Search

In de bloemisterij kunnen een flink aantal bacterieziekten voorkomen, veroorzaakt door verschillende bacteriën. Ziekteverwekkende bacteriën kunnen een grote variatie aan symptomen laten zien, waaronder natrot, kankers, bladvlekken en dwerggroei. Uit bronnenonderzoek blijkt dat in de kasteelt van paprika bacteriën (Pectobacterium carotovorum subsp. carotovorum) in al het water op de kwekerij aanwezig kunnen zijn en ook goed kunnen overleven in grond en op oppervlakten. Daarnaast is deze bacterie aangetoond op fruitvliegjes in het gewas. In de buitenteelt van Prunus zijn ziekteverwekkende bacteriën (Xanthomonas arboricola pv. pruni en Pseudomonas syringae pv. morsprunorum) aangetoond op onkruidspuitkappen, laarzen, snoeischaren, het doek van het containerveld en buiten- én binnenzijde van beregeningsystemen. Ook op vliegen op vangplaten tussen besmette Prunusplanten zijn deze bacteriën gevonden. Visuele diagnostiek van bacterieziekten is erg lastig. De symptomen lijken erg op elkaar en kunnen snel worden verward met bladvlekkenziekten veroorzaakt door schimmels. In de meeste gevallen wordt de bacterie uit het aangetaste weefsel geïsoleerd. Voor het op naam brengen wordt altijd een serologische (ELISA) of PCR (DNA-)techniek gebruikt. Het is daarvoor echter wel noodzakelijk dat men beschikt over een positieve controle van de op naam te brengen soort. Als men niet weet om welke soort het zou kunnen gaan wordt DNA-sequencing toegepast, om de bacterie op naam te brengen. Bovengenoemde technieken worden zowel bij Naktuinbouw als bij Wageningen UR toegepast. In Sedum is onderzocht of latente besmettingen met Erwinia betrouwbaar zijn aan te tonen. Hiervoor is, onder andere, gebruikt gemaakt van een door PRI ontwikkelde methode waarmee het plantmateriaal onder vacuüm wordt gebracht. Erwinia’s vermeerderen wel goed uit bij een lage zuurstofconcentratie terwijl veel andere bacteriën dan afsterven. Uit dit onderzoek blijkt dat er bij de vacuümmethode niet meer infecties aangetoond worden dan bij (‘klassieke’) verrijking van plantenextracten in een groeimedium. Bij Sedum en Phlox is het effect van een warmwaterbehandeling om plantmateriaal vrij te maken van bacteriebesmetting onderzocht. Het onderzoek is uitgevoerd met stekken van Sedum, waarvan onbekend was of de stekken besmet waren met Dickeya dianthicola en/of Pectobacterium spp. En planten van Phlox, die besmet waren met woekerziek. Na twee dagen voorwarmte zijn twee warmwaterbehandelingen uitgevoerd (30 minuten bij 47°C en 15 min. Bij 50°C. De sedumplanten in de proef waren niet of nauwelijks besmet met Dickeya dianthicola en Pectobacterium spp. waardoor er geen conclusies getrokken kunnen worden over de effectiviteit van de geteste warmwaterbehandelingen. De warmwaterbehandelingen veroorzaakten aan het begin van de groei lichte schade (bladschade, groeivertraging). Al snel waren deze effecten in het gewas niet meer zichtbaar. Bij Phlox bleken beide warmwaterbehandelingen niet effectief tegen woekerziek en gaven veel schade (uitval en afname aantal stelen per plant). Er zijn verschillende stoffen bekend die het afweermechanisme van de plant stimuleren waardoor de plant weerbaarder wordt tegen ziekten en plagen (elicitors). Elicitors zijn met name voor beheersing van bacterieziekten interessant, omdat antibiotica (bacteriedodende middelen) geen toelating kennen voor gewassen. Deze geïnduceerde weerstand is niet specifiek en kan een effect hebben op zowel schimmels, bacteriën en virussen. Elicitors hebben geen direct effect op de bacterie, waardoor geen resistentie kan ontstaan. Het tijdstip van toediening is echter vaak kritischer dan bij toepassing van gangbare (chemische) gewasbeschermingsmiddelen, en bescherming wordt vaak pas enige tijd na toediening verkregen. Voor de beheersing van bacterieziekten op de bedrijven is een lijst met hygiënemaatregelen opgesteld. Deze maatregelen zijn ook kort samengevat in 10 geboden.

Vanaf 2011 heeft het Praktijkonderzoek Plant & Omgeving (PPO) sector Fruit te Randwijk het rassenonderzoek met zwarte bessen gedurende vier jaren voortgezet. Het doel is (nieuwe) rassen te zoeken en te toetsen onder Nederlandse (Zeeuwse) teeltomstandigheden, die een verbetering kunnen zijn van de huidige rassen voor wat betreft de productiviteit, de beskwaliteit en de gevoeligheid voor ziekten en plagen. Dit rapport is het eindverslag van het project dat eind 2014 is afgelopen.

Een voldoende hoog organisch stofgehalte in de bodem is nodig voor een goede bodem- en waterkwaliteit en een optimale teelt. Dit rapport beschrijft de resultaten van een tweejarige veldproef op duinzandgrond naar de effecten van fosfaat-arme alternatieven voor huidige organische meststoffen, waarmee telers het bodem organische stofgehalte op peil kunnen houden. In de bollenteelt op duinzandgrond worden stalmest, GFT-compost en groenbemesters toegepast voor het organisch stof management. Dit is een lastige opgave binnen de aangescherpte gebruiksnormen in de mest- en mineralen wetgeving. De aanvoernorm voor fosfaat is de eerste waar telers tegenaan lopen. Op basis van een inventarisatie, uitgevoerd door CLM en PPO (Van Os et al., 2012), heeft het MilieuPlatform een drietal materialen geselecteerd met een gunstiger organische stof/fosfaat verhouding dan die van stalmest en GFT-compost: cacaodoppen, kokosvezels en Biochar. De resultaten uit het onderzoek geven een indicatie van de mate van geschiktheid van deze materialen voor toepassing in de bollenteelt. De beoordeling van de organische materialen heeft plaatsgevonden op basis van de volgende criteria: goede verwerkbaarheid, effecten op vochtvasthoudend vermogen van de grond, de beschikbaarheid van nutriënten N en P, de bolopbrengst, het organische stof gehalte in de bodem en op de bodemweerbaarheid. In de veldproef zijn twee doseringen toegediend van cacaodoppen, kokosvezels en biochar en vergeleken met GFT-compost. Alle materialen waren goed verwerkbaar, maar elk had z’n eigen voor- en nadelen bij de overige criteria. Toediening heeft geleid tot: • Significante verhoging van het organisch stof gehalte in de bodem bij de hoge dosering van cacaodoppen en biochar • Verhoging van het vochtvasthoudend vermogen bij alle organische materialen • Verhoging van de bolopbrengst alleen bij compost en de hoge dosering kokosvezels • Kans op stikstofimmobilisatie bij de hoge dosering van kokosvezels en biochar; hiermee moet rekening worden gehouden bij de bemesting. • Verhoging van NPK-gehaltes in de bol bij hoge dosering van cacaodoppen • Verhoging van de bodemweerbaarheid tegen Pythium, Rhizoctonia solani (bolaantasting) en Meloïdogyne hapla (noordelijk wortelknobbelaaltje) via biologische èn fysisch-chemische mechanismen. Op basis van de gemeten waarden kan het volgende worden afgeleid: • De afbraaksnelheid van de materialen neemt toe in de volgorde: biochar (meest persistent), cacaodoppen, compost, kokosvezels (relatief makkelijk afbreekbaar) • De potentiële verhoging van het bodem organisch stof gehalte bij de maximaal toegestane dosering (op basis van fosfaat-aanvoernorm) neemt toe in de volgorde: cacaodoppen (minste verhoging), Biochar/compost, kokosvezels (grootste verhoging) • Met kokosvezels kan (in theorie) het organisch stof gehalte in de bodem het meest efficiënt worden verhoogd binnen de aanvoernorm, vanwege het extreem lage fosfaatgehalte. Bij gelijke hoeveelheid organische stof is de kostprijs van de geteste materialen (gebaseerd op de huidige leveringshoeveelheden) in alle gevallen aanzienlijk hoger dan die van GFT-compost. Volledige vervanging van compost en stalmest door een van de alternatieve producten lijkt, vanwege de diverse nadelen, niet reëel. Een optimale toediening van organische materialen zal daarom in de praktijk neerkomen op een slimme combinatie van verschillende producten, die gezamenlijk alle gewenste functies van organische stof in de bodem vervullen. Organische stof management is een proces van de lange adem, waarbij de samenstelling van (het mengsel van) de organische producten is belangrijk is. Bij regelmatige toediening van grote hoeveelheden zijn de effecten onbekend. Hiervoor is langjarig onderzoek nodig.

In de lange bewaring van appels en peren wordt regelmatig zeer zware uitval door vruchtrot geconstateerd. Deze bewaarverliezen kosten de teler en bewaarders veel geld. Onbekend is waar deze rot door veroorzaakt wordt. Onderzoek naar bewaarziekten in Nederland en België laat zien dat de meest voorkomende vruchtrotveroorzakers Neofabraea (lenticelrot; voorheen Gloeosporium) en Cadophora (visogen; voorheen Phialophora) zijn. Cadophora lijkt in perenpartijen meer uitval te geven dan Neofabraea. In een aantal gevallen werd meer dan 60% uitval vastgesteld. Ook werden in monsters soms beide schimmels aangetroffen. Goede bestrijdingsadviezen kunnen nog niet geven worden. Kennis over de levenswijze en infectiemomenten is daarvoor nog ontoereikend. Door samenwerking van voorlichting, onderzoek, bewaarspecialisten, afzet en telers kunnen strategieën ontwikkeld worden voor de beheersing van vruchtrot in de naoogst. Tijdens het onderzoek werden ook andere veroorzakers van bewaarbederf aangetroffen zoals: Fusarium (klokhuisrot en neusrot), Neonectria (neusrot), Alternaria (klokhuisschimmel) en Cladosporium (inktvlekkenrot). Ook werd regelmatig smoezelige vruchten aangetroffen bij zowel appel als peer. Dit lijkt door een samenspel van verschillende schimmels en gisten veroorzaakt te worden. Het optreden van echte wondschimmels zoals Botrytis en Penicillium viel vaak mee. Zorgvuldig plukken en voorzichtig behandelen van het fruit bij de oogst werpt hier duidelijk haar vruchten af. Maar door de aangescherpte residu-eisen van de supermarkten en het veranderde middelenpakket wordt de kans groot dat het optreden van vruchtrot in de komende jaren toe zal nemen.

Teelt de grond uit biedt nieuwe kansen voor de bloembollenteelt. Teelt los van de ondergrond kan een oplossing bieden voor het probleem van bodemgebonden ziekten en de huidige noodzaak percelen ver van huis te zoeken. Daarnaast biedt Teelt de grond uit de mogelijkheid de teeltomstandigheden meer te sturen gericht op een hogere opbrengst of kwaliteit. Tevens maakt teelt los van de ondergrond het mogelijk om emissies van meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen sterk te verminderen. In het project dat halverwege 2009 gestart is, hebben PPO en Proeftuin Zwaagdijk t/m 2013 onderzocht hoe een gesloten teeltsysteem voor de bloembollen eruit kan zien en of dit economisch haalbaar kan zijn. Het onderzoek aan de bloembollen vond plaats met hyacint en lelie als testgewassen.

De laatste jaren (2007 t/m 2010) is er in de broeierij van hyacinten en hyacint-achtigen (met name Muscari) een duidelijke toename van zogenaamde ‘Lissers’ waargenomen. ‘Lissers’, een ziekte die wordt gekenmerkt door een iele plant, die niet of nauwelijks bloeit en een slechte beworteling heeft, wordt veroorzaakt door een infectie met een fytoplasma (uit de “Aster Yellows” groep), een celwandloze bacterie die door (dwerg)cicaden (met name Macrosteles sexnotatus) van plant tot plant wordt verspreid. Het is het zelfde fytoplasma dat de vergelings-heksembezemziekte bij gladiool veroorzaakt.Er wordt verwacht dat door de klimaatsveranderingen de komende jaren het aantal besmettingen met fytoplasma’s in het voorjaar zal toenemen. Kennis van het verloop van het infectieproces en kennis over bestrijdingsmethoden van het fytoplasma in de bol en van de vector (cicade) op het veld zijn dan ook dringend nodig. Gedurende 3 jaar is onderzocht of de ligging van het teeltperceel van invloed is op het voorkomen van ‘Lissers’. Ook is het moment van voorkomen van (besmette) cicaden gemonitord en is de periode waarin besmetting met het fytoplasma plaatsvindt onderzocht. In het eerste jaar is onderzoek gedaan naar toepassing van een aantal insecticiden en boldompeling in Admire bij de bestrijding van cicaden op het veld. Ook is in dat jaar onderzocht of het mogelijk is het fytoplasma in de bol na rooien te bestrijden door toepassing van een temperatuurbehandeling. Uit het onderzoek is gebleken dat het tijdstip waarop de eerste cicaden en eerste besmette cicaden voorkomen van jaar tot jaar verschilt. Bij een hogere temperatuur komen meer cicaden voor dan bij een lagere. Op luwe percelen en luwe delen van percelen komen de meeste cicaden voor. In de Bollenstreek komen met fytoplasma besmette cicaden en dus ‘Lissers” meer voor dan in Kennemerland en veel meer voor dan in De Noord. Er is een duidelijke correlatie tussen het beeld dat uit de monitoring van besmette cicaden komt en de vondst van ‘Lissers’. Ondanks de jaren met soms een relatief strenge winter en een lang koud voorjaar kwam ‘Lissers’ elk jaar voor. ‘Lissers’ lijkt zich duidelijk te hebben gevestigd in de Bollenstreek, terwijl er vroeger alleen gesproken werd over bepaalde ‘Lisser’ jaren.Fytoplasma kan in heel korte tijd (binnen een week) vanuit het gewas in de bol komen. Voor een goede bestrijding van de cicaden zal daarom met de bespuitingen doorgegaan moeten worden tot vlak voor rooien. Bestrijding van het fytoplasma via een temperatuurbehandeling vlak na rooien is zeer effectief. De kans op bloem- en gewasschade is echter zeer groot. Het optreden van bloem- en gewasschade is afhankelijk van de cultivar. Door het lage besmettingspercentage in de proeven kunnen er uit dit onderzoek geen conclusies getrokken worden over de effectiviteit van de geteste middelen bij de bestrijding van cicaden.

Samenvatting In dit project, dat is gefinancierd vanuit het restant van het surplusfonds van de hyacintentelers, zijn twee onderwerpen opgenomen, namelijk: ontwikkeling van een snelle goedkope test om aan te tonen of een hyacint met snotsymptomen aangetast is door Dickeya (agressief snot) en een CATT behandeling tegen trips. Dipstick-test In samenwerking met FBR WUR is een protocol met een dipstick ontwikkeld waarmee binnen een uur bekend is of de snotsymptomen van een hyacintenbol veroorzaakt worden door de Dickeya-bacterie. Als de test negatief is, is de oorzaak waarschijnlijk Pectobacterium (witsnot), maar dat geeft deze test niet aan. Dit protocol is nog niet geschikt om door een teler zelf uit te voeren, maar kan wel op PPO uitgevoerd worden voor de teler of exporteur. Deze toets is sneller en goedkoper dan de huidige PCR –toets. De test is iets minder gevoelig dan de PCR-toets, maar bij normale snotbollen zal de lagere gevoeligheid geen nadeel zijn. Voordat een teler de test op het eigen bedrijf kan uitvoeren is nog aanvullend onderzoek noodzakelijk. Hiervoor moet dan nog financiering worden gevonden. Tripsbestrijding Binnen een PPS project “Met CATT maken wij producten duurzaam plaagvrij” wordt in samenwerking met andere partijen onderzocht of een CATT-behandeling (Controlled Atmosphere Temperature Treatment) in staat is tripsen in holbollen en leverbare bollen te bestrijden zonder schade te geven. De eerste voorlopige resultaten geven aan dat er een goede bestrijding mogelijk is, waarbij er effecten zijn van de duur en temperatuur van de behandeling en van de samenstelling van de lucht (gehalte O2 en CO2). Er is geen schade gezien bij holbollen; of de leverbare bollen schade hebben ondervonden van de CATT-behandeling is nog niet bekend (afbroei februari). Dit onderzoek loopt nog door tot in 2016.

Bij het uit de grond telen van lelies en hyacinten is regelmatig wateroverlast opgetreden met gewasschade als gevolg. In dit onderzoek werd nagegaan werd of de water-lucht verhouding verbeterd kon worden door het drainagesysteem aan te passen of door het substraat (duinzand) te mengen met perliet. Uit proeven met verschillende substraten en verschillende drainagelagen en mate van afschot, bleek dat het luchtgehalte van bollenzand verhoogd kan worden door daar perliet aan toe te voegen. Toevoeging van grof zand had weinig effect. Grof zand houdt minder water vast en bevat ook na verzadiging en uitdruipen nog veel lucht. Onderin de substraatlaaglaag zit minder lucht dan bovenin (het uitzakeffect). De meeste lucht zit bovenin in een dikkere laag grond. Tussen de verschillende drainagesystemen waren de effecten niet geheel consistent. De resultaten van de verschillende proeven geven aan dat het optreden van schade is afhankelijk was van de duur en het moment van de wateroverlast. Als het substraat 1 dag verzadigd was trad nog geen schade op. Twee dagen wateroverlast in augustus gaf geen opbrengstderving, terwijl 2 dagen in september wel duidelijk schade gaf. Een week wateroverlast gaf veel schade in augustus en oktober, maar had in november geen effect. Er zijn twee typen metingen aan het gewas uitgevoerd om de schade door wateroverlast te kunnen voorspellen: chlorofylfluorescentie tijdens en (direct na) de periode van wateroverlast in augustus en ethanol bepaling in de bollen direct na de periode van wateroverlast in september en november. De gemeten chlorofylfluorescentie aan het einde van de periode van wateroverlast correleerde over het algemeen met de latere schade aan het gewas. Bij twee dagen wateroverlast in augustus werd direct na deze periode een lagere waarde gevonden t.o.v. de controle. Na twee dagen was de efficiëntie van de fotosynthese echter weer op het hetzelfde niveau als die van de controle. Deze behandeling gaf geen duidelijke negatief effect op de opbrengst. Het ethanolgehalte in bollen bleek al na 1 dag wateroverlast een stijgende lijn te vertonen. De concentratie vertoonde een rechtlijnig verband met de duur van de wateroverlast. De afbroeiproeven van het teelt de grond uit onderzoek van 2012 lieten zien dat voor hyacint de teeltwijze (wel of niet ingegraven teeltsysteem) niet leidde tot veel verschil in snelheid van bloemaanleg. Bij afbroei van de kleine bolmaten was het aantal nagels per bol laag maar het aantal nagels per steel werd niet hoger door de teelt boven op de grond met hogere bodemtemperatuur. Bij lelies bleek dat de trekduur van de bollen uit de verschillende teeltsystemen op of in de grond nauwelijks verschilde. Ook de taklengte verschilde niet. Er waren verschillen tussen de teeltbehandelingen in takgewicht en aantal knoppen. De bollen uit de volle grond en de ongeisoleerde kisten, die tijdens de teelt op de grond stonden gaven zwaardere takken en meer knoppen tijdens de broei, dan de ingegraven kisten en de geisoleerde kisten. Deze verschillen zijn niet te verklaren aan de hand van de gemeten bodemtemperatuur(fluctuaties) tijdens de teelt, waarmee de oorzaak van de verschillen onduidelijk is.

Pear Decline is een ziekte bij perenbomen en wordt veroorzaakt door een fytoplasma. Zieke perenbomen worden gekenmerkt door een vervroegde en veelal intensieve roodverkleuring van de bladeren. Bij een ernstige aantasting sterft de boom af. Bomen gaan echter niet altijd dood. Sommige bomen groeien door de ziekte heen en verliezen het fytoplasma in de loop van de tijd. Het fytoplasma wordt overgedragen door de perenbladvlo (Cacopsylla pyri), maar kan ook tijdens het handmatig vermeerderen van perenbomen worden verspreid. De ziekte vormt op dit moment nog met name een probleem in de zuidelijke Europese landen rond het middellandse zeegebied. Ook in Nederland is de ziekte aanwezig, maar de verspreiding is beperkt. Dit neemt niet weg dat PDP een potentieel gevaar vormt voor de exportpositie van Nederlandse vruchtboomtelers en kwekers.

Wateroverlast in een Teelt de grond uit-systeem kan grote schade geven aan lelies. Drie dagen wateroverlast in augustus leidde in dit onderzoek tot grote opbrengstderving. Eén dag wateroverlast in september of in oktober veroorzaakte nauwelijks uitval of een lager bolgewicht bij de oogst. Wateroverlast leidt tot ethanolvorming in de bollen. De ethanolvorming vertoonde dit jaar geen mooi verband met de tijd: drie dagen wateroverlast gaf meer ethanol dan één of twee dagen, maar twee dagen niet meer dan één. In 2013 vertoonde de concentratie ethanol een rechtlijnig verband met de duur van de wateroverlast. De voorspellende waarde van een ethanolmeting blijkt na de experimenten in 2014 minder zeker. Het beluchten van het natte substraat door het doorblazen van perslucht leidde bij de behandeling in augustus tot minder ethanolvorming, maar juist tot meer opbrengstderving. Het systeem van beluchting via een slang onderin het substraat had een iets gunstiger effect op de ethanolvorming dan beluchting via slangetjes, die in het substraat gestoken waren. De grotere opbrengstderving door beluchting tijdens de periode van wateroverlast is mogelijk een gevolg van mechanische beschadiging van de (haar)wortels door de beweging, of van structuurbederf die optreedt als het doorborrelde substraat weer droogvalt. Dit onderzoek bevestigt de conclusie uit 2013 dat lelies bestand zijn tegen maximaal 1 dag wateroverlast (anaerobie). Een periode van anaerobie leidt tot ethanolvorming in de bollen, maar de correlatie tussen duur van de anaerobie is te zwak om het ethanolgehalte als indicator toe te passen. Het beluchten van grond tijdens periodes van wateroverlast is geen oplossing voor het anaerobieprobleem.

PSTVd (potato spindle tuber viroid = aardappelspindelknollenviroïde) is een quarantaine organisme dat veel schade geeft in aardappel en tomaat. Dit viroïde is ook aangetroffen in Dahlia. Voor aanvang van het teeltseizoen 2014 is een hygiëneprotocol gemaakt op basis van bestaande kennis over dit viriode en de teelt van Dahlia om de kans op verspreiding van dit viroide te minimaliseren. Het hygiëneprotocol is via de KAVB verspreidt onder de Dahliatelers.

Augustaziek bij tulp wordt veroorzaakt door het Olive mild mosaic virus (OMMV), een virus dat behoort tot het geslacht Necrovirus (waar ook het tabaksnecrosevirus (TNV) toe behoort). Dit virus kan plantenwortels infecteren vanuit de grond, een proces dat vele malen efficiënter wordt wanneer de virusdeeltjes via zwermsporen van de wortels-infecterende bodemschimmel Olpidium brassicae worden overgebracht. Schimmel en virus komen pleksgewijs in verschillende grondsoorten voor en leven op allerlei gewassen en onkruiden. Augusta komt in bepaalde jaren meer voor dan in andere jaren. Er wordt soms over een cyclus van ongeveer 12 jaar gesproken waarin zogenaamde Augusta-jaren voorkomen. Het onderzoek waarin in dit verslag wordt gerapporteerd had als uitgangspunt drie vragen: • Wanneer Augustaziek uitdooft in een partij, is het virus dan echt afwezig, of heeft men met een latente (niet zichtbare) infectie te maken? Genezen van virus is nl. geen gangbaar verschijnsel in de plantenwereld. • Hoe groot is het risico op zichtbare schade in de broei van een partij die op het veld zichtbare Augusta-schade vertoonde? Kan de schade in de broei voorspeld worden? • Zijn er factoren/indicatoren die een ‘Augusta-jaar’ aankondigen? Om een idee te krijgen over de mogelijke antwoorden op deze vragen is als eerste een enquête gehouden onder tulpentelers (bollenteelt en afbroei). Aan de hand van die enquête is gekeken naar o.a. teeltomstandigheden, perceel, voorvrucht etc. Ook is aan deze telers gevraagd of zij materiaal beschikbaar wilden stellen van partijen waarin zij eerder Augusta-schade hadden waargenomen. Deze partijen zijn opgeplant in de kas onder afbroei-omstandigheden en op het veld onder bollenteelt-omstandigheden. Tijdens deze teelten werd de symptoomontwikkeling gevolgd en werden virustoetsen uitgevoerd om de infectie met OMMV te monitoren. Bij enkele planten met symptomen is met behulp van Next Generation Sequencing gekeken of ook daadwerkelijk OMMV betrokken was bij het ziektebeeld. Hieruit bleek dat er in enkele planten andere virussen dan OMMV voorkwamen die symptomen veroorzaakten die waarschijnlijk in de praktijk moeilijk van Augusta kunnen worden onderscheiden. Voorbeelden van deze virussen zijn het tulpenvirus X, Arabis mozaïekvirus, dravikmozaïekvirus, tabaksratelvirus en het vroege-verbruiningsvirus van erwt. Hoewel op bovenstaande vragen nog geen duidelijke antwoorden te geven zijn, is wel een stapje in de goede richting gezet. Uit dit onderzoek zijn de volgende inzichten verkregen: • Symptomen in tulp die in de praktijk Augustaziek worden genoemd worden over het algemeen veroorzaakt door infectie met OMMV, maar ook andere virussen kunnen op Augusta lijkende schadebeelden geven. • OMMV lijkt in de afbroei ook symptoomloos te kunnen voorkomen, maar dat zal afhankelijk zijn van cultivar en teeltomstandigheden (over het algemeen wordt aangenomen dat bij hogere temperaturen minder schade wordt waargenomen). • Een aantal partijen die als Augustapartijen waren aangemerkt bleken vrij te zijn van OMMV in de virustoets in het leverbaar materiaal en in de boltoetsen na kasteelt en veldteelt. Tijdens deze teelten werd geen schade waargenomen in deze partijen. Of dit ook daadwerkelijk betekent dat uitdoving heeft plaatsgevonden is niet te concluderen omdat ten tijde van de waarneming van de symptomen de zieke planten niet op virusinfecties zijn getoetst.

De huidige bewaar-, verwerkings- en ontsmettingssystemen voor bloembollen functioneren verre van optimaal: de bewaring wordt gekenmerkt door een hoog energieverbruik, tijdens het verwerken en ontsmetten treedt verspreiding van ziekten op, en stress en verwonding van de bollen dragen bij aan uitval door ziekten en andere vormen van kwaliteitsverlies. Daarnaast staat het ontsmetten onder grote druk door de risico’s van blootstelling van medewerkers en emissie van middelen naar het milieu. Het sorteren van bollen voorkomt niet dat in de broeierij grote variatie in groeisnelheid en bloemkwaliteit optreedt en de onmogelijkheid om bollen geautomatiseerd rechtop te planten brengt hoge arbeidskosten met zich mee. Dit project had tot doel innovatieve technieken voor de verschillende onderdelen van het verwerken (inclusief ontsmetten) en bewaren te inventariseren en die te integreren tot een totaalsysteem waarin energiezuinig bewaard wordt, blootstelling aan en emissie van middelen tot het verleden behoren, en gezondere en kwalitatief betere bollen geproduceerd worden.

De afgelopen jaren werd op verschillende perenpercelen (zware) aantasting met Phytophthora-vruchtrot vastgesteld. Ook in de bewaring werd aantasting van Phytophthora geconstateerd. Naar aanleiding daarvan is een project gestart met de volgende doelstellingen: • Het leveren van basiskennis over de epidemiologie en infectiewijze van Phytophthora bij peer. • Aanzet voor ontwikkelen van mogelijke bestrijdingsstrategiën voor Phytophthora-vruchtrot.

PSTVd (potato spindle tuber viroid = aardappelspindelknollenviroïde) is een quarantaine organisme dat veel schade geeft in aardappel en tomaat. Dit viroïde is ook aangetroffen in Dahlia. Op verzoek van de sector is een hygiëneprotocol opgesteld om verspreiding van een besmetting met PSTVd in de teelt en vermeerdering van Dahlia te minimaliseren. Het protocol is gebaseerd op bestaande kennis over het viroïde en over de teelt van Dahlia. Voor aanvang van teeltseizoen 2014 is het hygiëneprotocol door de KAVB naar alle Dahliatelers is verzonden.

Eerder onderzoek van PPO gaf aan dat de groeiduur van lelies verkort kan worden door op een hogere temperatuur te broeien en door 24 uur per dag te belichten (daglengte effect). Te hoge temperaturen leidden echter ook tot een afname van het aantal goede knoppen per tak, en tot een lager takgewicht. Ander onderzoek gaf aan dat lelies van goede kwaliteit ook te telen zijn door ze de eerste 6 weken onder rode of blauwe LED-belichting in een cel voor te trekken. Combinaties van rood + blauw gaven vaak mindere kwaliteit lelies. Doel van dit onderzoek is het vinden van het optimale voortrek-lichtrecept voor op hogere temperatuur gebroeide lelies die ± 6 weken in een cel worden voorgetrokken onder LED’s. Dit maakt het mogelijk om veel energie te besparen door lelies in meerlagenteelt in cellen voor te trekken.

Precisielandbouw wordt gezien als een middel om het rendement van de teelt te verbeteren en een “license tot produce” te behouden. In de bloembollenteelt worden ook diverse technieken toegepast en de mogelijkheden van nieuwe precisielandbouw technieken onderzocht. Opzet van dit onderzoek was na te gaan of gericht planten in volvelds verband (economische) voordelen biedt wat betreft opbrengst. Rechtop planten en regelmatig planten in een bed, zodat elke bol evenveel ruimte heeft kost een extra investering waarbij het onduidelijk is welke extra opbrengst dan wordt gerealiseerd. Het ultieme doel is daarbij de bollen zodanig te richten dat ze rechtop gezet worden waardoor de spruit de kortste weg naar boven neemt. Het precisieplanten kan dan de basis zijn voor verdere ontwikkeling van een aantal precisielandbouw technieken.

Nerine blijkt niet vatbaar te zijn voor het PlAMV-virus. Het onderzoek naar de vatbaarheid van Nerine geeft dan ook geen aanleiding om de bestaande teeltstrategie aan te passen. Nerine wordt veelal in vruchtwisseling geteeld met lelie. Lelie is de laatste jaren getroffen door het PlAMV (Plantago asiatica mosaic virus). Dit virus kan tijdens de teelt via de bodem verspreiden. Ook bij hergebruik van grond afkomstig van PlAMV-lelieteelt is er (tijdens de broei in de kas) een risico op infectie van de nieuwe lelieteelt. Omdat Nerinebollen vaak naast lelies worden geteeld en/of in vruchtwisseling met lelies plaatsvindt, is er een grote angst dat PlAMV mogelijk ook voor grote problemen kan zorgen bij dit gewas. Een besmetting van Nerine met PlAMV zou een decimering van de teelt betekenen. Er is een besmettingsproef uitgevoerd in de periode van augustus 2013 t/m januari 2014 met Nerine bowdeni ‘Favourite’ en ‘Van Roon’ om vast te stellen of Nerine vatbaar is voor een besmetting met PlAMV. Het virus is via verschillende methoden overgebracht op Nerine, maar vervolgens is bij geen enkele plant of bol besmetting aangetoond, terwijl dit wel het geval was bij controle leliebollen/planten. Op basis van dit onderzoek kan de conclusie worden getrokken dat Nerine niet vatbaar is voor PlAMV.

Tulpenmoza¿ekvirus (TBV) in tulp veroorzaakt veel schade in de teelt. Om virusverspreiding door bladluizen te voorkomen moet de teler in een korte periode deze bronnen van infectie verwijderen. Een tijdrovende bezigheid, die ook specifieke deskundigheid vergt. Verder bespaart dit verwijderen ook het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen om de luizen te bestrijden. Echter, experts die dit kunnen zijn schaars. Om het gebrek aan goede ziekzoekers te compenseren, werkt Wageningen UR samen met een groep tulpentelers aan een oplossing. Gerobotiseerd ziekzoeken moet in een vroeg stadium symptomen van ziekten (TBV) in het gewas (in dit geval tulp) kunnen herkennen. Het streven is dat dit minimaal even goed gebeurt als door de experts.

In de periode tussen 2007 en 2011 is onderzoek verricht naar de mogelijke meerwaarde van stalmest t.o.v. compost. Hiertoe is een proefveld aangelegd op duinzandgrond. Daarbij is o.a. vastgelegd wat dit voor gevolgen had voor het organische stof gehalte. Gebleken is dat voor dit type vragen langjarig onderzoek nodig is om een uitspraak te kunnen doen. De verschillen in grond en gewasreactie zijn in de loop der jaren toegenomen en daardoor duidelijker geworden. Dit levert uiteindelijk ook weer extra informatie over het gedrag van organische stof op duinzandgrond op. Dit proefveld op duinzandgrond met variatie in organische stof en variatie in het soort organische stof dat is toegediend is uniek. Na afloop van het onderzoek is vanuit het PT geld beschikbaar gesteld om dit unieke perceel voor toekomstig onderzoek te behouden. Het budget is toereikend voor het in standhouden van de proefveldjes gedurende twee jaar (2013-2015).

De meest gebruikte methode van ontsmetting van bloembollen en –knollen is een dompeling in een mix van fungiciden. In het proces van bolontsmetting worden partijen bollen na elkaar ontsmet in hetzelfde dompelbad. Met een partij bollen kan een dompelbad behoorlijk vervuild raken met bijvoorbeeld (stengel)aaltjes, mijten en sommige virussen. Hiermee vindt vervolgens verspreiding plaats naar andere partijen bollen. De middelen in het dompelbad doden deze organismen niet allemaal. Verspreiding van organismen via een dompelbad zou sterk verminderd kunnen worden wanneer het bad gedurende een half uur verhit kan worden tot 65°C. Het is echter niet bekend of de gewasbeschermingsmiddelen in het bad, voornamelijk fungiciden, bestand zijn tegen een dergelijke verhitting. Doel van dit project was na te gaan of verhitting van dompelbadvloeistof gevolgen heeft voor de concentratie, de effectiviteit en de pH van de dompelvloeistof. Een dompelbad met een mix aan fungiciden is een aantal keren verhit gedurende 30 minuten op 65°C. Al na een eerste verhitting was een duidelijk verschil in kleur en schuimlaag te zien in vergelijking met een normaal koud bad (20°C). Ondanks dat de dompelvloeistof voortdurend in beweging werd gehouden, ook tijdens de periode van afkoeling, ontstond er residu op de bodem van het verhitte bad. In plaats van een mix is vervolgens voor vier fungiciden, Brabant captan (captan), Mirage Elan (prochloraz), Rudis (prothioconazool) en Securo (pyraclostrobin + folpet), die afzonderlijk in oplossing waren gebracht, twee keer een serie analyses bepaald na een aantal keren verhitting. Ondanks het soms grillige verloop in opeenvolgende metingen vallen een aantal aspecten op: • van captan, folpet en prothioconazool werden voornamelijk de afbraakproducten gemeten. Er zijn geen grote verschillen gemeten in concentraties van deze stoffen tussen een koud en een verhit dompelbad. • de concentratie prochloraz was wisselend tussen een verhit en een normaal koud bad • in de concentratie pyraclostrobin zijn grote fluctuaties gezien, waarbij zelfs een hogere concentratie dan de beginwaarde werd gemeten. Dit was zowel bij een verhit als bij een koud bad het geval. Wanneer een mix aan fungiciden in het dompelbad aanwezig is daalt de pH sterk na verhitten. Al na één keer verhitten was de pH-waarde gedaald naar 1.7. Bij verhitting van dompelbaden met één fungicide werd duidelijk dat de pH vooral bij captan en folpet sterk daalde. In een normaal dompelbad daalde de pH bij captan en folpet licht. Bij andere middelen daalde de pH lichtt of bleef stabiel. In dompelvloeistof waaraan een kunstmatige besmetting met Fusariumsporen was toegevoegd, bleek dat de dompeloplossingen met Brabant captan, Mirage Elan, Rudis of Securo na negen keer verhitten nog een goede bestrijding van Fusariumsporen gaven. In deze labproef was duidelijk te zien dat bij koude dompelvloeistof veel bacteriën uitgroeiden en na verhitting van de dompelvloeistof geheel niet. Voor de vier onderzochte fungiciden lijkt verhitting mogelijk, mits bij verlies van middelen voldoende wordt aangevuld en mits de pH voldoende op peil wordt gehouden. Verhitting van het dompelbad lijkt, gezien dit onderzoek, mogelijk. Op deze manier kunnen schadelijke organismen in het dompelbad worden gedood en kan verspreiding worden beperkt. De resultaten van dit project geven aan dat als een combinatie van fungiciden wordt verhit er reacties kunnen optreden waardoor de concentratie en daarmee de werking niet meer gegarandeerd is. Voor iedere combinatie zal bepaald moeten worden of verhitting mogelijk is zonder negatieve gevolgen. Bollen zijn niet bestand tegen de hoge temperatuur van 65°C. Verhitting zal dus moeten worden uitgevoerd op een moment dat geen bollen worden gedompeld, bijvoorbeeld aan het eind van de dag.

In tegenstelling tot computergestuurde ventilatie wordt de circulatie handmatig ingesteld. In de praktijk betekent dit dat gedurende het bewaarseizoen het toerental van de circulatieventilator slechts zelden wordt aangepast aan het aantal kisten voor de wand en/of aan de kistinhoud (bolmaat en vulling). Een regeling waarbij het toerental van de ventilator op basis van debietmeting door de klimaatcomputer gestuurd wordt, zodat er gemiddeld altijd exact het door de teler ingestelde debiet door de kisten stroomt, kan echter heel veel elektra besparen en zo de kosten verlagen. Doelstelling van dit project is het ontwikkelen en testen van dergelijke regelingen die bij de bewaring van alle bolgewassen toepasbaar zijn. Op sectorniveau zal hiermee zeer veel energie bespaard kunnen worden. Er zijn verschillende regelingen mogelijk, gebaseerd op kistentelling en/of debietmeting. In samenwerking met Agratechniek BV heeft Automated4u een interface gecreëerd tussen de Bulb Store Manager en de ABC klimaatcomputer van Agratechniek BV. Voor een systeem gebaseerd op uitsluitend kistentelling is door Automated4u een interface gecreëerd met de Sercom klimaatcomputer. Systemen voor computergestuurde circulatie, die gebaseerd zijn op sensortechnieken voor positiedetectie van kuubskisten, gecombineerd met debietmeting, worden nu (nog) door fabrikanten van klimaatcomputers en installateurs als te duur gezien om de ontwikkeling ervan op te starten. Op drie bloembollenbedrijven zijn de gerealiseerde regelingen getest en zijn bewaarwanden doorgemeten op debiet als functie van het aantal kisten voor de wand. Met systemen die uitsluitend gebaseerd zijn op kistentelling blijkt ook veel energie te besparen. De ventilator wordt dan teruggetoerd op basis van een formule. De simpelste formule regelt de ventilatorstand in procenten evenredig met het aantal kisten voor de wand. Nadeel van deze regeling is dat als er weinig kisten voor de wand staan, en er sprake is van frequentiegeregelde ventilatoren begrensd op een minimum van 15 – 25 Hz, de kisten toch een overmaat aan lucht krijgen. Bij gelijkstroomventilatoren die tot bijna 0% teruggetoerd kunnen worden, is er dan echter het risico dat met de simpele formule juist te weinig lucht per kist wordt gegeven, omdat bij weinig kisten voor de wand de weerstand groter is en het totale debiet dus kleiner. Een terugtoerformule kan hiermee rekening houden, maar voor het verschil in debiet tussen kisten met bolmaat 3/4 en bv. bolmaat 7/9, zal de formule weer aangepast moeten worden. Met systemen waarbij het debiet door luchtsnelheidssensoren in de ventilator wordt bepaald, wordt fors meer energie bespaard, vooral wanneer de eerste stapels weggehaald worden. Bij de begrensde frequentiegeregelde ventilatoren neemt de energiebesparing niet meer toe wanneer er wat debiet betreft verder dan de begrenzing teruggetoerd had kunnen worden. Het debiet per kist wordt daarbij dus ook niet constant gehouden worden. Bij de gelijkstroomventilatoren kan het debiet wel constant gehouden worden en kan de energiebesparing tot boven de 90% oplopen. De pitotbuis in de ventilatorring gecombineerd met een drukverschilmeter blijkt een goede sensor om de dynamische druk te meten en hieruit kan eenvoudig het debiet worden afgeleid. De buis waarmee de statische druk wordt gemeten is in principe ook geschikt, zeker bij niet al te hoge weerstand. Nadeel is dat het verband tussen statische druk en luchtsnelheid in de ventilatorring voor elk ventilatortype anders is. De pitotbuis heeft dit nadeel niet en is daarom direct geschikt voor elke ventilator. Wanneer er twee rijen kisten voor één ventilator staan is het debiet bij asymmetrische stapeling ongelijk over de rijen verdeeld. Terugtoeren op grond van een formule of debietmeting in de ventilatorring leidt er dan toe dat er voor de rij waar per kist de meeste lucht door gaat onvoldoende wordt teruggetoerd en waar het minst door gaat teveel wordt teruggetoerd. Als beste systeem is aan te bevelen om de pitotbuis (plus differentiële drukmeter) te combineren met de gelijkstroom ventilator. Dan wordt maximaal energie besparen gecombineerd met optimaal (dwz. niet te veel en niet te weinig) circuleren. Het gewenste gemiddelde debiet kan altijd nauwkeurig ingesteld worden. Een goedkope oplossing is het gebruik van de simpele formule in bewaarsystemen met begrensde frequentiegeregelde ventilatoren. Hoewel het gemiddelde debiet hiermee niet constant gehouden wordt, maar bij ontstapelen toeneemt, wordt toch flink op energie bespaard

Bij narcis valt het gebruik van formaline weg als basis voor de bolontsmetting bij voorweken, koken en de ontsmetting vlak voor planten. In dit PPO-onderzoek is een aantal alternatieve middelen(combinaties) getest op hun werking tegen Fusarium bolrot, huidziek en Penicillium en beoordeeld op invloed op de opbrengst. Captan en combinaties van prochloraz + thiofanaat-methyl waren instaat formaline goed te vervangen ten aanzien van de opbrengst en huidkwaliteit. Als de bollen na het koken nog worden verwerkt is het gebruik van captan sterk af te raden i.v.m. blootstellingsrisico’s. De bestrijding van bolrot viel in alle gevallen zwaar tegen. Zowel bij de oude adviezen met formaline als bij de alternatieve middelencombinaties zonder formaline trad zeer veel bolrot op. Achteraf bleek de gebruikte partij Dutch Master zeer zwaar latent besmet te zijn met Fusarium. Een conclusie ten aanzien van de bolrotbestrijding viel daardoor niet met zekerheid te trekken. Vervolgonderzoek is noodzakelijk om na te gaan of formaline voor het voorkomen van de bolrotverspreiding, kan worden vervangen door de andere middelen captan, prochloraz en thiofanaat-methyl. De werking van de middelen werden niet meetbaar beïnvloed door het tijdstip van de warmwaterbehandelingen (vroeg of laat) met of zonder voorweken. Getest is zowel bij voorweken gevolgd door een warmwaterbehandeling van 4 uur 47°C, als bij een vroege (half augustus) en late (half september) warmwaterbehandeling bij 2 uur 45°C. Vroeg koken leidde soms wel tot meer bolrot dan laat koken. De geteste cultivars waren Tête-à-Tête (o.a. Penicillium), Barrett Browning (o.a. huidkwaliteit) en Dutch Master (o.a. bolrot).

De laatste jaren (2007 t/m 2010) is er in de broeierij van hyacinten en hyacint-achtigen (met name Muscari) een duidelijke toename van zogenaamde ‘Lissers’ waargenomen. ‘Lissers’, een ziekte die wordt gekenmerkt door een iele plant, die niet of nauwelijks bloeit en een slechte beworteling heeft, wordt veroorzaakt door een infectie met een fytoplasma (uit de “Aster Yellows” groep), een celwandloze bacterie die door (dwerg)cicaden (met name Macrosteles sexnotatus) van plant tot plant wordt verspreid. Het is het zelfde fytoplasma dat de vergelings-heksembezemziekte bij gladiool veroorzaakt. Er wordt verwacht dat door de klimaatsveranderingen de komende jaren het aantal besmettingen met fytoplasma’s in het voorjaar zal toenemen. Gedurende 3 jaar is onderzocht of de ligging van het teeltperceel van invloed is op het voorkomen van ‘Lissers’. Ook is het moment van voorkomen van (besmette) cicaden gemonitord en is de periode waarin besmetting met het fytoplasma plaatsvindt onderzocht.

In de praktijk wordt meerlagenteelt op zeer uiteenlopende manieren uitgevoerd: er wordt gebroeid op stilstaand water of op eb/vloed systemen, de bedekkingsgraad varieert van 1,25 tot 3 lagen, belichtingsregimes verschillen, etc.. Er wordt ook verschillend ontvochtigd: van traditioneel stoken met het raam open tot ontvochtigen met gedoseerd aangezogen buitenlucht die met slurven de kas ingebracht wordt. Het kasklimaat blijkt soms (m.n. op de bovenlaag) lastig te beheersen. Doel van het project Meerlagenteelt 2.0 is om een verbeterd basisontwerp te ontwikkelen met als resultaat een beter benutte teeltruimte en een nog lager energieverbruik. Hiermee wordt de kostprijs verlaagd. Door een betere beheersing van het teeltklimaat wordt uitval door o.a. kiepers voorkomen. Op vier meerlagenteeltbedrijven met ontvochtigingssystemen met slurven zijn met debietmetingen en kunstmatige rook de luchtstromen in de kas onderzocht. Dit liet zien dat over de gehele lengte van de slurven per gaatje evenveel lucht naar buiten komt. Deze lucht komt direct tot in het gewas. Daarna volgt een beweging omhoog, tussen de containerbanen door. De luchtbeweging boven de bovenste laag is horizontaal en wordt bepaald door de klepstand van de luchtbehandelingskast (LBK) en de ventilatorstand. Na oriënterende brainstromsessies met onderzoekers van PPO Bloembollen en WUR-Glastuinbouw en met meerlagenbroeiers is op basis van simulatiemodellen het kasklimaat onder verschillende omstandigheden en bij verschillende basisontwerpen doorgerekend. Uitgangspunt hierbij was dat de RV onder de 80% blijft. Deze ontwerpen zijn qua energiebesparing en mate van klimaatbeheersing onderling vergeleken. De berekeningen laten zien dat bij een verdamping tot 0,5 l/m2/dag en ventilatie met buitenlucht het broeien in 6 lagen in een cel met LED’s het energieverbruik terugbrengt tot onder de 150 MJ/1000 stks. Wordt er meer verdampt, nl. 1,5 l /m2/dag, dan is broeien in 6 lagen met buitenluchtventilatie nauwelijks energiezuiniger dan de huidige MLT-systemen van 2 tot 3 lagen in een schuurkas: ± 300 MJ/1000 stks. Wordt in het geval van een verdamping van 1,5 l /m2/dag balansventilatie toegepast, zodat 80% van de warmte van de uitgaande lucht teruggewonnen kan worden, dan wordt het energieverbruik verder teruggebracht naar 200 MJ/1000 stks. Toepassing van een warmtepomp om daarmee te ontvochtigen brengt het energieverbruik nog iets verder terug tot 180 MJ/1000 stks. Hoe sterker ontvochtigd moet worden (b.v tot een RV van 70% i.p.v. 80%), hoe gunstiger het wordt i.p.v. ventilatie met buitenlucht balansventilatie of een warmtepomp toe te passen. Anderzijds, hoe hoger de toelaatbare RV hoe kleiner het verschil in energiekosten met buitenluchtventilatie. Voor een gewas als snijhyacint is balansventilatie dus niet nodig. Bij buitenlucht- en balansventilatie is een luchtdebiet van 50 tot 110 m3/m2grond per uur bijna altijd voldoende, bij het systeem met de warmtepomp 30 tot 70 m3/m2grond per uur. Gedurende ongeveer 250 uur per seizoen is bij beide systemen echter een hoger debiet gewenst, nl. respectievelijk maximaal 170 en 120 m3/m2grond. Als maximaal verwarmingsvermogen is waarschijnlijk 650 W/m2 grond bij buitenluchtventilatie voldoende, bij balansventilatie is dat 350 W/m2 grond. Wanneer de slurven alternerend zijn opgesteld, zodat het eindpunt van een slurf naast het beginpunt van de volgende slurf is gepositioneerd, wordt warmte gelijkmatig over het teeltoppervlak verdeeld. In een cel is het voor de verschillende tulpencultivars onbekend wat de minimale verdamping moet zijn om kiepers e.d. te voorkomen. Aanbeveling is daarom dit voor de verschillende cultivars goed in kaart te brengen

Het stengelaaltje (Ditylenchus dipsaci) is in de bollen een quarantaine-organisme waarvoor een nultolerantie geldt. Een aantasting door stengelaaltjes wordt de laatste jaren bij narcis op gemiddeld 20 bedrijven gevonden ondanks de toegepaste standaard warmwaterbehandeling (wwb). Bij tulp ligt dit aantal slechts een weinig lager. Daarnaast worden er jaarlijks 2 à 3 partijen bijzondere bolgewassen aangetroffen met een aantasting. Uit onderzoek bij PPO is bekend dat in narcis stengelaaltjes voorkomen die door het huidige advies (binnen 3 weken na rooien, 1 week voorwarmte bij 30°C, 24 uur voorweken en een warmwaterbehandeling van 4 uur 47°C) niet volledig worden bestreden. De adviezen voor een warmwaterbehandeling van bijzondere bolgewassen dateren vaak van voor 1983. In 2012/2013 is bij PPO gestart met een onderzoek waarin onderzocht wordt of de bestrijding van het stengelaaltje in narcis en bijzondere bolgewassen verbeterd kan worden door de watertemperatuur van de warmwaterbehandeling te verhogen. In 2013/2014 is dit onderzoek vervolgd. Bij narcis zijn ook veel behandelingen uitgevoerd binnen een week na rooien zonder voorwarmte bij 30°C en zonder voorweken. Reden was dat dan mogelijk het lastige voorweken niet meer nodig is omdat de stengelaaltjes minder kans krijgen in te drogen gedurende de langere bewaring en de hogere bewaartemperatuur. Bij de cultivars Tête-à-Tête, Tahiti en Geranium was een warmwaterbehandeling tot 4 uur 47°C zonder opbrengstderving mogelijk. Soms was er wel enige schade aan het gewas en bloemen. Bij Bridal Crown was 4 uur 45°C of 2 uur 47°C maximaal haalbaar, hetgeen mogelijk een gevolg was van de relatief lage temperatuur gedurende de dagen dat de bollen na rooien op het veld lagen te drogen. Koken gedurende 4 uur bij 47 of 49°C binnen 3 weken na voorwarmte bij 30° en hoger en voorweken, was voor alle cultivars mogelijk met uitzondering van Tahiti waar 49°C te hoog was. Opvallend was ook dat een “cultuurkook” van 2 uur 45°C half september uitgevoerd vaak lichte gewas- en bloemschade liet zien en dat bij Tahiti de opbrengst zelfs lager was. Bij de bijzondere bolgewassen werd het onderzoek van vorig jaar herhaald, maar soms met een ander type van het gewas, hetgeen mogelijk mede de reden was dat de resultaten iets afweken van vorig jaar. Ook dit jaar bleek dat op Allium aflatunense Purple Sensation, Chionodoxa luciliae (vorig jaar Violet Beauty), Muscari White Magic (vorig jaar armeniacum) en Scilla siberica zonder schade een hogere kooktemperatuur kan worden toegepast dan nu wordt geadviseerd, waarbij soms wel de voortemperatuur moet worden verhoogd. Een warmwaterbehandeling van 4 uur 47°C was bij alle bijzondere bolgewassen mogelijk, waarbij een voortemperatuur van 34°C soms wel beter was. Een warmwaterbehandeling van 4 uur 49°C was niet haalbaar bij Scilla siberica en gaf enige schade bij Chionodoxa luciliae, leidde tot minder bloemen bij Allium aflatunense Purple Sensation en had geen effect op de bolgroei van Allium en Muscari White De schade werd daarbij na een voortemperatuur bij 34°C altijd (veel) minder dan na een voortemperatuur van 30°C.

1 Samenvatting Wateroverlast in een Teelt de grond uit-systeem kan grote schade geven aan lelies. Drie dagen wateroverlast in augustus leidde in dit onderzoek tot grote opbrengstderving. Eén dag wateroverlast in september of in oktober veroorzaakte nauwelijks uitval of een lager bolgewicht bij de oogst. Wateroverlast leidt tot ethanolvorming in de bollen. De ethanolvorming vertoonde dit jaar geen mooi verband met de tijd: drie dagen wateroverlast gaf meer ethanol dan één of twee dagen, maar twee dagen niet meer dan één. In 2013 vertoonde de concentratie ethanol een rechtlijnig verband met de duur van de wateroverlast. De voorspellende waarde van een ethanolmeting blijkt na de experimenten in 2014 minder zeker. Het beluchten van het natte substraat door het doorblazen van perslucht leidde bij de behandeling in augustus tot minder ethanolvorming, maar juist tot meer opbrengstderving. Het systeem van beluchting via een slang onderin het substraat had een iets gunstiger effect op de ethanolvorming dan beluchting via slangetjes, die in het substraat gestoken waren. De grotere opbrengstderving door beluchting tijdens de periode van wateroverlast is mogelijk een gevolg van mechanische beschadiging van de (haar)wortels door de beweging, of van structuurbederf die optreedt als het doorborrelde substraat weer droogvalt. Dit onderzoek bevestigt de conclusie uit 2013 dat lelies bestand zijn tegen maximaal 1 dag wateroverlast (anaerobie). Een periode van anaerobie leidt tot ethanolvorming in de bollen, maar de correlatie tussen duur van de anaerobie is te zwak om het ethanolgehalte als indicator toe te passen. Het beluchten van grond tijdens periodes van wateroverlast is geen oplossing voor het anaerobieprobleem.

Het project State of the Art liet o.a. zien dat uiteenlopende bewaarwanden sterk verbeterd kunnen worden waarmee de luchtverdeling over de kisten gelijkmatiger wordt. Er kan dan flink worden teruggetoerd terwijl de minst beluchte laag toch nog voldoende lucht krijgt. Door het 3de machts verband tussen toerental en energieverbruik wordt dan zeer fors op elektra bespaard. Doel van dit project is intermediairs te demonstreren hoe door middel van het doormeten van systeemwanden deze verbeterd kunnen worden. Daarnaast zijn de resultaten van het State-of-the-Art project bij bloembollenbedrijven extra onder de aandacht gebracht door een artikelenreeks in Bloembollenvisie.

PSTVd (potato spindle tuber viroid = aardappelspindelknollenviroïde) is een quarantaine organisme dat veel schade geeft in aardappel en tomaat. Dit viroïde is ook aangetroffen in Dahlia. Deze deskstudie is een eerste aanzet om aan te geven wat bekend is over dit viroïde, de waardplantenreeks, schade en symptomen, de wijze van verspreiding en variaties in PSTVd. Daarnaast is gekeken hoe met deze kennis een eerste aanzet is te geven over hoe met Dahlia moet worden omgegaan om verspreiding van dit viroïde in Dahlia te voorkomen. Verspreiding in andere gewassen vindt vooral plaats via vegetatieve vermeerdering en overdracht van sap. Dit lijkt ook voor Dahlia van belang. Bij andere gewassen zoals aardappel en/of tomaat is ook verspreiding via stuifmeel, zaad en luizen, soms onder specifieke omstandigheden, waargenomen. Deze aspecten lijken in eerste instantie voor Dahlia minder van belang.

In de lange bewaring van appels en peren wordt regelmatig zeer zware uitval door vruchtrot geconstateerd. Deze bewaarverliezen kosten de teler en bewaarders veel geld. Onbekend is waar deze rot door veroorzaakt wordt. Door PPO-BBF is een groot aantal appel- en perenmonsters onderzocht op de mogelijke veroorzakers. Uit het onderzoek blijkt dat twee schimmelsoorten als hoofdveroorzaker van vruchtrot bij appels en peren aangewezen kunnen worden. Dat is Cadophora, de veroorzaker van visogen bij peren. En Neofabraea, de veroorzaker van lenticelspot bij zowel appels als peren. Om welke soorten van deze schimmels het precies gaat moet verder onderzocht worden. Cadophora lijkt in perenpartijen meer uitval te geven dan Neofabraea. In een aantal gevallen werd meer dan 60% uitval vastgesteld. Ook werden in monsters soms beide schimmels aangetroffen. Goede bestrijdingsadviezen kunnen nog niet geven worden. Kennis over de levenswijze en infectiemomenten is daarvoor nog ontoereikend. Door samenwerking van voorlichting, onderzoek, bewaarspecialisten, afzet en telers kunnen strategieën ontwikkeld worden voor de beheersing van vruchtrot in de naoogst.

In 2012 en 2013 is de mogelijkheid van teeltsturing, bij het telen van zomerbloemen in kisten onderzocht. Hiervoor is een teelt opgezet worden met vijf gewassen (Aconitum, Astrantia, Delphinium, Monarda en Phlox), deze gewassen zijn in 2012 in bakken buiten geteeld. Het fertigatiesysteem is aangepast om een uniforme groei te krijgen. De productie in het eerste jaar is bijgehouden. In het najaar van 2012 zijn de bakken overgebracht naar koelcellen. In 2013 zijn de bakken op verschillende tijdstippen uit de cel gehaald en overgebracht naar kas en veld, waar de kwaliteit en productie is bepaald. Daarnaast zijn vijf overblijvende gewassen uit de teelt van 2011 in de koelcel overgehouden en in 2012 als pilot in de kas en buiten verder geteeld. De planten stonden in kisten van 1x1m, 20cm diep, gevuld met grof rivierzand. Onderin de kisten lag een drainagelaag, met daarop anti-worteldoek. Er zijn 2 substraatvolumes per plant aangelegd, waarbij de kist geheel gevuld was met substraat of met de halve volume substraat, waardoor het beschikbare substraatvolume per plant halveerde. De methode van watergift (fertigatie) is aangepast door 4 slangen per bak te installeren, waarbij een slang langs elke rij planten lag. De teelt van zomerbloemen in kisten met substraat bleek goed mogelijk. Grof zand als substraat voldeed goed. Het aangepaste ertigatiesysteem bleek te voldoen; er traden geen randeffecten (meer) op. Voor een optimale oogst verdient het aanbeveling de bemesting (gewasafhankelijk) te optimaliseren. Bloeispreiding door vroeg inhalen in de kas en laat inhalen naar buiten bleek bij de meeste gewassen goed mogelijk. Slechts Monarda gaf minder opkomst na lang invriezen. Wellicht geeft aanpassing van het invriesprotocol betere groei. Het halveren van het substraatvolume per plant bleek bij de meeste gewassen de productie en/of kwaliteit negatief te beinvloeden. Dit betekent dat de keuze van de container en het aantal planten per container goed gekozen moet worden. Dit kan het beste in een test worden bepaald.

Bacterieziekten vormen een toenemend probleem in de bloemisterij. Voor met name de zomerbloemenbranche, maar feitelijk bloemisterij breed, wordt gezocht naar effectieve behandeling van (jong) plantmateriaal en volgroeide gewassen tegen bacteriën. Er zijn geen chemische middelen beschikbaar om deze bacterieproblemen het hoofd te bieden. Hygiëne maatregelen zijn noodzakelijk, maar niet altijd voldoende ingepast in de bedrijfsvoering. Er bestaat sterk de behoefte aan meer informatie over bacteriebeheersing uit andere branches. Daarnaast is onderzoek naar beschikbare mogelijkheden om bacterieziekten in de sierteelt in ieder geval beter beheersbaar te kunnen maken, noodzakelijk.

Bij een besmetting met stengelaaltjes (Ditylenchus dipsaci) in bolgewassen is de economische schade groot, omdat het een quarantaine-organisme betreft. Binnen deze aaltjessoort zijn verschillende rassen te onderscheiden, met elk een andere waardplantenreeks. Het tulpenstengelaaltje heeft de breedste waardplantenreeks en is daarmee ook het meest gevreesde ras. Om onderzoek te doen naar de overleving, verspreiding en bestrijding van stengelaaltjes, zijn technieken nodig voor rassenidentificatie, in stand houding en vermeerdering van de aaltjes. Het ontbreken van geschikte technieken vormt een grote belemmering voor het onderzoek. Dit project heeft nieuwe methoden opgeleverd voor de bewaring en detectie van (tulpen-)stengelaaltjes.

Quarantaine organismen leveren cruciale problemen op in de internationale handel. Ondanks strikte maatregelen en controle worden insecten- en nematodenplagen regelmatig door toenemende internationale handel overgebracht naar niet besmette gebieden. Quarantaine plagen veroorzaken grote economische verliezen en leiden tot handelsbelemmeringen. Sommige kleine insecten zoals trips en witte vliegen of nematoden zijn moeilijk te bestrijden met pesticiden. Fumigatie met ontsmettingsmiddelen was een veel toegepaste methode om quarantaine plagen te bestrijden middels een pre-shipment behandeling. Een van de meest effectieve ontsmettingsmiddelen methylbromide (MeBr) is sinds 2010 niet meer toegelaten in Nederlands vanwege het chadelijke effect op de ozonlaag. Een effectief en milieuvriendelijk alternatief voor MeBr is zeer gewenst. Controlled atmosphere temperature treatment (CATT) is een fysieke behandelingsmethode en heeft een aantoonbaar dodelijk effect op diverse insecten- en nematodenplagen. De CATT methode is een combinatie van lucht en temperatuur over een bepaalde tijdsduur om plagen maximaal af te doden met een minimaal of acceptabel fytotoxisch effect op plantproducten. Dit is een milieuvriendelijke methode en heeft daardoor geen toelating nodig voor toepassing.

In een netwerk van 10 exportbedrijven is gedurende twee jaar verpakkingsonderzoek uitgevoerd, met als doel om het gebruik van een dichtere folie in combinatie met een droger vulmiddel voor de consumentenverpakking van vaste planten en leliebollen breder in de praktijk te stimuleren. Genoemd verpakkingsconcept bleek in eerder onderzoek van PPO het uitstalleven van vaste planten en bollen aanzienlijk te verlengen. Tevens is een aantal nieuwe substraten getest op hun toepasbaarheid als vulmiddel in consumentenverpakking van vaste planten en leliebollen. Gedurende de loop van het project is het netwerk regelmatig bijeengekomen voor overleg over de opzet en de resultaten van de verpakkingsproeven en over de implementatie van de nieuwe verpakkingsconcepten op het bedrijf. In het eerste onderzoeksjaar, waarin op tien exportbedrijven vaste planten en leliebollen zijn verpakt, werd nog eens bevestigd dat in een dichtere folie met droger turfmolm de kwaliteit van planten langer behouden blijft. Na dit jaar is een groot deel van de exportbedrijven die nog gebruik maakte van consumentenverpakkingen van microperforatie met vochtig turfmolm, overgestapt op dit nieuwe verpakkingsconcept. Het onderzoek in het tweede jaar heeft geresulteerd in mogelijke alternatieven voor turfmolm als vulmiddel voor vaste planten en bollen in consumentenverpakkingen; in bark en houtvezel, beide gemengd met rijstkaf, bleef de productkwaltiteit beter behouden dan in turfmolm. De exportbedrijven waren zeer positief over de productkwaliteit in deze substraatmengsels.

Rhizoctonia solani (dradenschimmel) is een algemeen in de grond voorkomende bodemschimmel zowel in de open teelten als onder glas. Delphinium is één van de vele waardplanten van Rhizoctonia solani. Een aantasting van Rhizoctonia solani begint meestal aan de plantvoet op de grens van lucht en grond. Bij een ernstige aantasting vallen planten volledig weg. Nadat in Alchemilla groeiremming (zonder ziekteverschijnselen) was gezien als gevolg van Rhizoctonia, kwam de vraag of groeiremming in Delphinium, die tot nu toe in verband werd gebracht met herinplantziekte, ook een gevolg kon zijn van Rhizoctonia solani. In een kasteelt en in een buitenteelt van Delphinium zijn monsters genomen van gewas en wortels. Een slechte groei is op beide locaties gezien, maar in de monsters die op deze plaatsen zijn genomen is geen enkele keer Rhizoctonia aangetroffen. Uit analyses van de wortels en de grond bleek dat vooral op de plekken waar slechte groei werd gezien, veel wortellesie-aaltjes (Pratylenchus penetrans) voorkwamen. Ook de grondanalyses gaven een sterke aanwijzing dat wortellesie-aaltjes een rol spelen bij de slechte groei van Delphinium op deze bedrijven. Bekend is dat Delphinium waardplant is voor Pratylenchus penetrans en dat schade in de vorm van groeiremming optreedt. Naast Pratylenchus penetrans kwamen aaltjes uit de groep van Paratylenchus (speld- of naaldaaltjes) voor. Bekend is dat Paratylenchus-aaltjes groeiproblemen kunnen geven in enkele andere zomerbloemen en in schermbloemigen zoals peen, selderij en venkel. De waardplantstatus van Delphinium voor Paratylenchus-soorten is niet bekend. Nader onderzoek naar de relatie tussen Paratylenchus en slechte groei in Delphinium wordt aanbevolen.

Bladvlekken (en bladval) in Prunus laurocerasus worden veroorzaakt door de bacterie Xanthomonas arboricola pv Pruni. Deze bacterie heeft binnen de EU een Q-status. Een aantasting kan snel om zich heen grijpen. Veel kennis over de bacterie ontbreekt nog. In dit project wordt een beheersingsstrategie ontwikkeld.

Sinds 2008 treedt er in tulpen vroege bloemverdroging op. Hierbij is de bloemknop in de bol al in augustus geheel verdroogd. Tijdens de uitbloei in de winterperiode wordt in partijen daarnaast ook een aantal onvol-ledige (deels verdroogde) bloemen aangetroffen. In de jaren na 2008 was er niet altijd sprake van bloem-verdroging in de bol, maar werden afwijkende bloemen nog wel vaak gezien. Steeds betrof het wisselende partijen Strong Gold, maar in 2011 was er een uitbraak in veel partijen met symptomen in de bollen. De bloemverdroging werd toen ook in andere cultivars aangetroffen (Yokohama, Cheirosa, Purple Flag, Purple Prince, Escape, Brigitta, Alibi), redenen genoeg om hier onderzoek naar te starten. Dat onderzoek bestond uit een enquête en teeltkundig onderzoek. In de enquête werd onder andere ge-vraagd naar teeltwijze en bewaring vooraf en na het teeltseizoen, om aanwijzingen voor de oorzaak van bloemverdroging te verkrijgen. In een perceel Strong Gold werd bloemaanleg kunstmatig vervroegd door het aanbrengen van grondverwarming. Er werd ook een deel van de bollen geremd in de ontwikkeling door ze af te dekken met een dikke laag stro. Deze bollen en bollen van 2 andere locaties werden na het rooien bij hoge en lage temperatuur bewaard. Tijdens de bewaring en bij de bloementeelt daarna werden bollen en bloemen beoordeeld op het percentage verdroging.

In de teelt van Oriëntals komen veel partij- overdraagbare ziekten en plagen voor, zoals het wortellesie - aaltje, bladaaltjes en bollenmijten, maar ook bacteriën en schimmels. In eerder onderzoek van PPO is duidelijk geworden dat Oriëntals heel goed een warm waterbehandeling bij 41°C in alleen water kunnen verdragen mits deze wordt toegepast in combinatie met 2 dagen voor - en nawarmte bij 20°C. Het is niet bekend hoe lelies uit de groep van de Longiflorum, LA - en OT - hybriden reageren op een warmwaterbehandelin g bij 41°C in combinatie met voor - en nawarmte. Omdat niet alle telers de mogelijkheid hebben voor - en nawarmte te geven bij 20°C is ook onderzocht of bewaring bij lagere ‘schuur’ temperaturen voor en na de warmwaterbehandeling een w armwaterbehandeling bij 41 °C zonder schade mogelijk maakt .

Het in dit rapport beschreven onderzoek richt zich op de optimalisatie van bescherming van lelie tegen de overdracht van Lelie mozaïekvirus (LMoV) en Symptoomloos lelievirus (LSV) door bladluizen. Het onderzoek is in de periode 2009-2012 uitgevoerd. Elk onderzoeksjaar had eigen specifieke vraagstellingen met de daarbij behorende proefopzet. In de eerste twee onderzoeksjaren is de bladluizenpopulatie wekelijks in detail via vangbakken en vangplaten bestudeerd. Gedurende het teeltseizoen zijn er in beide jaren 40-50 soorten bladluizen aangetroffen, waaronder ook veel bladluissoorten waarvan bekend is dat deze LMoV en/of LSV kunnen verspreiden. Qua populatiesamenstelling is er tussen de twee jaar vrij veel overlap, maar er zijn ook verschillen tussen de twee jaar zichtbaar. Zelfs wanneer er geen gewasbescherming werd uitgevoerd, werd vier jaar lang geen kolonisatie van bladluizen op de lelies waargenomen. Deze leliebollen waren ook niet behandeld met Admire. Blijkbaar is lelie geen geschikte waardplant voor bladluis of zijn er voldoende natuurlijke vijanden aanwezig. Verspreiding van LMoV en LSV vond gedurende het hele teeltseizoen van lelie plaats. Verspreiding van LMoV vond iets meer in de eerste helft van het seizoen plaats en werd in meerdere herhalingen van proefveldjes waargenomen. Daarentegen vond de verspreiding van LSV iets meer in de tweede helft plaats en was meer lokaal van aard in één of twee van de vier herhalingen. In periodes met ‘normale’ weersomstandigheden zonder extremen kan met een wekelijkse dosis minerale olie en pyrethroïden de virusverspreiding goed beheerst worden, ondanks dat er tijdelijk grotere aantallen bladluizen aanwezig zijn geweest. Het bleek dat in een relatief warme periode met hogere zonkracht/straling en in een periode met veel neerslag de toegepaste gewasbescherming minder effectief is geweest waardoor in deze periode extra virusverspreiding heeft kunnen plaatsvinden. De resultaten uit de eerste twee jaar van dit project (fase 1) hebben geleid tot een beter begrip voor het moment waarop virusverspreiding plaats kan vinden en op welke momenten gewasbescherming effectief moet zijn. Tevens heeft de monitoring van bladluizen meer inzicht gegeven in de bladluizen populatiedynamiek en de relatie met de virusverspreiding die tegelijkertijd kan optreden. In de tweede fase van dit onderzoeksproject is onderzocht wat het beste recept is voor optimale gewasbescherming tegen virusoverdracht door bladluizen waarbij tevens aandacht werd gegeven voor milieubelasting en de kosten van gewasbescherming. In twee opvolgende jaren is aangetoond dat wekelijkse toepassing van minerale olie een duidelijk positief effect had op de beheersing van virusoverdracht door bladluizen. Toevoeging van een pyrethroïde versterkte deze beheersing. De extra toevoeging van een insecticide resulteerde bij de lelies in de proefopzet niet in een extra reductie van virusoverdracht. Een insecticide heeft daarom op basis van deze resultaten geen toegevoegde waarde voor de beheersing van virusoverdracht door bladluizen. Negatieve effecten van een insecticide zijn ook niet waargenomen. Er wordt wel eens gesuggereerd dat toevoeging van een pyrethroïde of een insecticide het vluchtgedrag van bladluizen onrustiger zou maken wat een negatief effect zou hebben op virusverspreiding in een partij. Onderzoek heeft hiervoor geen aanwijzingen gevonden. Sinds enkele jaren is er een Luis/virus weerfax beschikbaar die op basis van weersverwachtingen advies geeft over het moment van gewasbescherming op de dag en de frequentie per week. Het tijdelijk verhogen van de frequentie van gewasbescherming in periodes met hogere temperaturen en veel zonkracht had geen effect op het viruspercentage. Grote meerwaarde van de Luis/virus weerfax zit hem in het inzicht in het optimale moment van gewasbescherming voor de eerstvolgende dagen. Met deze informatie kan een veel betere planning gemaakt worden. De frequentie van gewasbescherming tegen virusoverdracht door bladluizen kan vanaf half augustus gehalveerd worden tot 1x per twee weken. Onderzoek van twee opvolgende jaren toonde aan dat er bij dit recept niet extra virusinfectie optrad. Een belangrijk inzicht uit dit onderzoek is het feit dat gewasbescherming op de virusbron veel effectiever werkt dan gewasbescherming op de ontvangende plant. Van te voren was niet te verwachten dat de waargenomen verschillen zo groot zouden zijn. In de proefopzet moet hiermee dus rekening gehouden worden. In dit project is daarom in de loop van de tijd een steeds betere proefopzet ontwikkeld: - virusbron in de proefveldjes in netten geplant zodat deze bij het rooien apart te verwijderen zijn, - zones met bufferplanten die de proefveldjes met verschillende behandelingen voldoende van elkaar scheiden zodat naast elkaar gelegen behandelingen elkaar niet beïnvloeden. Er wordt geadviseerd deze indeling van een proefveld algemeen toe te gaan passen bij onderzoek naar effectiviteit van middelen. In het laatste deel van dit rapport wordt de achtergrond van functionele agrobiodiversiteit (FAB) beschreven en is er een analyse gemaakt in hoeverre de inzet van barrière planten een bijdrage kan leveren aan een verdere beheersing van virusoverdracht door bladluizen bij lelie. In de wetenschappelijke literatuur zijn diverse voorbeelden beschreven van een bijdrage van FAB bij de beheersing van virusverspreiding door bladluizen. Dit onderzoek is echter niet uitgevoerd onder teeltomstandigheden die in Nederland van toepassing zijn. Onderzoek naar FAB voor de beheersing van virusoverdracht onder Nederlandse teeltomstandigheden is zeker van belang vanwege de lokale populaties bladluizen en natuurlijke vijanden. Dit rapport somt een aantal aanbevelingen op die relevant zijn om te betrekken bij onderzoek naar functionele agrobiodiversiteit tegen virusoverdracht door bladluizen. Op basis van dit onderzoek zijn er diverse conclusies en aanbevelingen geformuleerd: o Voor een duurzame teelt van lelies wordt allereerst geadviseerd om zoveel als mogelijk met virusvrije of virusarme partijen lelie te werken. o Houd bij het maken van het teeltplan vooral ook rekening met de virusstatus van partijen en probeer virusvrije partijen apart te telen van partijen die besmet zijn met LMoV en/of LSV. o Een wekelijkse gewasbescherming met minerale olie en pyrethroïde is van groot belang wanneer men de lelies wil beschermen tegen virusinfecties door bladluizen. o Houdt bij het moment van gewasbescherming dan vooral ook rekening met het optimale moment van gewasbescherming. De Luis/virus weerfax is hierbij een zeer functionele hulpmiddel. o Dit onderzoek heeft geen additionele effecten van een insecticide aangetoond. o Daarentegen zijn er ook geen aanwijzingen gevonden dat pyrethroïden en insecticiden lokale virusverspreiding juist zouden stimuleren vanwege het onrustiger gedrag van bladluizen die worden blootgesteld aan pyrethroïden en insecticiden. o Het halveren van de frequentie van gewasbescherming vanaf half augustus levert geen extra risico op maar resulteert wel in een lagere milieubelasting en reductie in kosten voor gewasbescherming. Aanpassing van de frequentie vanaf half augustus is daarom zeker het overwegen waard wanneer de virusdruk in een partij/perceel laag is.

Ditylenchus dipsaci (het stengelaaltje) is in de bollen een quarantaineorganisme waarvoor een nultolerantie geldt. Een aantasting door stengelaaltjes wordt de laatste jaren bij narcis op gemiddeld 20 bedrijven gevonden ondanks de toegepaste standaard warmwaterbehandeling (wwb). Daarnaast worden er jaarlijks enkele (2 à 3) partijen bijzondere bolgewassen aangetroffen met een aantasting. Uit onderzoek op PPO is bekend dat er in narcis stengelaaltjes voorkomen die door het huidige advies (binnen 3 weken na rooien: voorwarmte 1 week 30°C, 24 uur voorweken en een wwb van 4 uur 47°C) niet volledig worden bestreden. Dit is waarschijnlijk een gevolg van selectie op hittetolerantie in de afgelopen 90 jaar dat een warmwaterbehandeling is toegepast. De warmwaterbehandeling zou daarom mogelijk weer moeten worden aangepast. De adviezen voor een warmwaterbehandeling van bijzondere bolgewassen dateren vaak van voor 1983. De bestrijding van de stengelaaltjes kan verbeterd worden door de watertemperatuur van de warmwaterbehandeling te verhogen. Om schade aan de bol te voorkomen wordt een hoge voortemperatuur toegepast. Bij narcis en bijzondere bolgewassen is in het verleden geen hogere voortemperatuur toegepast dan 30°C en veroorzaakte een hogere kooktemperatuur dan de geadviseerde soms te veel schade. De schade door de wwb zou mogelijk kunnen worden beperkt door een hogere voortemperatuur dan 30°C te geven, zoals blijkt uit recent onderzoek bij tulp. In dit eenjarige onderzoek is nagegaan welke combinaties van voor- en warmwaterbehandelingstemperatuur goed door 3 cultivars narcissen en 4 soorten bijzondere bolgewassen worden verdragen. Bij de narcissen was Tête-à-Tête minder gevoelig voor een warmwaterbehandeling dan Dutch Master en was Tahiti het meest gevoelig. Bij narcis geeft verhoging van de kooktemperatuur van 47°C naar 49°C bij Tête-à-Tête en Dutch Master geen opbrengstderving, maar bij Tahiti was 47°C het maximum. Een hogere temperatuur gaf (te) veel schade. Een hogere voortemperatuur van 34 en 38°C gaf ten opzichte van 30°C wel minder schade aan het gewas (blad en bloemen), maar dit leidde vaak niet tot een hogere opbrengst dan de voorbehandeling van 30°C. Zeer kort na rooien gaf een wwb van 3 en 4 uur 43°C, zonder voorwarmte en voorweken, een redelijke (Tahiti) tot goede (Dutch Master en Tête-à-Tête) opbrengst. Een wwb van 2, 3 of 4 uur 45°C, kort na rooien werd goed verdragen door Tête-à-Tête, maar minder door Dutch Master en vooral Tahiti. Bij de bijzondere bolgewassen Allium aflatunense Purple Sensation, Chionodoxa luciliae, Muscari armeniacum en Scilla siberica kan zonder schade een hogere kooktemperatuur worden toegepast dan nu wordt geadviseerd, waarbij soms wel de voortemperatuur moet worden verhoogd. Allium aflatunense Purple Sensation kan een wwb van 4 uur 47 °C verdragen na een voortemperatuur van 34°C en een wwb van 4 uur 49°C na een voortemperatuur van 34°C. Chionodoxa luciliae kan een wwb van 4 uur 47 °C en 49°C verdragen na een voortemperatuur van 30 en 34°C, waarbij 34°C nog iets beter is. Ten opzichte van niet koken was de toename van de opbrengst na een wwb was zeer groot en kan deze mogelijk nog groter worden met een nog hogere voortemperatuur en/of kooktemperatuur. Muscari armeniacum kan een wwb van 4 uur 47 °C en 49°C verdragen na een voortemperatuur van 30 en 34°C. Scilla siberica kan een wwb van 4 uur 47 °C verdragen na een voortemperatuur van 34°C. Een wwb van 49°C geeft veel schade. In het hier beschreven onderzoek is niet gekeken naar de aaltjesdoding. Dit is noodzakelijke informatie voor de beoordeling van de onderzochte warmwaterbehandelingen, maar die is in project (Warmwaterbehandeling van tulp 2013, PPO nr. 32 361518 00) onderzocht, waarin met stengelaaltjes besmette bollen worden behandeld. Bij tulp werden de stengelaaltjes goed bestreden door wwb 4 uur 47, 48 en 49°C. Bij narcis was er echter overleving bij alle partijen na voorwarmte en voorweken en wwb 4 uur 47 en 48°C en ook overleving bij kort na rooien, zonder voorwarmte en voorweken, koken gedurende 4 uur 41, 43 en 45°C. Een effect van de voortemperatuur op de doding werd in dat onderzoek niet gevonden, maar wel in het nog lopende vervolgonderzoek (Warmwaterbehandeling tulp 2014, PPO nr. 3236166400). Bedacht moet worden dat dit de resultaten zijn van één jaar onderzoek. Vanuit het verleden is bekend dat afhankelijk van het groeiseizoen de kans op schade per jaar iets kan variëren. Dit eenmalige onderzoek wordt in seizoen 2013-2014 herhaald in een vervolgproject.

Veel hyacintentelers zijn ervan overtuigd dat een flinke stalmestgift noodzakelijk is voor een goede opbrengst. Het gebruik van stalmest wordt beperkt door de meststoffenwet die in 2006 is ingevoerd en de aanscherpingen in latere jaren. Hierdoor vrezen hyacintentelers een onacceptabele achteruitgang van de opbrengst en kwaliteit van hun product. Naar aanleiding van een petitie die de telers ingediend hebben bij het voormalige ministerie van LNV, is er financiering (50%) ter beschikking gesteld om het effect van stalmest op de opbrengst en broeikwaliteit van hyacint te onderzoeken. Dit onderzoek had tot doel te bepalen of er een effect is van stalmest op de opbrengst en kwaliteit van hyacint in vergelijking met GFT-compost of zonder organische bemesting, hoe groot dat effect is, of er een effect is van de dosering en wat het effect is van een combinatie van stalmest en GFT-compost. Daarnaast wordt getracht dit effect te verklaren.

Pythium is een grondgebonden schimmel die in diverse bolgewassen, maar vooral bij hyacint en krokus, veel schade veroorzaakt door wortelrot. Dit wortelrot leidt tot slechte groei van de bol en dus tot opbrengstderving. Er is momenteel één fungicide (Ridomil Gold) toegelaten om Pythium te bestrijden. Echter, de toepassing van dit fungicide resulteert niet altijd in een Pythium vrij gewas. Uit eerder onderzoek is bekend dat wortelrot in hyacint ook bestreden wordt door toepassing van een bacterie, Pseudomonas SS101, en door het onderwerken van een groenbemester zoals bladrammenas. Maar, net als bij Ridomil Gold, geldt ook voor deze maatregelen dat wanneer deze maatregel alleen wordt toegepast dit vaak niet resulteert in een betrouwbare en voldoende bestrijding. Daarom is in een meerdere jaren durend project onderzocht of het toepassen van (combinaties van) deze maatregelen gedurende een aantal jaren achter elkaar in verschillende samenstellingen wel effectief Pythium wortelrot kan bestrijden. De verwachting is dat op deze manier Pythium gedurende een aantal jaren met behulp van verschillende mechanismen wordt bestreden zodat de bestrijding veel effectiever is en langdurig.

Voor de onkruidbestrijding in de teelt van bloembollen worden na opkomst contactherbiciden toegepast. Het aantal herbiciden dat hiervoor beschikbaar is, is zeer beperkt. In dit onderzoeksproject zijn negen herbiciden onderzocht voor toepassing na opkomst. De proeven zijn gedurende twee jaar uitgevoerd in lelie, gladiool, tulp, narcis en hyacint. De keuze voor de te testen middelen is gemaakt in overleg met fabrikanten en de KAVB. Veel van de geteste herbiciden hebben al een toelating in de land- en/of tuinbouwsector. Doel van het project is het testen van de fytotoxiciteit (gewasveiligheid) van herbiciden in verschillende bloembolgewassen toegepast na opkomst, met als doel een toelating te krijgen voor de perspectiefvolle middelen. De proeven zijn uitgevoerd in de periode 2010 – 2012. Zes middelen zijn in de proeven waarin ze waren opgenomen veilig gebleken (middelen A, B, C, E, F en H). Een aantal middelen heeft in één of enkele proeven schade of opbrengstderving gegeven. Eén middel (middel G) bleek niet veilig en gaf in de meeste proeven flinke schade. In de combinaties van middelen is soms wat opbrengstderving gezien. In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de middelen-(combinaties) in de verschillende gewassen en of deze middelen gewasschade hebben gegeven. Vijf van de onderzochte middelen zijn perspectiefvol voor de praktijk. Voor drie hiervan is inmiddels ook de fabrikant met onderzoek bezig om tot toelating in de bloembollen te komen. Voor de twee andere middelen zal ook bekeken worden of toelating mogelijk is. Middel H bleek bij nader inzien kieming tegen te gaan en geen dodende werking op aanwezig onkruid te hebben. Bekeken zal moeten worden of dit middel perspectief heeft voor toepassing in bloembollen.

Sinds 2010 kampt de leliesector met een relatief nieuw virus, Plantago asiatica mosaic virus (PlAMV). Praktijkgericht onderzoek is destijds spoedig opgestart om kennis te verkrijgen over mogelijke infectie- en besmettingsroutes en om mogelijkheden voor beheersing van dit virus te onderzoeken. Vijf onderzoeksvragen stonden centraal in dit onderzoek. Naast antwoord op deze vragen, heeft het onderzoek ook aanvullende informatie over PlAMV en lelie opgeleverd. Dit rapport beschrijft onderzoek dat in de periode zomer 2011 t/m zomer 2012 is uitgevoerd

De leliebranche wordt geconfronteerd met een zeer besmettelijk virus dat een grote bedreiging is voor de gehele leliesector, het Plantago asiatica mosaic virus (PlAMV). Naast PlAMV is enkele jaren geleden een vergelijkbaar virus in lelie aangetroffen, het Tulpenvirus X (TVX). De besmettelijkheid van TVX lijkt bij lelie vergelijkbaar groot te zijn als de besmettelijkheid van PlAMV. Het is er alles aan gelegen om de verspreidingsroutes volledig in beeld te hebben om doeltreffende maatregelen te kunnen nemen om verdere verspreiding van het virus in de leliesector te voorkomen. Het onderzoek beschreven in dit rapport is een voortzetting van onderzoek aan PlAMV en TVX dat sinds 2010 wordt uitgevoerd.Er is uitgebreide ervaring opgebouwd met de mogelijkheden die ELISA- en PCR-toetsen kunnen bieden bij onderzoek, maar vooral ook voor de kwaliteitsbewaking van teeltmateriaal. Omdat de verspreidingsroutes complex zijn, is het belangrijk te weten wat de mogelijkheden en beperkingen zijn van bepaalde bemonsteringsmomenten en monstertype. Hoofdstuk 2 beschrijft de voordelen en beperkingen van de verschillende toetsmethoden en bemonsteringstypes. Daarnaast wordt uitleg gegeven over de interpretatie van toetsresultaten.Bij lelie kan infectie met PlAMV schadelijke symptomen veroorzaken. PlAMV kan daarentegen ook symptoomloos voorkomen. In Hoofdstuk 3 wordt beschreven dat symptomatische en symptoomloze infecties door hetzelfde PlAMV-virus wordt veroorzaakt. Er is slechts één type PlAMV in de Nederlandse lelieteelt aanwezig. Dit is belangrijke informatie met betrekking tot het gebruik van toetsmethoden voor kwaliteitsbewaking. Wanneer genetische variatie aanwezig zou zijn, dan zouden de toetsen daarop mogelijk aangepast moeten worden.Infectie met TVX bij lelie worden veroorzaakt door een TVX-stam die op kleine genetische details afwijkt van het TVX dat bij tulp infectie kan veroorzaken. Er zijn geen aanwijzingen dat tulp zelf de infectiebron is geweest voor TVX-infecties bij lelie. Het is momenteel de hypothese dat de tulpenstam van TVX vanuit tulp in een alternatieve waardplant terecht is gekomen. In deze alternatieve waardplant is TVX veranderd in de vorm die uiteindelijk bij lelie infecties kan veroorzaken.Dompelen van intacte bollen in een bad waarin PlAMV aanwezig was, resulteerde in vergelijkbare virusinfecties als bij dompeling van bollen waarvan de wortels waren afgeknipt. De bollen waren in dit geval slechts drie minuten gedompeld. Er hoeft dus geen verwonding aanwezig te zijn om infectie mogelijk te maken. Bij heftiger verwonding trad meer infectie op. Afspoelen van gespoelde of ontsmette bollen met schoon water kan resulteren in minder infectie, maar dit is niet altijd het geval (Hoofdstuk 4). Voorkomen van verwonding en aandacht voor wondherstel voor het dompelen is daarom zeker relevant. Tevens moeten lelie verwerkende bedrijven achteraan in de keten er rekening mee houden dat ook tijdens hun werkzaamheden met leliebollen kruisbesmetting en infectie bij partijen kan plaatsvinden wanneer zij gebruik maken van virusbesmet spoelwater of dompelbaden besmet met virus. Inpakbedrijven en exporteurs zijn daarom net zo verantwoordelijk voor een virusvrij eindproduct als veredeling en bollentelers.PlAMV en TVX zijn vrij hardnekkige virussen die buiten de plant langere tijd besmettelijk blijven. Bedrijfshygiëne is dan extra belangrijk om verspreiding binnen en tussen partijen te voorkomen. In Hoofdstuk 11 worden tips voor bedrijfshygiëne uitgebreid toegelicht. Vuil en plantenresten wegspoelen met (warm) water en eventueel zeep gebruiken om aankoeken van vuiligheid te voorkomen zijn het belangrijkst en het meest effectief. Middelen met virucide werking kunnen eventueel ingezet worden om achtergebleven virusdeeltjes alsnog te inactiveren. Er zijn middelen geïdentificeerd met voldoende virucide activiteit, maar alleen voor Virkon S is een toepassing in bedrijfsruimtes geregistreerd (Hoofdstuk 5). Er zijn tevens middelen geïdentificeerd die ook voldoende en snelle virucide activiteit hebben voor inactivatie van virus aanwezig in dompelbaden of spoelwater. Echter, voor geen van deze middelen is toepassing geregistreerd.Aanwezigheid van virusdeeltjes in de bodem of in virusbesmette gewasresten kunnen tijdens een nieuwe teelt tot infectie leiden. In Hoofdstuk 6 zijn de risico’s beschreven bij hergebruik van een perceel waar de voorafgaande lelieteelt besmet was met PlAMV of TVX. In de meeste gevallen treedt infectie vanuit het perceel op. De waargenomen percentages zijn niet erg hoog (0-8%), maar een virusvrij aangeplante partij is dan niet meer virusvrij. Tijdens diverse teeltprocessen tot aan de broei kunnen deze beperkte besmettingen via diverse risicovolle handelingen in een partij uitgroeien tot veel hogere percentages.Tijdens het onderzoek naar hergebruik van grond afkomstig van virusbesmette lelieteelt werd duidelijk dat de waardplantenreeks van PlAMV en TVX veel breder is. Een groot aantal onkruiden en groenbemesters zijn waardplant (Hoofdstuk 9). In relatie tot lelie worden in deze alternatieve waardplanten lagere virusconcentraties aangetroffen. Het is momenteel onduidelijk welke rol deze onkruiden en groenbemesters spelen bij de instandhouding van virusreservoirs in de bodem.Aanwezigheid van virusdeeltjes in de bodem of in virusbesmette gewasresten kunnen tijdens een nieuwe teelt tot infectie leiden. Stomen van de grond is toepasbaar bij kasteelt. Voor een goede inactivatie van virus in de grond is het belangrijk dat alle grond voldoende lang voldoende heet is geweest (Hoofdstuk 5). Het werken met dataloggers voor temperatuurregistraties is daarom zeker aan te bevelen. Er is tevens een methode ontwikkeld waarmee met ingegraven viruscapsules op een meer biologische wijze de inactivatie van PlAMV of TVX bestudeerd kan worden.Er zijn geen middelen met virucide activiteit bekend die toegepast kunnen worden in de bodem. Een chemische afdoding is daarom niet mogelijk. Omdat er geen vector betrokken is bij de bodemgebonden virusverspreiding hebben nematiciden of fungiciden geen effect op virusreservoirs in de bodem. Een gezond bodemleven en snelle vertering van plantresten heeft daarentegen zeker wel een functionele bijdrage in een effectieve vermindering van virus in de bodem. Natte grondontsmetting of toepassing van bodemfungiciden zou daarom misschien juist wel eens averechts kunnen werken bij het bestrijden van virusreservoirs in de bodem.De verspreiding van PlAMV en TVX is complex, de beheersing van dit virus nog complexer. Dit project heeft de sector een paar stappen verder gebracht in het begrijpen van de ervaringen met deze twee virussen. Tevens wordt steeds beter begrepen op welke wijze virusinfectie voorkomen kan worden. Op basis van de laatste inzichten zijn de maatregelen waarmee infectie en verspreiding van PlAMV en TVX voorkomen of beperkt kunnen worden geactualiseerd. Het inzichtelijk maken van de aanwezige besmettingen in partijen door middel van toetsen is van groot belang om de risico’s op infectie en verspreiding in te schatten. Immers, bij afwezigheid van virus, is er ook geen risico dat virusinfectie kan optreden. De praktijkadviezen in combinatie met een planmatige beoordeling van de kwaliteit door middel van toetsen heeft geresulteerd in de Kwaliteitssysteem Lelie 2.0, een resultaat van collectieve samenwerking binnen de Nederlandse leliesector.

In de bloementeelt van lelies wordt in de wintermaanden belicht voor een goede kwaliteit. De lichtbehoefte van de planten is waarschijnlijk niet de hele trekduur gelijk. In de praktijk wordt aan het einde van de teelt vaak al minder licht gegeven. Fase-afhankelijke belichting zou energie kunnen besparen. In dit onderzoek is de teelt van lelies in 4 fasen opgedeeld. De eerste fase vond steeds plaats in een klimaatcel bij 9°C en duurde bij beide onderzochte cultivars twee weken. In de tweede fase stond een deel van de planten in een klimaatcel met LED verlichting, in een combinatie van 50% rood en 50% blauw licht. De andere planten stonden in de kas bij 3000 of 6000 lux SON/T licht. In de derde fase stonden alle planten in de kas bij 6000 of 9000 lux en in de 4e en laatste fase kregen de planten 3000 of 6000 lux SON/T. In totaal leverde dit 12 combinaties op. Het onderzoek is uitgevoerd met twee cultivars: de Oriëntal Santander en de LA Yellow Diamond. De bollen zijn in november geplant. De geoogste takken zijn beoordeeld op kwaliteit en houdbaarheid.

In de handel worden sinds 2005 af en toe partijen leliebollen aangetroffen waarbij sprake is van een onbekende bodemafwijking. Daarbij is sprake van glazige bolschubben die aan de basis geelachtig verkleurd zijn. Bij aansnijden van de bolbodem blijkt deze lichtbruin tot geelachtig verkleurd te zijn. Bollen met genoemde symptomen worden meestal uit de partij verwijderd of de bollen gaan in de bewaring verloren. Uit het afwijkende bolbodem- en schubweefsel zijn tot nu toe geen schimmels geïsoleerd en ook zijn nooit virussen aangetoond. Wel zijn regelmatig bacteriën gevonden. Om na te gaan om welke bacterieën het gaat en of ze werkelijk pathogeen zijn voor lelies is e.e.a. onderzocht in het kader van het voortgezet diagnostisch onderzoek.