Search

Dolaylılık (indirectivity) kategorisi dilbilimde ifade edilen bilginin elde edildiği kaynakların gramatikal olarak işaretlenmesi esasına dayanan kanıtsallık (evidentiality) kategorisinin bir alt kolu olarak tanımlanmaktadır. Kanıtsallık kategorisinin görevi konuşurun ifade ettiği bilgiye hangi yolla ulaştığını işaretlemektir. Kanıtsallık doğrudan (dolaysız) ve dolaylı olarak iki şekilde gerçekleşir. Türkçede kanıtsallık kategorisi, bilginin dolaylı yollardan elde edildiğine göndermede bulunan dolaylılık (indirectivity) olarak öne çıkmaktadır. Dolaylılık kategorisi, konuşurun olayın katılımcısı ya da şahidi olmadığı yahut katılımcısı olup sonradan fark ettiği durumları kapsamaktadır. Konuşur, bu durumda eylem gerçekleştikten sonra devreye girmektedir. Daha kapsamlı olan ve dolaylılık kategorisini de içerisine alan kanıtsallık kategorisi ise, bilginin kaynağı ile ilgilenen gramer kategorisidir. Dünya dillerinde bilgi kaynağının işaretlenmesinde farklılıklar bulunmaktadır. Kimi diller bilginin hangi dolaylı yollardan ifade edildiğini morfolojik olarak işaretlerken kimi diller leksik-sentaktik olarak işaretlemektedirler. Türk dillerinde bilginin kaynağı eski dönemlerden itibaren morfolojik olarak güçlü bir şekilde ifade edilmektedir. Bunun yanı sıra leksik-sentaktik olarak da desteklenebilmektedir. Bu çalışmada, Eski Anadolu Türkçesinde dolaylılık kategorisi Şeyyâd Hamza'nın Yusuf ve Zeliha'sı, Şeyhî'nin Hüsrev ü Şirin'i ve Mes'ûd bin Ahmed'in Süheyl ü Nevbahar'ı özelinde incelenmiştir. Eski Anadolu Türkçesinde dolaylı bilgi türünün işaretlenmesinde hangi eklerin, hangi durumlarda tercih edildiği tespit edilmiş ve hangi pragmatik anlamların ortaya çıktığı yorumlanarak dolaylılık kategorisi incelenen örneklerden hareketle değerlendirilmiştir. Indirectivity is the immediate sub-branch of the evidentiality category, which is based on the grammatical marking of the origin of the referred information in linguistics. The function of the evidentiality category is to mark the way of the speaker to access the information he/she expresses. Evidentiality takes place in two ways: directly and indirectly. The evidentiality category in Turkish comes in the form of indirectivity, which refers to getting information through indirect ways. The indirectivity category refers to any situation where the speaker is not included in or witnesses the event or the speaker notices the case later on though he/she is included in. In this case, the speaker gets involved after the action is finished. The evidentiality category, which is more comprehensive and includes the indirectivity category as well, is the grammar category that deals with the origin of information. World languages have differences in marking the origin of information. Whereas some languages mark the indirective way of information morphologically, some mark it lexically and syntactically. Turkic languages have had a powerful way of expressing the origin of information morphologically since ancient times, however it may be supported lexically and syntactically, as well. In this study, the indirectivity category in Old Anatolian Turkish was examined focusing on three works, namely, Yusuf ve Zeliha, Hüsrev ü Şirin, and Süheyl ü Nevbahar. The suffixes used to mark the indirective kind of information and the circumstances under which they were used in Old Anatolian Turkish were determined, the pragmatic meanings that showed up were commented on, and the indirectivity category was evaluated on the grounds of the reviewed examples.

ÖZBAYKAL, Canan. Category of Evidentiality in Azerbaijani, Master Thesis, Ankara, 2019. Evidentiality is a grammatical category which is informs source of knowledge in a sentence expressed by speaker. The source of knowledge can be obtained directly or indirectly. The direct knowledge refers to knowledges that obtained by perception of the speaker directly without any intermediaries or as a result of experience. The indirect knowledge could be achieved by inference, quotation from second or a third hand information source. Speaker in evidentiality comes into play after the event, not at the time of the event (Doğan 2018: 1). The knowledge that the speaker notices subsequently, gained by establishing a cause and effect relationship is indirect. In addition, rumor, quotation and also referenced to expressions on narratives from another which heard by speaker are expressing as indirect knowledge markers. Showing the source of knowledge in world languages are different language by language. Some languages could mark source of knowledge with directly or indirectly, either morphological way or lexical-syntactic way. In Turkic languages directly and indirectly knowledge sources is stated with morphological way. Suffixes named with past tense suffixes not only function to declare tense, mark also directly and indirectly knowledge sources. The direct knowledges are marked with -dX, the indirect knowledges are marked with -mXş, -Xb(dXr) suffix and -(y)mXş complementary verb in Azerbaijani, while the direct knowledges are marked with -DX, the indirect knowledges are marked with -mXş suffix and –(y)mXş complementary verb in Turkish. Lexical units like elə bil, yəqin, deməli named with modal sözlər in Azerbaijani grammar, consolidate knowledge source and also take a considerable role to ascertainment the pragmatic meanings that markers add to sentence. In this study, Azerbaijani will be reviewed again on –mXş, -Xb(dXr) suffixes and -(y)mXş complementary verb in the context of evidential category. When marking the indirect knowledge, it will be tried to determine in which state –mXş or –Xb(dXr) marker is preferred. These suffixes will also be discussed in the context of language relations. Especially focus will be on to the Persian-Azerbaijani language relations in the context of the evidential category. The pragmatic meanings of the evidential suffixes in Azerbaijani will be explained with examples. Modal words in Azerbaijani and their effect on the evidential category will be emphasized. KABUL VE ONAY i YAYIMLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI ii ETİK BEYAN iii TEŞEKKÜR iv ÖZET v ABSTRACT vi İÇİNDEKİLER vii KISALTMALAR DİZİNİ ix TABLOLAR DİZİNİ x GİRİŞ 1 1. BÖLÜM: TEZ HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1 1.1. KONU 1 1.2. AMAÇ 1 1.3. YÖNTEM 2 1.4. VERİ 2 1.5. SINIRLILIKLAR 3 1.6. TEMEL KAVRAMLAR 3 1.6.1. Zaman 3 1.6.2. Görünüş 4 1.6.3. Epistemik Kiplik 4 2. BÖLÜM: KURAMSAL ÇERÇEVE 5 2.1. Evidensiyel Nedir? 5 2.2. Dünya Dillerinde Evidensiyel 9 2.3. Evidensiyel İşaretleyicilerinin Pragmatik Anlamları 13 2.4. Türk Dillerinde Evidensiyel 15 2.5. Türk Dillerinde Dil İlişkileri Bağlamında Evidensiyel Kategorisi 18 2.5.1. Türkçe Farsça Dil İlişkileri 20 2.5.2. Türkçe Kırızca Dil İlişkileri 25 2.5.3. Türkçe Ermenice Dil İlişkileri 26 2.5.4. Türkçe Bulgarca Dil İlişkileri 26 2.6. Azerbaycan ve Azerice Hakkında Genel Bilgi 27 2.6.1. Azerbaycan 27 2.6.2. Azerice Hakkında Bilgi 30 3. BÖLÜM: AZERİCEDE EVİDENSİYEL KATEGORİSİ 31 3.1. Azerice Dil Çalışmalarında Konunun Ele Alınışı 31 3.2. Azericede Evidensiyel İşaretleyicileri 37 3.2.1. –mXş İşaretleyicisi 40 3.2.2. –Xb(dXr) İşaretleyicisi 43 3.2.2.1. Haber Söyleminde –Xb(dXr) İşaretleyicisinin Kullanımı 47 3.2.3. –(y)mXş İşaretleyicisi 49 3.2.3.1. Masal Söyleminde -(y)mXş İşaretleyicisinin Kullanımı 51 3.2.4. Modal Sözler 51 3.3. Evidensiyel İşaretleyicilerinin Pragmatik Anlamları 53 3.3.1. Tahmin 53 3.3.2. Eleştiri 54 3.3.3. Beğeni 55 3.3.4. Acıma 56 3.3.5. Şaşırma 57 3.3.6. Öfkelenme 57 SONUÇ 58 KAYNAKÇA 60 EK 1. ORİJİNALLİK RAPORU 66 EK 2. ETİK KURUL MUAFİYET FORMU 68 ÖZBAYKAL, Canan. Azericede Evidensiyel Kategorisi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2019. Evidensiyel bir konuşurun ifade ettiği cümledeki bilginin kaynağını bildiren bir gramer kategorisidir. Bilgi, doğrudan ya da dolaylı olarak elde edilebilir. Doğrudan bilgi, konuşurun hiçbir aracı olmadan gördüğü veya tecrübe ettiği ya da olgusal bir gerçeklik olarak kabul edilen bilgidir. Dolaylı bilgi ise çıkarım yoluyla, ikinci veya üçüncü el bilgi kaynaklarından aktarma yoluyla elde edilebilir. Evidensiyellikte konuşur, olay zamanında değil olay gerçekleştikten sonra devreye girer (Doğan 2018: 1). Konuşurun sonradan fark ettiği, sebep sonuç ilişkisi kurarak çıkardığı bilgi dolaylıdır. Ayrıca konuşurun başkasından duyduğu söylenti, alıntı ve anlatı türü bilgiler de dolaylı bilgidir. Dünya dillerinde bilgi kaynağının gösterilmesi dilden dile farklılık göstermektedir. Bazı diller bilgi kaynağının doğrudan ya da dolaylı olduğunu morfolojik yolla, bazıları leksik-sentaktik yolla işaretleyebilir. Türk dillerinde doğrudan ve dolaylı bilgi kaynakları genellikle morfolojik yolla belirtilmektedir. Geçmiş zaman ekleri olarak adlandırılan eklerin tek işlevi zaman bildirmek değil, bilginin doğrudan veya dolaylı olduğunu da işaretlemektir. Türkçede doğrudan bilgiler –DX, dolaylı bilgiler –mXş ekiyle ve -(y)mXş ek fiiliyle işaretlenirken Azericede doğrudan bilgiler –dX, dolaylı bilgiler –mXş, -Xb(dXr) eki ve –(y)mXş ek fiiliyle işaretlenir. Azerice gramerlerde modal sözlər olarak adlandırılan elə bil, yəqin, deməli gibi leksik birimler bilgi kaynağını hissettirmekle birlikte evidensiyel işaretleyicilerinin cümleye kattığı pragmatik anlamların ortaya çıkmasında önemli rol oynamaktadır. Bu çalışmada Azerice –mXş, -Xb(dXr) ekleri ve –(y)mXş ek fiili evidensiyel kategorisi bağlamında yeniden yorumlanacaktır. Dolaylı bilgiyi işaretlerken hangi durumda –mXş, hangi durumda –Xb(dXr) işaretleyicisinin tercih edildiği tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu ekler dil ilişkileri bağlamında da ele alınacaktır. Özellikle evidensiyel kategorisi bağlamında Farsça Azerice dil ilişkileri üzerinde durulacaktır. Azericede yer alan evidensiyel eklerinin pragmatik anlamları örneklerle açıklanacaktır. Azericedeki modal sözler ve bu sözlerin evidensiyel kategorisine etkisi üzerinde durulacaktır.

Dilbilgisi ulamları içinde yer alan kanıtsallığın Fransızcada tipolojik ve semantik görünümünü karşıtsal bir yaklaşımla incelemeyi amaçlayan bu çalışmada, Türkçede zorunlu olarak gramatikalleşmiş bir biçimle işaretlenen bu ulamın Fransızcada dilbilgisel bir ulam olarak mevcut olup olmadığı, farklı türlerinin hangi yollarla belirtildiği ve bu ulamın işaretlenmesinin zorunlu olup olmadığı sorunsalı ele alınmıştır. Bu çerçevede, karşıtsal dilbilgisi yöntemi benimsenerek, Türkçe iki farklı roman ve bunların Fransızca çevirilerinde bulunan kanıtsallık ifadesinin yer aldığı cümlelerden oluşturulan iki dilli bir bütünce üzerinde biçimbilimsel, sözdizimsel ve sözcüksel çözümlemeye gidilmiştir. Bu yöntemle elde edilen bulgular incelendiğinde, Türkçede gramatikalleşmiş bir biçime sahip olan ve zorunlu olarak – (y)mIş biçimbirimiyle işaretlenen bu ulamın Fransızcada işaretlenmesinin zorunlu değil seçimlik olduğu, dolayısıyla belli bir gramatikalleşmenin söz konusu olmadığı tespit edilmiştir. Buna bağlı olarak, dolaylı kanıtsallığın farklı türlerinin biçimsel, sözdizimsel ve sözcüksel bağlamda çok sayıda değişik yollara başvurularak belirtildiği saptanmıştır. In this work, which aims to study the semantic and typological aspect of evidentiality, we have asked the question of whether it exists as a grammatical category in French. As part of this reflection, we wondered whether this category has a grammaticalized form and whether its marking is obligatory or optional. In addition, we wanted to realize the different linguistic means used by this language to express the indirect evidentiality. To do this, by adopting a contrastive approach, we carried out a morphological, syntactical and lexical analysis of the evidential sentences found in the bilingual corpus, collected from two Turkish novels and their translations into French. The data obtained from this analysis allows us to affirm that this category, grammaticalized and obligatorily marked in Turkish by the morpheme - (y) mIş, is not necessarily marked in French; its marking being optional, it has no grammaticalized form. Consequently, the different expressions of evidentiality are rendered by multiple linguistic forms morphologically, syntactically and lexically

URL: http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/1168, Kanıtsallık (evidentiality), olayla ilgili bilginin hangi kaynaklardan elde edildiğini bildiren bir dil bilgisi kategorisidir. Türkçede kanıtsallık, bilginin dolaylı yollardan sağlandığına göndermede bulunan dolaylılık (indirectivity) olarak ortaya çıkar. Kanıtsallıkta konuşur, olay anında değil, olay sonrasında devreye girer. Bilgi, olay sonrasında oluşan ortamın sunduğu imkânlardan elde edilir. Bocnurd ağzında kanıtsallık, fiillere eklenen -(I)ddI(r), -dI, -ūdi ekleri ve isimlere eklenen IdI ~ -(y)IdI ~ -(y)dI, imiş ~ -(y)imiş yapılarıyla işaretlenmektedir. Bunlar arasında kanıtsallık ifadesi için -(I)ddI(r) ve IdI ~ -(y)IdI ~ -(y)dI yapıları karakteristiktir. -ūdi eki, kanıtsallığın geçmiş zamanda bildirilmesinde kullanılmaktadır. Sistemde kanıtsallık işaretleyicilerinin türü ve sayısı, tarihsel gelişimin ve dil etkileşimlerinin sonucunda şekillenmiştir. Buna göre de Bocnurd ağzının kanıtsallık tablosu, Oğuz grubunun diğer üyelerine göre bir dereceye kadar farklılaşmıştır., Evidentiality is a grammar category reporting which sources the factual information is obtained from. Evidentiality in Turkic appears as indirectivity referring to indirect information. The talker comes into play after the event, not during the event. Information is obtained from the opportunities which are presented by the environment arisen after the event. Evidentiality in Bocnurd dialect is marked by the structures of -(I)ddI(r), -dI, -ūdi suffixes attached to verbs and IdI ~ -(y)IdI ~ -(y)dI, imiş ~ -(y)imiş suffixes attached to nouns. Among them, the structures of -(I)ddI(r) and IdI ~ -(y)IdI ~ -(y)dI are characteristic for evidentiality expression. -ūdi suffix is used for stating evidentiality in the past tense. The type and number of evidentiality markers in the system has been formed as a result of historical developments and language relationships. Accordingly, the evidentiality table of Bocnurd dialect has been differentiated to some extent according to other members of Oghuz group.

Bu çalışmanın konusunu Adana ve Osmaniye ağızlarında geçmiş zaman işaretleyicilerinin doğrudanlık ve dolaylılık bağlamında görünümleri oluşturmaktadır. Bu amaç doğrultusunda Faruk Yıldırım'ın Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları II kitabındaki derleme metinleri incelenmiştir. Çalışma giriş, kuramsal açıklamalar ve değerlendirmeler, inceleme ve sonuç olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın giriş bölümünde konu, amaç, kapsam, malzeme ve yöntem hakkında bilgiler verilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümü olan kuramsal açıklamalar ve değerlendirmeler kısmında ise geçmiş zaman işaretleyicileri, kip, kiplik, görünüş, kılınış, doğrudanlık, dolaylılık kavramları ve bu kavramların geçmiş zaman işaretleyicileri ile ilgileri üzerine çalışmış araştırmacıların görüşlerine yer verilmiş ve çalışmaya kuramsal çerçeve oluşturulmuştur. İnceleme bölümünde Faruk Yıldırım'ın Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları II adlı çalışmasından geçmiş zaman işaretleyicilerinin geçtiği kullanımlar tespit edilmiş, tasnif edilmiş ve ardından doğrudanlık ve dolaylılık bağlamında görünümleri incelenmiştir. Ekler doğrudanlık, dolaylılık ve dolaylılık-dışı görünümlerine göre üç temel gruba ayrılmış ve kullanım özellikleri belirlenmiştir. Sonuç ve değerlendirmeler bölümünde ise incelenen geçmiş zaman işaretleyicilerinin biçimsel ve anlamsal kullanım özellikleri, bu işaretleyicilerin doğrudanlık ve dolaylılık bağlamında benzeyen ve ayrılan yönleri değerlendirilmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Geçmiş zaman, işaretleyici, doğrudanlık, dolaylılık. The subject of this work is the study of directivity andindirectivity features of past tense markers in the dialects of Adana and Osmaniye. It's intended to present the directivity andindirectivityfeatures of past tense markers in the dialects of Adana and Osmaniye. The study consists of four parts: introduction, theoretical explanations and evaluation, review and conclusion. The introduction contains information such as subject, intention, extent, instruments, method. In the second part, the part of theoretical explanations and evaluations includes the researchers' views concerning terms such as the past tense markers, mode and modality, aspect, directivityindirectivityterms and their relations with their past tense markers. And thus a theoretical framework is established for this study. In the part review (examination), the usages of past tense markers in the study of Faruk Yıldırım named Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları II are determined, classified and reviewed concerning the directivity andindirectivitycontext. The suffixes have been divided into three basic groups -direct, indirect and nonindirect features- and their use characteristics have been determined. In the part of conclusion and evaluation, the formal and semantic use characteristics of the past tense markers and their similar and departing aspects in the context of directivity andindirectivityhas been tried to be evaluated. Key Words: past tense, marker, directivity, indirectivity. 432