Search

Wereldwijd kampen boeren met oprukkende verzilting. Aanpassing van gewassen en teeltsystemen hieraan is een belangrijke opdracht voor de landbouwwetenschap. Water hergebruiken, planten aan zout laten wennen en nieuwe rassen bieden perspectief. ‘We krijgen steeds meer verzoeken voor onderzoek naar irrigatie met brak water.’

Het is mogelijk dat klimaatverandering van invloed is op de kwaliteit van het grondwater omdat veel processen die de grondwaterkwaliteit beïnvloeden afhangen van temperatuur en vochtigheid. Of de grondwaterkwaliteit zal veranderen bij een veranderend klimaat en in welke mate is onduidelijk omdat eenduidig wetenschappelijk bewijs hierover ontbreekt. Dit blijkt uit een literatuurstudie van het RIVM, waarin een overzicht is gemaakt van de beschikbare wetenschappelijke literatuur over de invloed van klimaatverandering op de grondwaterkwaliteit. Grondwater is belangrijk voor de drinkwatervoorziening en de ecologie. Het is daarom van belang invloeden van klimaatverandering in een vroeg stadium te signaleren, zodat maatregelen kunnen worden genomen om deze invloeden tegen te gaan, indien deze veranderingen een verslechtering betekenen. In het literatuuronderzoek is ook de invloed van klimaatverandering op de bodemkwaliteit, de grondwateraanvulling en de oppervlaktewaterkwaliteit meegenomen. Er zijn op dit moment namelijk nog te weinig artikelen verschenen die specifiek de invloed van klimaatverandering op de grondwaterkwaliteit beschrijven. Aan de hand hiervan is onderzocht wat de klimaateffecten zijn op verzilting, nutriënten, pesticiden en zware metalen. De beschikbare wetenschappelijke artikelen over de effecten van klimaatverandering op de bodem en de grondwaterkwaliteit spreken elkaar tegen. Zo zou een hogere temperatuur bijvoorbeeld volgens sommige onderzoeken tot een lagere grondwaterstand leiden, omdat er meer water verdampt. Volgens anderen zullen planten door de toegenomen concentratie CO2 juist minder water verdampen waardoor de grondwaterstand zal toenemen. Uit het onderzoek blijkt ook dat modellen die de verandering van grondwaterkwaliteit als gevolg van klimaatverandering simuleren nog niet aanwezig of niet nauwkeurig genoeg zijn. Het RIVM beveelt daarom aan meer onderzoek te doen en de bestaande modellen te verbeteren.

In de Nederlandse delta is een uitgekiend waterbeheer van wezenlijk belang voor veiligheid en zoetwatervoorziening. Nu het klimaat verandert en kapitaal intensievere landbouw en andere watergebruikers meer zekerheid willen over de levering van zoet water, is de vraag hoe de zoetwatervoorziening kan worden verbeterd en robuust kan worden gemaakt. In veel gebieden hebben de waterbeheerders nog geen goed overzicht hoe het complexe systeem van zoetwateraanvoer tijdens droge perioden functioneert. Dit komt omdat de zoet-zoutpatronen sterk van plaats tot plaats verschillen, inlaten vaak diffuus van aard zijn en niet worden bemeten en watergebruik voor beregening niet wordt geregistreerd. Zij weten daarom in veel gebieden niet hoe effectief het huidige inlaatregiem is en welke maatregelen geschikt zijn om de zoetwatervoorziening te verbeteren. Het modelconcept de €ureyeopener is ontwikkeld om inzichten te bieden in de effectiviteit van de huidige zoetwateraanvoer en effecten van maatregelen. Het model berekent de wateraanvoerbehoefte, zoutgehalten, gewasschades en de kosten en baten van maatregelen. Voor het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) zijn de toepassingsmogelijkheden van dit modelconcept voor HHNK onderzocht door voor de Anna Paulownapolder een €ureyeopener model te maken. In dit gebied spelen voor HHNK nadrukkelijk beleidsvragen voor het voorzieningenniveau, de effecten van de nieuwe sluis bij IJmuiden, slim water management (efficienter doorspoelen) en de extra zoet watervraag vanuit het Markermeer. Tot voor de modelstudie had HHNK weinig zicht op de effectiviteit van het doorspoelregiem en de consequenties daarvan voor beregening en mogelijk optredende zoutschade. Het opgezette model geeft transparant inzicht in de uitwerking van het doorspoelregiem en de opbrengstderving van gewassen als het zoutgehalte van het polderwater verandert. In deze rapportage worden de stappen en het resulterende model beschreven. Ten opzichte van eerdere modellen is specifiek aandacht besteed aan de modellering van tulpen en de wijze waarop in het model de waterinlaat kan worden geoptimaliseerd. Met het oog op de samenwerking met Deltares en Bakelse Stroom voor het ontwikkelen van regio-specifieke €ureyeopener modellen hebben zij meegewerkt aan een interne werksessie om een conceptversie van het model te beoordelen en verbeterpunten te identificeren. Ook heeft Deltares bijgedragen aan het formuleren van aanbevelingen.

De huidige manier van omgaan met verzilting in Nederland kan in de toekomst steeds vaker problemen opleveren, onder andere voor beregening in zoutgevoelige teelten. Er wordt daarom nu al aan verschillende oplossingen gewerkt. Eén van de mogelijke oplossingen is ontzilting in de vollegronds landbouw, bijvoorbeeld met behulp van de CapDI-technologie. In deze studie is een theoretische inschatting van de mogelijkheden van dit systeem gemaakt en wordt een praktijktest in de tulpenbollenteelt gepresenteerd. Hieruit blijkt dat er zeker potentie is, maar dat de robuustheid van het systeem, de kosten en de regionale effecten en potentie nog meer aandacht verdienen.

De huidige manier van omgaan met verzilting in Nederland kan in de toekomst steeds vaker problemen opleveren, onder andere voor beregening in zoutgevoelige teelten. Er wordt daarom nu al aan verschillende oplossingen gewerkt. Eén van de mogelijke oplossingen is ontzilting in de vollegronds landbouw, bijvoorbeeld met behulp van de CapDI-technologie. In deze studie is een theoretische inschatting van de mogelijkheden van dit systeem gemaakt en wordt een praktijktest in de tulpenbollenteelt gepresenteerd. Hieruit blijkt dat er zeker potentie is, maar dat de robuustheid van het systeem, de kosten en de regionale effecten en potentie nog meer aandacht verdienen.

In het Deltaprogramma Zoetwater is het lastig gebleken economische analyses te maken voor de programmering van maatregelen en/of de beleidsmatige afweging rond waterbeschikbaarheid. Een van de knelpunten is het gemis aan inzicht in de droogte- en zoutschade in landbouw en natuur. De zoutschade aan landbouwgewassen is nog niet goed in beeld; er zijn veel getallen in omloop, maar de manier waarop deze tot stand zijn gekomen en/of gerapporteerd is niet eenduidig. Daarom is de tussen 1950 en 2015 in Nederland beschikbaar gekomen informatie geanalyseerd. Het resultaat is specificatie van zouttolerantiedrempels voor 35 gewassen en gewasgroepen, gekoppeld aan het zoutgehalte van beregeningswater.

De huidige manier van omgaan met verzilting in Nederland kan in de toekomst steeds vaker problemen opleveren, onder andere voor beregening in zoutgevoelige teelten. Er wordt daarom nu al aan verschillende oplossingen gewerkt. Eén van de mogelijke oplossingen is ontzilting in de vollegronds landbouw, bijvoorbeeld met behulp van de CapDI-technologie. In deze studie is een theoretische inschatting van de mogelijkheden van dit systeem gemaakt en wordt een praktijktest in de tulpenbollenteelt gepresenteerd. Hieruit blijkt dat er zeker potentie is, maar dat de robuustheid van het systeem, de kosten en de regionale effecten en potentie nog meer aandacht verdienen.

Om van het probleem blauwalg af te komen moet het Volkerak-Zoommeer weer in verbinding komen met de zee. Aangrenzende landbouwgebieden en zelfs het Westland dreigen een tekort aan zoet water te krijgen. Mogelijke oplossingen moeten nu op hun haalbaarheid worden getoetst

Door klimaatverandering, zeespiegelstijging, bodemdaling en veranderingen in het waterbeleid zal verzilting van grond- en oppervlaktewater toenemen. Vormt zilt water een bedreiging of biedt het mogelijkheden voor hoogwaardige natuur? Dit artikel geeft de resultaten weer van een verkennende studie naar de gevoeligheid voor verzilting van natuur in laag-Nederland. Gegevens over zouttolerantie van soorten en levensgemeenschappen blijken schaars. Vaak gaat het om (kwalitatief) deskundigenoordeel. Een robuuste normering voor het water- en natuurbeheer, die rekening houdt met de gevoeligheid van levensgemeenschappen voor verzilting, is wenselijk. Het systeem van zoutgetallen volgens Ellenberg biedt een basis om de gevoeligheid van vegetatietypen voor verzilting te kwantificeren en chloridenormen voor natuurdoeltypen af te leiden

Veel uitgangspunten van de EU kaderrichtlijn bodem sluiten aan op het Nederlandse bodembeleid, aldus het Milieu- en Natuurplanbureau. De brede kaders van de kaderrichtlijn bodem bieden flexibiliteit, maar ook vraagtekens over de mogelijke doorwerking van de richtlijn in concrete praktijksituaties rond bodemafdekking, verlies van organische stof en verzilting door zeespiegelstijging

Wereldwijd kampen boeren met oprukkende verzilting. Aanpassing van gewassen en teeltsystemen hieraan is een belangrijke opdracht voor de landbouwwetenschap. Water hergebruiken, planten aan zout laten wennen en nieuwe rassen bieden perspectief. ‘We krijgen steeds meer verzoeken voor onderzoek naar irrigatie met brak water.’

Wereldwijd kampen boeren met oprukkende verzilting. Aanpassing van gewassen en teeltsystemen hieraan is een belangrijke opdracht voor de landbouwwetenschap. Water hergebruiken, planten aan zout laten wennen en nieuwe rassen bieden perspectief. ‘We krijgen steeds meer verzoeken voor onderzoek naar irrigatie met brak water.’

In een OBN studie heeft Alterra onderzoek gedaan naar succesvolle maatregelen en kennisvragen van belang voor het behoud van biodiversiteit in binnendijkse graslanden en moerassen. De volgende primaire standplaatsen (PS) vielen binnen de onderzoeksvraag naar graslanden en moerassen op zeeklei: Brak verlandingsveen (PS025), Binnendijkse zilte kleigronden (PS041), Zoet en brak verlandingsveen (PS026), Eutrofe, matig basenrijke veengronden (PS019), Kalkrijke, of kalkarme vochtig tot natte zeekleigronden (PS042A, PS042C), en kalkrijke, of kalkarme afgesloten strandvlakten en kreekruggen (PS043A, PS043C)

In een OBN studie heeft Alterra onderzoek gedaan naar succesvolle maatregelen en kennisvragen van belang voor het behoud van biodiversiteit in binnendijkse graslanden en moerassen. De volgende primaire standplaatsen (PS) vielen binnen de onderzoeksvraag naar graslanden en moerassen op zeeklei: Brak verlandingsveen (PS025), Binnendijkse zilte kleigronden (PS041), Zoet en brak verlandingsveen (PS026), Eutrofe, matig basenrijke veengronden (PS019), Kalkrijke, of kalkarme vochtig tot natte zeekleigronden (PS042A, PS042C), en kalkrijke, of kalkarme afgesloten strandvlakten en kreekruggen (PS043A, PS043C)

Het veiligstellen van de toekomstige zoetwatervoorziening in de Zuidwestelijke Delta en Rijnmond-Drechtsteden (ZWD-RD) kan op verschillende manieren worden geëffectueerd. Elke maatregel, die hiertoe wordt overwogen, beïnvloedt het chloridegehalte van het polderwater en daarmee de kwaliteit van het beregeningswater voor de landbouw en de ecologische kwaliteit. De huidige zoetwatervoorziening en een reeks maatregelen zijn voor de ZWD-RD gekwantificeerd met behulp van €ureyeopener 2.1, een beleidsondersteunend model dat is ontwikkeld voor beantwoording van vragen over de zoetwatervoorziening door Alterra, Deltares, het LEI en De Bakelse Stroom. €ureyeopener 2.1 is toegespitst op de situatie in de ZWD-RD. Gebruikers kunnen tijdens overleggen met stakeholders (interactief) beoogde maatregelen invoeren; het model berekent dan per omgaande de effecten (waterbehoeften, zoutgehalten regionale wateren, fysieke opbrengstveranderingen landbouw) en ook de directe kosten van de maatregelen. In deze rapportage wordt het model beschreven, en de manier waarop, aan de hand van werksessies met actoren in de regio, de uitkomsten van het model zijn getoetst en het model op onderdelen is verbeterd.

In de binnendijkse zeekleigebieden heeft de mens de strijd met de natuur gewonnen. Hoge dijken beschermen vruchtbare landbouwgebieden tegen de zee. De natuur in de polders verandert, omdat met het zeewater ook het zout en de dynamiek is verdwenen. Binnen de dijken, gaat de landbouw samen met kunstmatige ontwatering, peilbeheersing en bodemdaling. Dit leidt tot problemen bij de realisering van natuurdoelen. In een OBN studie heeft Alterra onderzoek gedaan naar succesvolle maatregelen en kennisvragen van belang voor het behoud van biodiversiteit in binnendijkse graslanden en moerassen. De volgende primaire standplaatsen (PS) vielen binnen de onderzoeksvraag naar graslanden en moerassen op zeeklei: Brak verlandingsveen (PS025), Binnendijkse zilte kleigronden (PS041), Zoet en brak verlandingsveen (PS026), Eutrofe, matig basenrijke veengronden (PS019), Kalkrijke, of kalkarme vochtig tot natte zeekleigronden (PS042A, PS042C), en kalkrijke, of kalkarme afgesloten strandvlakten en kreekruggen (PS043A, PS043C)

Het veiligstellen van de toekomstige zoetwatervoorziening in het Hoogheemraadschap van Rijnland kan in beginsel op verschillende manieren worden geeffectueerd. Elke maatregel die hiertoe wordt overwogen beïnvloedt het chloridegehalte van het polderwater en daarmee de kwaliteit van beregeningswater voor de landbouw en de ecologische kwaliteit. Een aanzienlijke reeks maatregelen is geëvalueerd met behulp van €ureyopener 1.0, een in MS Excel ontwikkeld analyse-instrument, bedoeld voor interactief gebruik. De handelingsruimte die beschikbaar is om anders om te gaan met zoet water zijn geanalyseerd en in beeld gebracht, uitgedrukt in effect op de watervraag, zoutschade aan landbouwgewassen en effecten op de natuur.

Het veiligstellen van de toekomstige zoetwatervoorziening in het Hoogheemraadschap van Rijnland kan in beginsel op verschillende manieren worden geeffectueerd. Elke maatregel die hiertoe wordt overwogen beïnvloedt het chloridegehalte van het polderwater en daarmee de kwaliteit van beregeningswater voor de landbouw en de ecologische kwaliteit. Een aanzienlijke reeks maatregelen is geëvalueerd met behulp van €ureyopener 1.0, een in MS Excel ontwikkeld analyse-instrument, bedoeld voor interactief gebruik. De handelingsruimte die beschikbaar is om anders om te gaan met zoet water zijn geanalyseerd en in beeld gebracht, uitgedrukt in effect op de watervraag, zoutschade aan landbouwgewassen en effecten op de natuur.

Het grondgebruik in Nederlandse kustregio’s wordt in toenemende mate geconfronteerd met verzilting. De urgentie en prognose van dit probleem is niet altijd even duidelijk. Er is een toenemende discussie over zoetwaternormering. Uit recent onderzoek van Alterra onder twaalf waterschappen1 blijkt dat deze vaak verschillende ideeën hebben over de waterkwaliteit die nodig is voor een bepaalde vorm van land-gebruik. Het zoutgehalte van het oppervlaktewater dat waterschappen in verziltingsgevoelige gebieden nog acceptabel vinden blijkt sterk regiogebonden. De verscheidenheid waarmee regionale waterbeheerders en gebruikers omgaan met de watervoorziening in relatie tot verzilting is van invloed op de nationale zoetwatervoorziening waarvoor binnen het Delta-programma strategieën worden uitgewerkt. Er is behoefte aan een nadere precisering van de werkelijke urgentie en het handelingsperspectief. Daartoe is €ureyeopener ontwikkeld. Er is veel actuele kennis samengebracht, die werd ontwikkeld met behulp van modellen als NHI, SWAP, Agricom en dergelijke. Deze informatie is aangevuld met expert-kennis, afkomstig uit vooraanstaande kennisinstituten.

In deze deskstudie is geïnventariseerd welke onzekerheden in kennis over het watersysteem, regionale watervoorziening en verzilting een rol gespeeld hebben in het onderhandelingsproces over de verschillende beheersvarianten voor het Volkerak-Zoommeer in de MER procedure. Er is gekeken welke netwerken en actoren kennis of onzekerheden over klimaatverandering, verzilting en regionale watervoorziening ter tafel gebracht hebben en welke definities en indicatoren daarbij gebruikt zijn

In deze deskstudie is geïnventariseerd welke onzekerheden in kennis over het watersysteem, regionale watervoorziening en verzilting een rol gespeeld hebben in het onderhandelingsproces over de verschillende beheersvarianten voor het Volkerak-Zoommeer in de MER procedure. Er is gekeken welke netwerken en actoren kennis of onzekerheden over klimaatverandering, verzilting en regionale watervoorziening ter tafel gebracht hebben en welke definities en indicatoren daarbij gebruikt zijn

Het grondgebruik in Nederlandse kustregio’s wordt in toenemende mate geconfronteerd met verzilting. De urgentie en prognose van dit probleem is niet altijd even duidelijk. Er is een toenemende discussie over zoetwaternormering. Uit recent onderzoek van Alterra onder twaalf waterschappen1 blijkt dat deze vaak verschillende ideeën hebben over de waterkwaliteit die nodig is voor een bepaalde vorm van land-gebruik. Het zoutgehalte van het oppervlaktewater dat waterschappen in verziltingsgevoelige gebieden nog acceptabel vinden blijkt sterk regiogebonden. De verscheidenheid waarmee regionale waterbeheerders en gebruikers omgaan met de watervoorziening in relatie tot verzilting is van invloed op de nationale zoetwatervoorziening waarvoor binnen het Delta-programma strategieën worden uitgewerkt. Er is behoefte aan een nadere precisering van de werkelijke urgentie en het handelingsperspectief. Daartoe is €ureyeopener ontwikkeld. Er is veel actuele kennis samengebracht, die werd ontwikkeld met behulp van modellen als NHI, SWAP, Agricom en dergelijke. Deze informatie is aangevuld met expert-kennis, afkomstig uit vooraanstaande kennisinstituten.

In de binnendijkse zeekleigebieden heeft de mens de strijd met de natuur gewonnen. Hoge dijken beschermen vruchtbare landbouwgebieden tegen de zee. De natuur in de polders verandert, omdat met het zeewater ook het zout en de dynamiek is verdwenen. Binnen de dijken, gaat de landbouw samen met kunstmatige ontwatering, peilbeheersing en bodemdaling. Dit leidt tot problemen bij de realisering van natuurdoelen. In een OBN studie heeft Alterra onderzoek gedaan naar succesvolle maatregelen en kennisvragen van belang voor het behoud van biodiversiteit in binnendijkse graslanden en moerassen. De volgende primaire standplaatsen (PS) vielen binnen de onderzoeksvraag naar graslanden en moerassen op zeeklei: Brak verlandingsveen (PS025), Binnendijkse zilte kleigronden (PS041), Zoet en brak verlandingsveen (PS026), Eutrofe, matig basenrijke veengronden (PS019), Kalkrijke, of kalkarme vochtig tot natte zeekleigronden (PS042A, PS042C), en kalkrijke, of kalkarme afgesloten strandvlakten en kreekruggen (PS043A, PS043C)

Dit rapport geeft een tussentijds overzicht van ‘state of the art’ kennis uit lopend onderzoek van het consortium ‘Climate Proof Fresh Water Supply’ (CPFWS) dat in het kader van het onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat wordt uitgevoerd. De focus van dit onderzoek naar een klimaatbestendige zoetwatervoorziening ligt op lokale en regionale oplossingen in Laag Nederland voor land- en tuinbouw en natuur. De zoetwatervoorziening van dit gebied wordt naast droogte vooral bedreigd door verzilting van grond- en oppervlaktewater. In zes samenhangende werkpakketten wordt geanalyseerd hoe dit gebied meer zelfvoorzienend kan worden én hoe aanpassingen in het (hoofd)watersysteem kunnen bijdragen aan de watervoorziening van het gebied. Centraal in de aanpak zijn een 3-tal casestudies in de Hotspots Haaglanden, Rotterdam Regio en Zuidwestelijke delta.

Droogteperioden zullen in de komende decennia wellicht frequenter optreden. Ook wordt een verdere stijging van de zeespiegel verwacht. Deze fenomenen betekenen voor de Zuidwestelijke Delta: meer invloed van droogte en zout op de binnendijkse natuur. In deze studie is onderzocht waar in de Zuidwestelijke Delta droogte en verzilting wellicht nu al knelpunten vormen voor binnendijkse natuur en waar en wanneer dergelijke knelpunten in de toekomst kunnen ontstaan. Voor de toekomst wordt hierbij enerzijds uitgegaan van autonome ontwikkeling en anderzijds van de vier deltascenario’s.

Klimaatverandering, zeespiegelstijging, autonome verzilting en de toenemende watervraag maken de zoetwatervoorziening in Nederland in de toekomst complexer, ondanks dat er, onder normale omstandigheden, zoet water in overvloed is. De kans op extremere perioden van droogte neemt toe en daarmee ook de risico’s op zout- en droogteschade voor landbouw, natuur en drinkwatervoorziening. Het wordt daarmee steeds moeilijker om de juiste hoeveelheid zoetwater met de gewenste chlorideconcentratie op de juiste tijd en plaats beschikbaar te hebben.

Dit rapport beschrijft de ervaringen van een aantal melkveehouders in de Nederlandse kuststreek met mogelijke verzilting op hun bedrijf. Verzilting kan negatieve gevolgen hebben voor drinkwatervoorziening van het vee, graslandproductie en -beheer en ruwvoerteelt van snijmaïs.

Het doel van het deelproject ‘Sociaal Economisch Spoor’ is om de effecten van verzilting in sociaal economische zin op landbouw inzichtelijk te maken voor Noord-Nederland. Hierbij wordt onderscheid gemaakt in directe gevolgen voor de interne agrarische bedrijfsvoering en externe factoren. Inzicht in interne bedrijfsvoering omvat zaken als het beheersen van waterkwaliteit op perceelsniveau door waterbeheersmaatregelen. Belangrijke externe factoren zijn vestigingsklimaat, markt, regelgeving en kredietverlening.

Kennis over de effecten van verzilting op aquatische ecosystemen is relevant voor het bedenken en uitvoeren van maatregelen in het kader van de Kaderrichtlijn Water (KRW), Natura 2000 en het deltaprogramma. Meer kennis hoe aquatische levensgemeenschappen reageren op kort of langdurende fluctuaties van het zoutgehalte in het zoete tot licht brakke domein (300-1000 mg/l chloride) levert niet alleen inzichten op over de haalbaarheid van KRW en Natura 2000 doelen, maar kan ook duidelijkheid verschaffen wat voor flexibiliteit/veerkracht het ecosysteem biedt om ook tegemoet te komen aan de watervraag van andere gebruiksfuncties zoals landbouw of drinkwater. Maatwerk is wel vereist bij het bepalen van de gewenste zoutgehalten (serviceniveaus), afhankelijk van de functies en natuurdoelen per polder en/of boezemstelsel.

Dit rapport geeft een tussentijds overzicht van ‘state of the art’ kennis uit lopend onderzoek van het consortium ‘Climate Proof Fresh Water Supply’ (CPFWS) dat in het kader van het onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat wordt uitgevoerd. De focus van dit onderzoek naar een klimaatbestendige zoetwatervoorziening ligt op lokale en regionale oplossingen in Laag Nederland voor land- en tuinbouw en natuur. De zoetwatervoorziening van dit gebied wordt naast droogte vooral bedreigd door verzilting van grond- en oppervlaktewater. In zes samenhangende werkpakketten wordt geanalyseerd hoe dit gebied meer zelfvoorzienend kan worden én hoe aanpassingen in het (hoofd)watersysteem kunnen bijdragen aan de watervoorziening van het gebied. Centraal in de aanpak zijn een 3-tal casestudies in de Hotspots Haaglanden, Rotterdam Regio en Zuidwestelijke delta.

Dit rapport beschrijft de ervaringen van een aantal melkveehouders in de Nederlandse kuststreek met mogelijke verzilting op hun bedrijf. Verzilting kan negatieve gevolgen hebben voor drinkwatervoorziening van het vee, graslandproductie en -beheer en ruwvoerteelt van snijmaïs.

Kennis voor Klimaat, Rijkswaterstaat en STOWA/Deltaproof hielden op 31 mei en 1 juni 2012 het tweedaags symposium ‘Verzilting & waterbeheer: uitdagingen voor beleid, kennis en beheer’ over de toenemende verzilting van ons grond- en oppervlaktewater, die extra wordt aangejaagd door klimaatverandering. In deze Zoet-Zoutkrant o.a. de volgende bijdragen: - Toenemende verzilting vereist mentale omslag bij waterbeheerders en gebruikers; - Omgaan met zout: niet-technische maatregelen : voors en tegen van het beprijzen van zoetwater; - Wat kunnen we doen in het hoofdwatersysteem om zoetwatertekorten en verzilting tegen te gaan? : zoutindringing voorkomen, maar tegen welke prijs?; - Zoutgevoelige natuur en landbouw : flexibeler omgaan met chloridenormen; - Verzilting en waterbeheer, maatregelen in het regionale systeem: het ene waterschap is het andere niet...

Kennis over de effecten van verzilting op aquatische ecosystemen is relevant voor het bedenken en uitvoeren van maatregelen in het kader van de Kaderrichtlijn Water (KRW), Natura 2000 en het deltaprogramma. Meer kennis hoe aquatische levensgemeenschappen reageren op kort of langdurende fluctuaties van het zoutgehalte in het zoete tot licht brakke domein (300-1000 mg/l chloride) levert niet alleen inzichten op over de haalbaarheid van KRW en Natura 2000 doelen, maar kan ook duidelijkheid verschaffen wat voor flexibiliteit/veerkracht het ecosysteem biedt om ook tegemoet te komen aan de watervraag van andere gebruiksfuncties zoals landbouw of drinkwater. Maatwerk is wel vereist bij het bepalen van de gewenste zoutgehalten (serviceniveaus), afhankelijk van de functies en natuurdoelen per polder en/of boezemstelsel.

Kennis voor Klimaat, Rijkswaterstaat en STOWA/Deltaproof hielden op 31 mei en 1 juni 2012 het tweedaags symposium ‘Verzilting & waterbeheer: uitdagingen voor beleid, kennis en beheer’ over de toenemende verzilting van ons grond- en oppervlaktewater, die extra wordt aangejaagd door klimaatverandering. In deze Zoet-Zoutkrant o.a. de volgende bijdragen: - Toenemende verzilting vereist mentale omslag bij waterbeheerders en gebruikers; - Omgaan met zout: niet-technische maatregelen : voors en tegen van het beprijzen van zoetwater; - Wat kunnen we doen in het hoofdwatersysteem om zoetwatertekorten en verzilting tegen te gaan? : zoutindringing voorkomen, maar tegen welke prijs?; - Zoutgevoelige natuur en landbouw : flexibeler omgaan met chloridenormen; - Verzilting en waterbeheer, maatregelen in het regionale systeem: het ene waterschap is het andere niet...

Droogteperioden zullen in de komende decennia wellicht frequenter optreden. Ook wordt een verdere stijging van de zeespiegel verwacht. Deze fenomenen betekenen voor de Zuidwestelijke Delta: meer invloed van droogte en zout op de binnendijkse natuur. In deze studie is onderzocht waar in de Zuidwestelijke Delta droogte en verzilting wellicht nu al knelpunten vormen voor binnendijkse natuur en waar en wanneer dergelijke knelpunten in de toekomst kunnen ontstaan. Voor de toekomst wordt hierbij enerzijds uitgegaan van autonome ontwikkeling en anderzijds van de vier deltascenario’s.

Klimaatverandering, zeespiegelstijging, autonome verzilting en de toenemende watervraag maken de zoetwatervoorziening in Nederland in de toekomst complexer, ondanks dat er, onder normale omstandigheden, zoet water in overvloed is. De kans op extremere perioden van droogte neemt toe en daarmee ook de risico’s op zout- en droogteschade voor landbouw, natuur en drinkwatervoorziening. Het wordt daarmee steeds moeilijker om de juiste hoeveelheid zoetwater met de gewenste chlorideconcentratie op de juiste tijd en plaats beschikbaar te hebben.

Deze knelpuntenanalyse is een eerste stap in een verkenning van de zoetwaterproblematiek. Doel van de landelijke knelpuntenanalyse is om vast te stellen waar de toekomstige watervraag groter is dan de waterbeschikbaarheid, hetzij qua hoeveelheid, hetzij qua kwaliteit. Daartoe is de watervraag van diverse gebruikers in beeld gebracht, evenals de waterbeschikbaarheid, nu en in de toekomst. Voor het verkennen van de toekomst is gebruik gemaakt van deltascenario's.

In een zoute situatie zal het Volkerak-Zoommeer (opnieuw) een interessant gebied worden voor de kweek van schelpdieren. In een eerdere verkenning door de Vries et al. (2008) is berekend dat een mosselproductie van 6 á 9 miljoen kg mogelijk is. Er is hiervoor een perceeloppervlak nodig van 400 tot 600 ha. Onderhavige studie laat zien dat er in het zoute Volkerak-Zoommeer een totaal areaal van maximaal 2000 ha in potentie geschikt is voor bodemcultuur mosselen. Een totaal perceeloppervlak van 400 tot 600 ha is dus realistisch

In Nederland neemt de aandacht voor verzilting toe, vooral vanwege mogelijke gevolgen voor de landbouw en natuur. Om inzicht te krijgen in de situatie voor de landbouw, in het bijzonder voor de melkveehouderij, is een literatuurstudie uitgevoerd. In deze studie is geprobeerd antwoorden te vinden op een aantal vragen, waaronder: (1) waardoor wordt verzilting veroorzaakt?; (2) is verzilting een serieus probleem voor de landbouw?; (3) zijn er regionale verschillen in oorzaken en gevolgen van verzilting?; (4) welk effect zal klimaatverandering op verzilting hebben?; en (5) hoe kan het best met de gevolgen van verzilting omgegaan worden? De ernstigste oorzaken van verzilting, die grootschalig op kunnen treden (vaak via kwel) en kunnen leiden tot hoge chloridegehalten in grond- en oppervlaktewater, zijn de aanwezigheid van fossiel (zout) zeewater in relatief ondiepe bodemlagen (o.a. in de kuststrook), zeewaterindringing langs de zeekust en zeewaterindringing via de Nieuwe Waterweg.

'Op de vraag hoe gevoelig de Nederlandse natuur is voor verzilting, bestaat geen eenduidig antwoord', zegt Maurice Paulissen, onderzoeker bij Alterra. 'Zo'n vraag is te algemeen en de Nederlandse context van een kunstmatig gereguleerd systeem is bovendien niet maatgevend voor wat diverse typen natuur kunnen hebben.' Niettemin is het globale beeld dat uit Wagenings onderzoek oprijst, dat het risico van verzilting voor de natuur in laag Nederland beperkt lijkt.

Dit onderzoek is uitgevoerd om antwoord te vinden op de volgende vraag: Welke gevolgen heeft klimaatverandering op eutrofiëring, verdroging en verzilting in acht Natura 2000 gebieden in het Groene Hart? De hydrologische gegevens zijn ontleend aan de acht gebieden: Naardermeer, Botshol, Oostelijke Binnenpolder van Tienhoven, Molenpolder, Groot Wilnis Vinkeveen, Nieuwkoop en Noorden, Oukoop en Krimpenerwaard

'Op de vraag hoe gevoelig de Nederlandse natuur is voor verzilting, bestaat geen eenduidig antwoord', zegt Maurice Paulissen, onderzoeker bij Alterra. 'Zo'n vraag is te algemeen en de Nederlandse context van een kunstmatig gereguleerd systeem is bovendien niet maatgevend voor wat diverse typen natuur kunnen hebben.' Niettemin is het globale beeld dat uit Wagenings onderzoek oprijst, dat het risico van verzilting voor de natuur in laag Nederland beperkt lijkt.

Het landbouwkundig grondgebruik in Nederlandse kustregio's wordt in toenemende mate geconfronteerd met verzilting. Over de urgentie en prognose van dit probleem bestaat structureel onduidelijkheid. Het zoetwaterbeheer dat voor de landbouw door twaalf kustnabije waterschappen in de loop van de decennia is ontwikkeld, is daarom geïnventariseerd, gerapporteerd en zo goed mogelijk in kaart gebracht, onder meer in een set landsdekkende, thematische serviceniveaukaarten. Het serviceniveau wordt hier gedefinieerd als de chlorideconcentratie in het oppervlaktewater waaruit water geleverd wordt aan de gebruikers. Het draagvlak voor de ontwikkelde ‘eerste generatie’ Serviceniveau kaarten lijkt vooralsnog gering. De kaarten suggereren eenduidigheid, maar dat is schijn. Beheerders sturen op meer criteria dan chloride. Het project heeft niettemin waardevolle discussies op gang gebracht over zeer relevante zaken als zoetwaternormering. De verzamelde informatie vormt een goede basis voor nadere precisering van de werkelijke urgenties op dit dossier, in nauwe samenspraak de geïnterviewde waterbeheerders. Dat zijn: Hunze en Aa's; Noorderzijlvest; Fryslan; Zuiderzeeland; Hollands Noorderkwartier; AGV-Waternet; Rijnland; Delfland; Brabantse Delta; Schieland-Krimpenerwaard; Hollandse Delta en Scheldestromen.

Het landbouwkundig grondgebruik in Nederlandse kustregio's wordt in toenemende mate geconfronteerd met verzilting. Over de urgentie en prognose van dit probleem bestaat structureel onduidelijkheid. Het zoetwaterbeheer dat voor de landbouw door twaalf kustnabije waterschappen in de loop van de decennia is ontwikkeld, is daarom geïnventariseerd, gerapporteerd en zo goed mogelijk in kaart gebracht, onder meer in een set landsdekkende, thematische serviceniveaukaarten. Het serviceniveau wordt hier gedefinieerd als de chlorideconcentratie in het oppervlaktewater waaruit water geleverd wordt aan de gebruikers. Het draagvlak voor de ontwikkelde ‘eerste generatie’ Serviceniveau kaarten lijkt vooralsnog gering. De kaarten suggereren eenduidigheid, maar dat is schijn. Beheerders sturen op meer criteria dan chloride. Het project heeft niettemin waardevolle discussies op gang gebracht over zeer relevante zaken als zoetwaternormering. De verzamelde informatie vormt een goede basis voor nadere precisering van de werkelijke urgenties op dit dossier, in nauwe samenspraak de geïnterviewde waterbeheerders. Dat zijn: Hunze en Aa's; Noorderzijlvest; Fryslan; Zuiderzeeland; Hollands Noorderkwartier; AGV-Waternet; Rijnland; Delfland; Brabantse Delta; Schieland-Krimpenerwaard; Hollandse Delta en Scheldestromen.

Dit onderzoek is uitgevoerd om antwoord te vinden op de volgende vraag: Welke gevolgen heeft klimaatverandering op eutrofiëring, verdroging en verzilting in acht Natura 2000 gebieden in het Groene Hart? De hydrologische gegevens zijn ontleend aan de acht gebieden: Naardermeer, Botshol, Oostelijke Binnenpolder van Tienhoven, Molenpolder, Groot Wilnis Vinkeveen, Nieuwkoop en Noorden, Oukoop en Krimpenerwaard

'Op de vraag hoe gevoelig de Nederlandse natuur is voor verzilting, bestaat geen eenduidig antwoord', zegt Maurice Paulissen, onderzoeker bij Alterra. 'Zo'n vraag is te algemeen en de Nederlandse context van een kunstmatig gereguleerd systeem is bovendien niet maatgevend voor wat diverse typen natuur kunnen hebben.' Niettemin is het globale beeld dat uit Wagenings onderzoek oprijst, dat het risico van verzilting voor de natuur in laag Nederland beperkt lijkt.

Deze knelpuntenanalyse is een eerste stap in een verkenning van de zoetwaterproblematiek. Doel van de landelijke knelpuntenanalyse is om vast te stellen waar de toekomstige watervraag groter is dan de waterbeschikbaarheid, hetzij qua hoeveelheid, hetzij qua kwaliteit. Daartoe is de watervraag van diverse gebruikers in beeld gebracht, evenals de waterbeschikbaarheid, nu en in de toekomst. Voor het verkennen van de toekomst is gebruik gemaakt van deltascenario's.

De directe en indirecte gevolgen van klimaatextremen voor de landbouw in de provincies Friesland, Groningen, Drenthe en Flevoland zijn verkend voor de scenario’s G+ en W+. Circa 13% van het areaal ondervindt nauwelijks nadelige gevolgen van klimaatverandering. Meer dan de helft van het areaal krijgt in toenemende mate te maken met verdroging, al of niet in combinatie met verzilting en vernatting terwijl circa 40% van het areaal te maken krijgt met vernatting. In die gebieden ontkomen de ondernemers niet aan maatregelen. Die kunnen op veld/gewas, bedrijf, regio of nationaal niveau opgepakt worden door ondernemers, waterschappen, overheden en bedrijfsleven. Afstemming van maatregelen tussen de verschillende niveaus is nodig voor een maximaal effect.

Natuurmonumenten heeft Alterra gevraagd ruimtelijk in beeld te brengen in hoeverre haar natuurgebieden in laag Nederland nu en in de toekomst risico lopen door klimaatgedreven verzilting. Om deze vraag te kunnen beantwoorden is een generiek stroomschema ontwikkeld, waarmee kansen op, gevoeligheden voor en (daaruit voortvloeiend) risico’s van interne en externe verzilting op een eenduidige manier konden worden vastgesteld voor natuurgebieden in laag Nederland. Na ruimtelijke vaststelling van de risico’s van verzilting is per beschouwd natuurgebied nagegaan wat het versterkend of dempend effect van twee mogelijke toekomstige zoetwatervoorzieningsstrategieën (‘technische aanpassingen aan het hoofdwatersysteem’ en ‘regionale zelfvoorziening zoetwatervraag’) op deze risico’s zou kunnen zijn. Tenslotte is nagegaan via welke adaptatiestrategieën op gebiedsniveau op deze risico’s kan worden ingespeeld. In het bijzonder is hierbij gedacht aan mogelijkheden voor de ontwikkeling van zogenaamde zilte klimaatbuffers.

Voor het begrijpen van de oppervlaktewaterpeil-grondwater relatie en het bepalen van de uitstraling van peilverandering of deklaagvergraving van het Markermeer op zijn omgeving is een beter inzicht nodig over de opbouw van de ondiepe ondergrond en de variaties in de doorlatendheid (viz. hydraulische weerstand) van de deklaag. De onder de Holocene (veenklei) deklaag gelegen goed doorlatende zanden van de Formatie van Krefteneheye spelen een belangrijke rol bij dit proces. Uit het stijghoogten onderzoek waarbij gebruik is gemaakt van alle meetpunten rond het Markermeer blijkt dat bijna overal wegzijging (infiltratie) plaatsvindt. Alleen op de plaats waar het Markermeer grenst aan de Utrechtse Heuvelrug (Naarden-Muiderberg) zal langs de oevers (dijkse) kwel optreden. Deze hoeveelheid zal een marginale invloed hebben op de waterbalans van het Markermeer. Het is onbekend hoe deze afzettingen van de Utrechtse Heuvelrug zich onder het Markermeer voortzetten en of deze voor kortsluiting wegzijgingsstroming naar bijvoorbeeld de Flevopolder kan leiden.