Defensie over een sterke eigen kennispositie wil beschikken. Het beoogde profiel lijkt sterk op dat van het maritieme domein, waarin Defensie door sterke samenwerking in de ‘klassieke’ gouden driehoek met defensieindustrie en kennisinstellingen kan rekenen op eigen platforms en technologie van wereldniveau. Voor Nederland is dat succes ook in het cyberdomein bereikbaar, mits georganiseerd rondom een aantal speerpunten waarop ons land zelfvoorzienend of smart specifier wil zijn. Dit paper beschrijft de visie van TNO op de ontwikkeling van cybercapaciteiten van de Nederlandse defensieorganisatie, binnen de context van het hele informatiedomein. Wat zou Defensie in de toekomst in huis moeten hebben als niet al te grote, maar technologisch hoogwaardige krijgsmacht? Ook de defensie- en cybersecurityindustrie moeten hier in een gouden ecosysteem bij worden betrokken. Dit document is geen militaire cyberstrategie, maar een toekomstbeeld van methoden en capaciteiten die samen de digitale daadkracht van Defensie in 2035 zouden kunnen vormgeven: capaciteiten voor bescherming, slagkracht en voortzettingsvermogen in het cyberdomein. Dit beeld staat los van de organisatie, het juridische kader en de huidige situatie. Sommige ideeën zullen al bekend zijn of onderwerp van bestaand beleid of onderzoek zijn. Andere suggesties gaan juist verder dan wat nu al op de tekentafel ligt. We hebben gekozen voor 2035 als periode omdat dit een overzienbare periode is, die ook aansluit bij de huidige planningshorizon van Defensie. Nieuw aan deze visie is de combinatie van alle inhoudelijke elementen én de realisatie ervan. Hierin is decennialange ervaring van TNO met opbouw van militaire cybercapaciteiten gevangen. Deze zienswijze is onze input voor een strategische discussie met Defensie, industrie en kennisinstellingen over de verdere ontwikkeling van de geavanceerde Nederlandse cybercapaciteiten van de toekomst.

Onder uitdagende omstandigheden, zoals bij het voeren van gesprekken met de lokale bevolking tijdens missies, zijn adequate beïnvloedings- en communicatievaardigheden voor militairen essentieel. In dit artikel bespreken we zogenoemde meta-cognitieve vaardigheden die militairen nodig hebben om effectief te kunnen beïnvloeden in één-op-één interacties. Op basis van een overzicht van relevante meta-cognitieve vaardigheden introduceren we het Stop-Reflect-Switch-schema (SRS). Dit schema biedt een kapstok voor het (beter) toepassen van beïnvloedingsstijlen tijdens één-op-één interacties en omvat drie concrete stappen: het monitoren van informatie en herkennen van signalen van de gesprekspartner, vanuit de omgeving en vanuit jezelf, het interpreteren en overwegen of een andere beïnvloedingsstijl in de interactie opportuun is, en het implementeren van de beïnvloedingsstijl. Het SRS-schema helpt meta-cognitieve vaardigheden structureren en praktisch toepasbaar maken voor militairen, bijvoorbeeld in een trainingscontext

Interview met M Hoogervorst van TNO. Kleding is emotie. Wat de één prachtig vindt, bestempelt de ander als spuuglelijk. Hoe lastig is het dan om gevechtskleding te maken voor ruim 45.000 militairen? Sterker! dook in de wereld van het Defensie Operationeel Kleding Systeem (DOKS) en dit is wat we vonden. Plus een bonuspagina met reacties uit missiegebied op het interim-GVT. Smaken verschillen. Dat is een open deur, maar wel een feit met hoofdletter F. Zeker als het gaat om mode. De H&M’s, Cool Cats en Zara’s hangen er vol mee. Daartussen ook veel militaire print, want camouflage is niet meer uit het straatbeeld weg te denken. Maar deze kleding is wezenlijk anders dan onze vlekkenpakken. Dat is werkkleding en moet aan veel eisen voldoen. Denk aan comfort, bescherming en het weren van insecten. De huidige woodlandpakken, forest-camouflagekleding en desertpakken stammen uit begin jaren negentig en voldoen niet meer aan alle eisen. “Hoog tijd voor iets nieuws”, zegt luitenant-kolonel Nico Pot, projectleider Defensie Operationeel Kleding Systeem (DOKS). Deze afkorting staat voor meer dan een nieuw gevechts-pak. Het is een systeem dat bestaat uit kledinglagen en -stukken die op elkaar zijn afgestemd en dat ook past bij de nieuwe gevechtsuitrusting van VOSS, het Verbeterd Operationeel Soldaat Systeem.

Onder uitdagende omstandigheden, zoals bij het voeren van gesprekken met de lokale bevolking tijdens missies, zijn adequate beïnvloedings- en communicatievaardigheden voor militairen essentieel. In dit artikel bespreken we zogenoemde meta-cognitieve vaardigheden die militairen nodig hebben om effectief te kunnen beïnvloeden in één-op-één interacties. Op basis van een overzicht van relevante meta-cognitieve vaardigheden introduceren we het Stop-Reflect-Switch-schema (SRS). Dit schema biedt een kapstok voor het (beter) toepassen van beïnvloedingsstijlen tijdens één-op-één interacties en omvat drie concrete stappen: het monitoren van informatie en herkennen van signalen van de gesprekspartner, vanuit de omgeving en vanuit jezelf, het interpreteren en overwegen of een andere beïnvloedingsstijl in de interactie opportuun is, en het implementeren van de beïnvloedingsstijl. Het SRS-schema helpt meta-cognitieve vaardigheden structureren en praktisch toepasbaar maken voor militairen, bijvoorbeeld in een trainingscontext

Technologie ontwikkelt zich snel. Dit biedt zowel kansen als bedreigingen voor de Nederlandse overheid en veiligheidsorganisaties. Juist vanwege de breedte en snelheid van de ontwikkelingen is samenwerking cruciaal. Door kennis, ervaring en middelen te bundelen vergroot de overheid het rendement van haar research and development-inspanningen. Een goede aanzet daartoe is het opstellen van een nationale technologie-agenda, die accenten legt op geprioriteerde ontwikkelingen en de samenwerking versterkt tussen betrokken organisaties. Een rode draad binnen vrijwel alle ontwikkelingen is de sterk toenemende hoeveelheid data die beschikbaar is. Informatie uit de feitelijke en virtuele wereld is in volume en diversiteit inmiddels zo omvangrijk dat analisten en beslissers er makkelijk in verdwalen. Dit probleem wordt vaak geduid als information overload. Op veel veiligheidsterreinen lijkt de grens van de menselijke capaciteit bereikt en gaat technologie een steeds grotere rol spelen. Dit whitepaper maakt de noodzaak duidelijk om te komen tot een technologie-agenda voor een gerichte aanpak van de veiligheid in Nederland. Deze agenda maakt het mogelijk de werkprocessen van veiligheidsorganisaties, onder invloed van technologische ontwikkeling, te verbinden en beschikbare kennis en capaciteit beter te richten. De technologie-agenda heeft als invalshoek de huidige praktijk, sterke verbondenheid tussen veiligheid en technologie en het geeft een antwoord op toekomstige ontwikkelingen.

Begin vorig jaar sprak de redactie van de Militaire Spectator de hoop uit dat 2017 het jaar zou worden waarin Nederland en defensie zich weer zouden gaan toeleggen op het ontwikkelen van strategisch inzicht.1 Hoe staat het daar nu mee, een jaar later? Hopelijk betekenen de nieuwe geïntegreerde buitenland- en veiligheidsstrategie en Defensienota een stap voorwaarts. Tot nog toe lijken we echter nog niet veel opgeschoten. Welke effecten heeft deze strategische vaagheid voor de Koninklijke Landmacht?

Het militaire apparaat heeft veel belangrijke innovaties voortgebracht, die uiteindelijk hun weg hebben gevonden naar de civiele wereld. Denk aan straalmotoren, dataencryptie, internet en 'virtual reality'. Veel van deze innovaties komen voort uit de wapenwedloop tijdens de vorige eeuw, toen Rusland en Amerika met elkaar wedijverden om de beste technologie. Inmiddels heeft de civiele wereld in korte tijd zijn achterstand ingelopen en ligt het traditionele militaire apparaat achter als het gaat om technologie in het algemeen en informatietechnologie in het bijzonder. Daarnaast zijn hedendaagse irreguliere tegenstanders meer bedreven in het gebruik van civiele technologie, en lijken zo een technologische voorsprong te krijgen. Het is daarom hoog tijd voor een nieuwe aanpak van technologische innovatie.

Advanced Mobile Location (AML) is een nieuwe manier voor een 112-alarmcentrale om automatisch locatie-informatie vanuit een mobiel toestel te ontvangen bij noodoproepen. Dit heeft twee voordelen: 1) het toestel herkent een 112-oproep en stuurt dan automatisch de locatie via een bericht naar de 112-alarmcentrale en 2) de locatie die op basis van GPS wordt bepaald, is veel nauwkeuriger dan de locatie op basis van de mast.

Technologie ontwikkelt zich snel. Dit biedt zowel kansen als bedreigingen voor de Nederlandse overheid en veiligheidsorganisaties. Juist vanwege de breedte en snelheid van de ontwikkelingen is samenwerking cruciaal. Door kennis, ervaring en middelen te bundelen vergroot de overheid het rendement van haar research and development-inspanningen. Een goede aanzet daartoe is het opstellen van een nationale technologie-agenda, die accenten legt op geprioriteerde ontwikkelingen en de samenwerking versterkt tussen betrokken organisaties. Een rode draad binnen vrijwel alle ontwikkelingen is de sterk toenemende hoeveelheid data die beschikbaar is. Informatie uit de feitelijke en virtuele wereld is in volume en diversiteit inmiddels zo omvangrijk dat analisten en beslissers er makkelijk in verdwalen. Dit probleem wordt vaak geduid als information overload. Op veel veiligheidsterreinen lijkt de grens van de menselijke capaciteit bereikt en gaat technologie een steeds grotere rol spelen. Dit whitepaper maakt de noodzaak duidelijk om te komen tot een technologie-agenda voor een gerichte aanpak van de veiligheid in Nederland. Deze agenda maakt het mogelijk de werkprocessen van veiligheidsorganisaties, onder invloed van technologische ontwikkeling, te verbinden en beschikbare kennis en capaciteit beter te richten. De technologie-agenda heeft als invalshoek de huidige praktijk, sterke verbondenheid tussen veiligheid en technologie en het geeft een antwoord op toekomstige ontwikkelingen.

Hoe ga je om met ruimtelijke ontwikkelingen waar een risicobron met gevaarlijke stoffen een gevaar vormt voor de omgeving? Voor die vraag stond Brandweer Amsterdam-Amstelland in 2010 toen ze over die gevaren wilde adviseren. 'Wij hadden op dat moment nog onvol-doende inzicht in de effecten en scenario's van ongevallen met gevaarlijke stoffen en zijn daarom gestart met het ontwikkelen van een scenarioboek', vertelt projectleider Koen Wiering. Het boek is gemaakt in samenwerking met zeven veiligheidsregio's en TNO.

Het militaire apparaat heeft veel belangrijke innovaties voortgebracht, die uiteindelijk hun weg hebben gevonden naar de civiele wereld. Denk aan straalmotoren, dataencryptie, internet en 'virtual reality'. Veel van deze innovaties komen voort uit de wapenwedloop tijdens de vorige eeuw, toen Rusland en Amerika met elkaar wedijverden om de beste technologie. Inmiddels heeft de civiele wereld in korte tijd zijn achterstand ingelopen en ligt het traditionele militaire apparaat achter als het gaat om technologie in het algemeen en informatietechnologie in het bijzonder. Daarnaast zijn hedendaagse irreguliere tegenstanders meer bedreven in het gebruik van civiele technologie, en lijken zo een technologische voorsprong te krijgen. Het is daarom hoog tijd voor een nieuwe aanpak van technologische innovatie.

Begin vorig jaar sprak de redactie van de Militaire Spectator de hoop uit dat 2017 het jaar zou worden waarin Nederland en defensie zich weer zouden gaan toeleggen op het ontwikkelen van strategisch inzicht.1 Hoe staat het daar nu mee, een jaar later? Hopelijk betekenen de nieuwe geïntegreerde buitenland- en veiligheidsstrategie en Defensienota een stap voorwaarts. Tot nog toe lijken we echter nog niet veel opgeschoten. Welke effecten heeft deze strategische vaagheid voor de Koninklijke Landmacht?

"De koppeling van machines aan artificial intelligence is een bijzondere ontwikkeling en geen science fiction meer. Hoeveel autonomie kunnen we aan robotica toevertrouwen en kunnen we de baas blijven? Bij oorlogvoering heeft dit te maken met leven en dood." Met die woorden leidde moderator prof. dr. Jan Rood, senior research fellow bij Instituut Clingendael, op 30 november bij het Koninklijk Instituut van Ingenieurs in Den Haag een bijeenkomst over autonome wapensystemen binnen de krijgsmacht in.

Weerbaarheid bij de politie heeft de afgelopen jaren veel aandacht gekregen. Politiemedewerkers moeten in uitdagende omstandigheden succesvol kunnen functioneren en ook op de langere termijn gemotiveerd en gezond blijven. Leidinggevenden kunnen een centrale rol spelen in het versterken van de weerbaarheid van medewerkers. Daarbij is echter wel de vraag relevant: hoe weet je of je medewerkers weerbaar zijn? En waar moet je op inzetten om die weerbaarheid te verbeteren?

Een nieuwe kleur ondergrond voor overwegen, nieuwe soorten waarschuwingsborden en een 'oversteekhulp' voor mensen die moeilijk ter been zijn. Dat zijn enkele maatregelen uit het Verbeterprogramma Overwegen, dat dit jaar de eerste resultaten moet gaan opleveren.

Truck platooning : Twee of drie trucks zijn met een 'virtuele trekhaak' aan elkaar verbonden. De voorste vrachtauto wordt bestuurd door een chauffeur, die erachter volgen vanzelf, geven gas, remmen en sturen automatisch zonder ingrijpen van de bestuurder. Platooning bespaart brandstof, vermindert emissies en levert kostenvoordelen op. Daarnaast kan de chauffeur in de tweede of derde vrachtauto op termijn tijdelijk iets anders doen of even rusten.

Meer en meer wordt er in ketenverband gewerkt op organisatieoverschrijdende beleidsterreinen. Zoals jeugdcriminaliteit, terrorisme en overlast door verwarde personen. De samenwerkende schakels in veiligheidsketens leveren niet altijd excellente prestaties. Maar die liggen binnen handbereik door te leren van onderzoek naar teams.

Digitale bedrijvigheid zorgde de afgelopen 25 jaar voor ruim een derde van alle economische groei. Meer dan 5 procent van ons bnp verdienen we met ICT. Nederland heeft een toppositie in de wereld als het gaat om de digitale economie. Maar het is niet vanzelfsprekend dat we die behouden. Volgens Harvard Business Review behoort Nederland zelfs tot de categorie ‘rapidly receding’. We bevinden ons nog wel in de kopgroep, maar zakken snel af.

Effectiviteitsfactoren zijn kenmerken, factoren of aspecten van simulatiemiddelen die toepassing meer of minder effectief kunnen maken. Bij het gebruik van simulatoren voor opleiding en training (O&T) moet zoveel mogelijk worden geprofiteerd van de potentiele voordelen en moeten de mogelijke nadelen zoveel mogelijk worden beperkt. Een deel van deze effectiviteitsfactoren is specifiek voor één van de vier toepassingsgebieden: O&T, ondersteuning van commandovoering (CoVo), Analyse, Conceptontwikkeling & Doctrine (AC&D), en simulatie-gebaseerde acquisitie (SBA). Een groot deel ervan is echter meer generiek en geldt dus niet alleen voor het toepassingsgebied O&T, waarvoor de effectiviteitsfactoren al in kaart zijn gebracht. Bij een verwervingstraject van een O&T simulatiemiddel moet, naast de consequenties voor de O&T, ook gekeken worden of het simulatiemiddel voor andere simulatietoepassingen geschikt is (Defensiestaf, 2015). In dit rapport wordt daarom antwoord gegeven op de vraag in hoeverre de O&T factoren voor effectiviteit hetzelfde blijven voor de andere doelstelling. Daartoe wordt eerst een overzicht gegeven van de verschillende toepassingsgebieden van simulatie. Vervolgens wordt onderzocht in hoeverre de kennis over effectiviteitsfactoren die is opgebouwd voor O&T simulatiemiddelen ook van toepassing is voor de andere drie toepassingsgebieden. Daarnaast geeft dit document op globaal niveau een overzicht van effectiviteitsfactoren die specifiek zijn de verschillende toepassingsgebieden buiten O&T.

"De koppeling van machines aan artificial intelligence is een bijzondere ontwikkeling en geen science fiction meer. Hoeveel autonomie kunnen we aan robotica toevertrouwen en kunnen we de baas blijven? Bij oorlogvoering heeft dit te maken met leven en dood." Met die woorden leidde moderator prof. dr. Jan Rood, senior research fellow bij Instituut Clingendael, op 30 november bij het Koninklijk Instituut van Ingenieurs in Den Haag een bijeenkomst over autonome wapensystemen binnen de krijgsmacht in.

Tijdens het Oekraïne-referendum in 2016 werd in Nederland een opvallend en overduidelijk nepfilmpje verspreid van zogenaamde soldaten uit de Oekraïne. Bedoeld om verwarring te zaaien en discussies te verstoren. Waarschijnlijk kwam deze uit de nepnieuwsfabriek uit Sint Petersburg welke ook op Nederland is gericht. Daarnaast bracht de NRC een netwerk van pro-Russische activisten in kaart die de publieke opinie proberen te bespelen via demonstraties, door aan te sluiten bij bestaand protest, door politici te beïnvloeden en op internet pro-Russische informatie te verspreiden. Ook rond de MH17 heeft Moskou de Nederlandse burgers geprobeerd te manipuleren. Daarnaast wordt de Nederlandse Defensie ook met hybride conflictvoering geconfronteerd op missies als de NATO Enhanced Foreward Presence in Litouwen.

Steeds vaker worden robots voor productie en bewakingsdoeleinden gebruikt. Het aantal robots verdubbelt zich inmiddels jaarlijks.Nieuwe typen robots staan niet meer in een veiligheidskooi, maar werken nauw samen met mensen en bewegen zich samen met de medewerkers over dezelfde werkvloer. Daardoor ontstaat er een nieuw arbeidsrisico die een risico-inventarisatie en -evaluatie vereist waarbij ook de cyberbeveiliging van de robots en hun aansturing niet vergeten moet worden. Een door TNO ontwikkelde veiligheidskaart en een onderliggend rapport kunnen bedrijven en organisaties daarbij helpen.

Dit whitepaper biedt achtergrondinformatie, good practices en een stappenplan voor het vergroten van cyber-ketenweerbaarheid en is bedoeld voor organisaties die onderdeel zijn van een keten en cybersecurity willen versterken. Cyber-ketenweerbaarheid betreft het vermogen van ketens om zich te beschermen tegen cyberdreigingen, te herstellen van incidenten en zich voortdurend aan te passen aan een veranderend dreigingslandschap. Het vergroten van cyber-ketenweerbaarheid is niet eenvoudig. Het vergt investeringen, afstemming en samenwerking terwijl het ketenrisico moeilijk is te doorgronden en het lastig kan zijn om nut en noodzaak van een gezamenlijke aanpak uit te leggen. Dit whitepaper biedt praktische handvatten om deze uitdaging aan te gaan.

Tijdens het Oekraïne-referendum in 2016 werd in Nederland een opvallend en overduidelijk nepfilmpje verspreid van zogenaamde soldaten uit de Oekraïne. Bedoeld om verwarring te zaaien en discussies te verstoren. Waarschijnlijk kwam deze uit de nepnieuwsfabriek uit Sint Petersburg welke ook op Nederland is gericht. Daarnaast bracht de NRC een netwerk van pro-Russische activisten in kaart die de publieke opinie proberen te bespelen via demonstraties, door aan te sluiten bij bestaand protest, door politici te beïnvloeden en op internet pro-Russische informatie te verspreiden. Ook rond de MH17 heeft Moskou de Nederlandse burgers geprobeerd te manipuleren. Daarnaast wordt de Nederlandse Defensie ook met hybride conflictvoering geconfronteerd op missies als de NATO Enhanced Foreward Presence in Litouwen.

De ontwikkelingen rond nationale crisisbeheersing gaan niet alleen snel, ze worden ook in toenemende mate informatie- en technologie gedreven. In het magazine is hier de afgelopen jaren veel aandacht aan besteed, met onderwerpen zoals het maken van dreigingsinschattingen, het verzamelen en duiden van informatie, de digitale- en cyberveiligheid, nieuwe cameratechnieken en sensoren, het werken met real-time intelligence etc. Ook technologie ontwikkelt zich in hoog tempo. Dit biedt zowel kansen als dreigingen voor de Nederlandse overheid en voor de verbonden veiligheidsorganisaties. Er moet veel onderzocht, uitgeprobeerd en geleerd worden, maar dat alleen is niet voldoende. Juist vanwege de breedte en snelheid van de (technologische) ontwikkelingen dient er ook meer samengewerkt worden. Door resources, kennis en ervaring te bundelen vergroot de Nederlandse overheid het rendement van haar R&D-inspanningen. Een goede aanzet daartoe is een Nationale technologie agenda.

Within this project, two new methods of the control of pathogens were investigated. New methods are: a. use of local bacteria that are isolated from soils or growing substrates; and b. bacteria that are present within the plant. By using local antagonists, already present in growing substrates or within plants in the greenhouse, the chance is higher that antagonist can be successfully used against local pathogens. Bacteria that were isolated from soil of growers were assessed on their antagonistic potential in lab trials against Pythium ultimum, Meloidogyne spp. and Rhizobium rhizogenes and Fusarium solani and F. oxysporum. Finally, the effect of antagonists against Pythium and Meloidogyne was evaluated in pot trials in the greenhouse. All antagonists diminished brown colourization symptoms in stems caused by Pythium. Alcaligenues sp., Bacillus sp. en two unidentified species diminished root damage and Alcaligenues sp. as well as Bacillus also reduced also the number of offspring of Meloidogyne spp. within the roots. The use of local microorganisms offers a sustainable-, new solution to control pathogens. In this study, it was shown that Proteinase inhibitor 2 (PINII), Glucanase (LeGluB) and Chitinase (LeChi3) can be used in tomato to investigate the influence of antagonists or endophytes on the plant defence. Binnen dit project worden twee nieuwe methoden van plantversterking tegen ziekten en plagen onderzocht: a. het gebruik van bacteriën die al op het bedrijf aanwezig zijn; en b. bacteriën die in de plant aanwezig zijn. Door het gebruik van bacteriën uit de plant of teelt substraat is de kans groter dat antagonisten succesvol ingezet kunnen worden. Bacteriën werden in vitro getoetst tegen Pythium ultimum uit chrysant, tegen het wortelknobbelaaltje Meloidogyne incognita en tegen de schadelijke bacterie Rhizobium rhizogenes uit tomaat en tegen Fusarium solani en F. oxysporum uit Amaryllis. Vervolgens werden antagonisten van Pythium en Meloidogyne getoetst in potproeven met grond afkomstig van de glastuinbouw bedrijven. Alle isolaten verminderde de bruin-verkleuring symptomen van Pythium in de stengel van chrysant. Alcaligenues sp., Bacillus sp. en twee niet-geïdentificeerde soorten gaven een onderdrukking van de wortelschade van Meloidogyne spp. terwijl Alcaligenues sp. en Bacillus sp. ook een vermindering gaf van het aantal nakomelingen. De inzet van lokaal micro-leven tegen ziekten en plagen biedt een duurzame-, en nieuwe oplossing voor de verkleining van het beschikbare middelenpakket. Uit de studie blijkt dat Proteïnase remmer 2 (PINII), Glucanase (LeGluB) en Chitinase (LeChi3) gebruikt kunnen worden als merkers in tomaat voor onderzoek naar het effect van antagonisten en endofieten op de plantafweer.

De diversiteit aan methoden en middelen waarover een commandant beschikt is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Om deze middelen effectief in te kunnen zetten moet hij zoveel mogelijk inzicht hebben in alle factoren en actoren van invloed, waarvoor de werkmethode Intelligence Preparation of the Environment (IPE) ontwikkeld is. De Method to Analyze Relations Between Variables using Enriched Loops (MARVEL) geeft de in het IPE gebruikte causale diagrammen een extra kwantitatieve dimensie. Getoetst aan de casus van de rebellenbeweging FARC in Colombia toont MARVEL een meerwaarde bij het kunnen visualiseren en doorgronden van de dynamieken en complexiteiten van een missiegebied.

Onlangs heeft minister Hennis-Plasschaert het belang aangekaart van het vervangen van de Walrus-klasse onderzeeboot. De minister onderkent in haar visie dat de onderzeeboot zeer geschikt is voor het verzamelen, analyseren en delen van inlichtingen. Dit artikel gaat in op de inlichtingentaak van de Nederlandse onderzeeboot. Uit onderzoek blijkt dat de huidige configuratie en ondersteuning van de organisatie niet meer aansluiten bij de taken en missiegebieden. Om succesvol te zijn moet Defensie investeren in materiaal en nieuwe onderzeeboten, maar ook in personeel en opleidingen. Vooral als het gaat om het verzamelen van inlichtingen.

Stress wordt vaak geassocieerd met iets negatiefs. Het tegengestelde is waar: een beperkte mate van stress is zelfs nodig om je mentaal en fysiek voor te bereiden op actie. Prestatieverlies treedt pas op als het stressniveau zo hoog wordt dat dit gepaard gaat met negatieve spanningen, angsten en verlies van controle. Het weerbaar maken van militairen tegen negatieve stress is heel belangrijk. Vandaar ook dat TNO onlangs onderzoek deed op het Koninklijke Instituut voor de Marine (KIM) in Den Helder.

Om innovaties in het veiligheidsdomein te realiseren worden triple helix samenwerkingen gezien als een belangrijke motor. Een triple helix samenwerking is een tijdelijk samenwerkingsverband tussen drie of meer organisaties die middelen, risico’s en opbrengsten delen om individuele organisatiedoelen, gezamenlijke samenwerkingsdoelen en maatschappelijke doelen te realiseren. Triple helix verwijst naar de deelname van minimaal één publieke organisatie (overheid), één kennisorganisatie (kennis- of onderwijsinstelling) en één private onderneming (bedrijfsleven). In de Nationale Innovatieagenda Veiligheid 2015 (NIAV) van HSD zijn 16 innovatiespeerpunten opgenomen. Innovatiespeerpunt 3 is getiteld "Waardecreatie in triple-helixinnovatie". Dit is een 'paraplu-speerpunt' gericht op het stimuleren en versterken van triple helix samenwerkingen. In het kader van dit speerpunt is een verkenning uitgevoerd naar triple helix samenwerkingen met als doel: • een overzicht te geven van factoren die van invloed zijn op het (succesvol) functioneren van triple helix samenwerkingen op projectniveau (succes- en faalfactoren) • een set van praktische handvatten (in de vorm van recepten) te ontwikkelen waar partijen in triple helix samenwerkingen direct mee aan het werk kunnen. De resultaten (de succes- en faalfactoren en de ontwikkelde 'recepten') van deze verkenning kunnen gebruikt worden om bestaande triple helix samenwerkingen te versterken en nieuwe succesvol te initiëren. Deze verkenning heeft ook geresulteerd in een set van aandachtspunten waarmee HSD-office haar rol in het HSD cluster kan versterken, onder andere op het gebied van het stimuleren en faciliteren van triple helix samenwerkingen.

De rijksoverheid heeft begin september het cybersecuritybeeld Nederland 2016 uitgebracht. Cybercriminaliteit vormt volgens de overheid steeds meer een kwalitatief en kwantitatief groeiend probleem voor onze samenleving. Activiteiten van statelijke actoren zoals electronische spionage vormen een toenemend risico voor het bedrijfsleven en de overheid. Risicofactoeren die ook binnen uw bedrijf of organisatie tijde de nodige aandacht behoeven. Het MKB heeft een inhaalslag te maken: hun slechte weerbaarheid tegen cybermalheur kan een negatieve impact hebben op onze economie.

Leugendetectie is een multidisciplinair onderzoeksveld dat zich op dit moment snel ontwikkelt dankzij technologische ontwikkelingen en interesse uit verschillende vakgebieden zoals informatica en behavioral economics. Door leugenonderzoekers wordt onder liegen verstaan het bewust creëren van een verkeerd beeld bij een ander, zonder waarschuwing vooraf (in tegenstelling tot bijvoorbeeld het bijwonen van een goochelshow). Dit beeld kan zowel gecreëerd worden door het fabriceren van onjuiste informatie, als door het weglaten van essentiële informatie. Onderzoek laat zien dat mensen niet zo goed zijn in het detecteren van leugens in het lab. Uit een meta-analyse van ruim 200 leugenonderzoeken bleek dat mensen niet veel beter scoren dan kans niveau1. Om detectieaccuraatheden te verhogen hebben in het afgelopen decennium verschillende ontwikkelingen plaatsgevonden die de betrouwbaarheid van leugendetectie kunnen verhogen of die ervoor zorgen dat leugendetectie beter in de praktijk kan worden toegepast. De belangrijkste recente ontwikkelingen zijn te groeperen rondom vier thema’s die hieronder worden besproken.

Naar aanleiding van de (op handen zijnde) verlaging van de grenswaarde voor asbest is binnen het Kennisinvesteringsproject (KIP) “Innovaties voor veilig werken met asbest” een van de doelstellingen om de onderliggende meetgegevens van het huidige SMA-rt systeem opnieuw te evalueren, als opmaat voor de verdere ontwikkeling van dit systeem. Aanleiding hiervoor is dat op advies van de Gezondheidsraad (2010) de grenswaarden voor asbest zijn of zullen worden aangepast. Deze rapportage beschrijft de evaluatie van de thans beschikbare meetgegevens. Daarnaast geeft deze rapportage inzicht in de (verdere) ontwikkeling van de database met blootstellingsgegevens en de onderbouwing van het huidige SMA-rt systeem

De door Nederland uitgevoerde militaire missies vinden vaak plaats in verstedelijkt gebied, in landen met minder bekende culturen en in regio’s met veel lokale groepen die ieder hun eigen belangen hebben. De vele actoren in combinatie met de toenemende onvoorspelbaarheid van de omgeving en situatie, en de complexiteit van missiedoelstellingen, zorgt er voor dat militaire operaties steeds ingewikkelder worden. Op alle niveaus moeten militaire professionals onder tijdsdruk complexe en kritische beslissingen nemen, met consequenties die het verschil kunnen maken tussen leven en dood. De hoofddoelstelling van militaire operaties is het veranderen van gedrag van de actoren in, of betrokken bij, het conflict. Om gedrag effectief te kunnen beïnvloeden, is kennis van gedrag en hoe dat, op basis van besluitvormingsprocessen, tot stand komt, noodzakelijk. Menselijk gedrag is het resultaat van besluitvormingsprocessen die veel sterker worden bepaald door onbewuste en gevoelsmatige en processen ('gut feeling') dan meestal wordt verondersteld. Bij de oordeels- en besluitvorming gebruiken mensen veelvuldig bepaalde denkwijzen en nemen zij beslissingen die afwijken van rationele analyse en logica. Deze denkwijzen heten 'heuristieken'. Ze zijn de mens eigen en komen systematisch en universeel voor, onder veel verschillende omstandigheden. Ze kunnen, afhankelijk van de specifieke situatie, goed dan wel verkeerd uitpakken. Als de denkwijze tot een aantoonbaar onjuiste of suboptimale uitkomst leidt, dan wordt dat 'bias' genoemd. Op die manier kunnen mensen met grote subjectieve zekerheid oordelen vormen of beslissingen nemen op grond van een consistente set indrukken en opvattingen die echter maar door weinig gegevens worden ondersteund, zelfs als we ons van het bestaan en de aard van heuristieken en biases bewust zijn ('Illusie van validiteit'). Heuristieken en biases zijn krachtige 'triggers' van oordeels- en besluitvorming; ze bepalen voor een groot deel hoe mensen zich (op basis van die beslissingen) gedragen. Dit kan op alle militaire niveaus en onder allerlei omstandigheden grote effecten hebben. Immers: besluiten nemen en handelen op basis van onbewuste (intuïtieve, gevoelsmatige, ongecontroleerde) processen ipv expliciete rationele overwegingen maakt kwetsbaar en beïnvloedbaar. Begrijpen hoe gedrag tot stand komt op basis van de onderliggende mechanismen van heuristieken en biases is daarom van groot belang, niet alleen voor jezelf maar ook voor anderen. Meer inzicht hierover kan een waardevolle bijdrage leveren aan de ontwikkeling van methoden om de eigen gelederen te beschermen tegen nadelige effecten ervan. Daarnaast kan het helpen bij de ontwikkeling van effectieve beïnvloedingsmethoden tegen opponenten en andere actoren. In dit rapport bespreken we de bestaande kennis hierover, analyseren en nuanceren deze en vullen dit verder aan op basis van inzichten over neurale informatieverwerking. We presenteren op basis hiervan een neuro-evolutionair raamwerk dat verklaringen en een categorisering oplevert van bias op basis van neurowetenschappelijke en evolutionaire mechanismen en principes. Door kenmerken van 'hogere' cognitieve besluitvorming te verklaren uit elementaire neurale basisprocessen slaan wij in dit rapport een nieuwe brug tussen de cognitieve- en de neurowetenschappen. De inzichten die oplevert kan waardevolle aanknopingspunten bieden om meer grip of invloed te krijgen op menselijke oordeels- en besluitvorming en daarmee op het menselijke gedrag. Tot slot beschrijven we de theoretische en praktische implicaties van de resultaten in relatie tot gedragsbeïnvloeding ten behoeve van de militaire praktijk. Samenvatting 3 1 Inleiding en achtergrond 13 2 Heuristieken en biases 17 2.1 Heuristieken 17 2.2 Biases 18 2.3 Relatie tussen heuristieken en biases 19 3 Bestaande verklarende perspectieven 21 3.1 Cognitief-psychologisch perspectief 21 3.2 Ecologisch perspectief 22 3.3 Evolutionair perspectief 24 3.4 Samenhang tussen de drie perspectieven 25 3.5 Beperkingen van de drie perspectieven 26 4 Een neurowetenschappelijk perspectief 31 4.1 Cognitie versus perceptief-motorische processen 32 4.2 Basiskenmerken van het brein als biologisch neuraal netwerk 34 5 Een neuro-evolutionair raamwerk 41 5.1 Neurale basismechanismen en Systeem 1 en 2 41 5.2 Evolutie 42 5.3 Neuro-evolutionaire indeling van heuristieken en biases 43 5.4 De meerwaarde van het neuro-evolutionair raamwerk ten opzichte van bestaande perspectieven 50 6 Conclusies en discussie 55 6.1 Wetenschappelijke bijdrage 55 6.2 Toegepaste bijdrage 57 6.3 Uitdagingen voor verdere innovatie en toepassing 61 7 Referenties 63 Bijlage(n) A Neuro-evolutionaire indeling van cognietieve heuristieken en biases

Radish defensibility enhancement against Rhizoctonia solani was tested for 11 products or product combinations.In the first phase, two laboratory experiments were performed. Firstly, antagonistic effects on Rhizoctonia ofthe products was tested on petri dishes inoculated with Rhizoctonia. Secondly, treated radish seeds were placedon petri dishes with Rhizoctonia. Subsequently a pot experiment took place in which the soil was inoculatedwith Rhizoctonia and was treated with the products. Infection by the fungus became quickly visible duringgermination. However, no differences in germination and fresh weight at harvest were found compared to theuntreated reference, except for the control and Rizolex treatment. Other ways of product application or differentimplementation in the growing strategy may change the results.

Hedendaagse conflicten kenmerken zich door fundamentele onzekerheid. De dynamische wereld waarin we leven maakt dat veiligheidsrisico’s complexer en diffuser worden, en daarmee zeer moeilijk voorspelbaar. Niet alles kan voorzien worden, niet elke benodigde kwaliteit kan in de benodigde kwantiteit structureel in de defensieorganisatie worden ingebed. Adaptiviteit is daarom vereist om effectief te blijven opereren. Maar wat is adaptiviteit eigenlijk? En hoe kan het worden versterkt? Gaat het dan om een platte organisatie zonder formele processen of juist om gestandaardiseerde richtlijnen en geformaliseerde procedures? Is er ruimte nodig voor experimenteren en fouten maken? Of juist voor het vooruitzien en beheersen van risico’s? Er is grondig en overtuigend bewijs voor zowel het één als het ander. Dit artikel bespreekt welke keuzes Defensie moet maken om de adaptiviteit van haar personeel en de organisatie te versterken.

De diversiteit aan methoden en middelen waarover een commandant beschikt is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Om deze middelen effectief in te kunnen zetten moet hij zoveel mogelijk inzicht hebben in alle factoren en actoren van invloed, waarvoor de werkmethode Intelligence Preparation of the Environment (IPE) ontwikkeld is. De Method to Analyze Relations Between Variables using Enriched Loops (MARVEL) geeft de in het IPE gebruikte causale diagrammen een extra kwantitatieve dimensie. Getoetst aan de casus van de rebellenbeweging FARC in Colombia toont MARVEL een meerwaarde bij het kunnen visualiseren en doorgronden van de dynamieken en complexiteiten van een missiegebied.

Stress wordt vaak geassocieerd met iets negatiefs. Het tegengestelde is waar: een beperkte mate van stress is zelfs nodig om je mentaal en fysiek voor te bereiden op actie. Prestatieverlies treedt pas op als het stressniveau zo hoog wordt dat dit gepaard gaat met negatieve spanningen, angsten en verlies van controle. Het weerbaar maken van militairen tegen negatieve stress is heel belangrijk. Vandaar ook dat TNO onlangs onderzoek deed op het Koninklijke Instituut voor de Marine (KIM) in Den Helder.

De Arbeidsomstandighedenwet 1998 (*1) legt de werkgever en ook de werknemers een aantal eisen en verplichtingen op inzake de veiligheid van het werk en de zorg voor de gezondheid van de medewerkers. Maar is er wel rekening mee gehouden dat onbevoegden of malware digitaal gestuurde processen kunnen overnemen of verstoren en dat daarmee de veiligheid van werknemers in het geding kan komen? Hieronder laten we zien dat de Europese machinerichtlijn en de Arbowet nog maar weinig handvatten geven die werkgevers helpen het risico te beperken. Niets doen is echter geen optie als ICT zich steeds meer innestelt in de besturing van machinerieën en in autonoom voortbewegende voertuigen in de arbeidsomgeving van medewerkers.