Search

In potentie zou stadslandbouw leegstaande kantoorgebouwen een nieuwe bestemming kunnen geven. Op papier zijn er volop kansen: veel leegstand, productieruimte dicht bij stedelijke afzetmarkt, maatschappelijke belangstelling voor lokale producten en beschikbaarheid van geavanceerde teelttechnieken (LED, aquaponics). Uit verschillende hoeken (o.a. Provinciale Staten Utrecht en de gemeenteraad van Nieuwegein) komt de vraag of stadslandbouw leegstaande kantoren en industrieterreinen inderdaad weer een duurzame, productieve en maatschappelijke bestemming kan geven. Hoofdvraag voor de provincie Utrecht is: is stadslandbouw een substantieel alternatief voor leegstaande kantoorgebouwen? Het rapport richt zich op de plantaardige productie (incl. biobased productie), aquacultuur en de kweek van insecten, omdat hiervan de meeste expertise is en omdat deze vormen van stadslandbouw maatschappelijk geaccepteerd zijn. Benutting van daken, (buiten-) wanden of buitenruimten van gebouwen voor landbouw krijgt beperkt aandacht in deze studie.

Doelstellingen van het Actieplan “Minder virus in Tulp” zijn: Dit project organiseert de opstart en de uitvoering van een actieplan dat leidt tot minder virus in tulp in een economisch rendabele teelt. De aandacht ligt met name bij TBV, TVX, Augustaziek, ArMV en LSV. Uitvoering van het actieplan moet leiden tot enthousiasme en power in de sector waardoor ook nieuwe inspiratie voor innovaties ontstaat. De beoogde modulaire en stapsgewijze aanpak van dit project zorgt voor een duidelijke afbakening van doelstellingen, activiteiten en budget en maakt tussentijdse nadere invulling van activiteiten mogelijk. Dit verslag beschrijft een aantal onderzoeken die hebben plaatsgevonden vanaf de start van dit Actieplan.

Augustaziek bij tulp wordt veroorzaakt door het Olive mild mosaic virus (OMMV), een virus dat behoort tot het geslacht Necrovirus (waar ook het tabaksnecrosevirus (TNV) toe behoort). Dit virus kan plantenwortels infecteren vanuit de grond, een proces dat vele malen efficiënter wordt wanneer de virusdeeltjes via zwermsporen van de wortels-infecterende bodemschimmel Olpidium brassicae worden overgebracht. Schimmel en virus komen pleksgewijs in verschillende grondsoorten voor en leven op allerlei gewassen en onkruiden. Augusta komt in bepaalde jaren meer voor dan in andere jaren. Er wordt soms over een cyclus van ongeveer 12 jaar gesproken waarin zogenaamde Augusta-jaren voorkomen. Het onderzoek waarin in dit verslag wordt gerapporteerd had als uitgangspunt drie vragen: • Wanneer Augustaziek uitdooft in een partij, is het virus dan echt afwezig, of heeft men met een latente (niet zichtbare) infectie te maken? Genezen van virus is nl. geen gangbaar verschijnsel in de plantenwereld. • Hoe groot is het risico op zichtbare schade in de broei van een partij die op het veld zichtbare Augusta-schade vertoonde? Kan de schade in de broei voorspeld worden? • Zijn er factoren/indicatoren die een ‘Augusta-jaar’ aankondigen? Om een idee te krijgen over de mogelijke antwoorden op deze vragen is als eerste een enquête gehouden onder tulpentelers (bollenteelt en afbroei). Aan de hand van die enquête is gekeken naar o.a. teeltomstandigheden, perceel, voorvrucht etc. Ook is aan deze telers gevraagd of zij materiaal beschikbaar wilden stellen van partijen waarin zij eerder Augusta-schade hadden waargenomen. Deze partijen zijn opgeplant in de kas onder afbroei-omstandigheden en op het veld onder bollenteelt-omstandigheden. Tijdens deze teelten werd de symptoomontwikkeling gevolgd en werden virustoetsen uitgevoerd om de infectie met OMMV te monitoren. Bij enkele planten met symptomen is met behulp van Next Generation Sequencing gekeken of ook daadwerkelijk OMMV betrokken was bij het ziektebeeld. Hieruit bleek dat er in enkele planten andere virussen dan OMMV voorkwamen die symptomen veroorzaakten die waarschijnlijk in de praktijk moeilijk van Augusta kunnen worden onderscheiden. Voorbeelden van deze virussen zijn het tulpenvirus X, Arabis mozaïekvirus, dravikmozaïekvirus, tabaksratelvirus en het vroege-verbruiningsvirus van erwt. Hoewel op bovenstaande vragen nog geen duidelijke antwoorden te geven zijn, is wel een stapje in de goede richting gezet. Uit dit onderzoek zijn de volgende inzichten verkregen: • Symptomen in tulp die in de praktijk Augustaziek worden genoemd worden over het algemeen veroorzaakt door infectie met OMMV, maar ook andere virussen kunnen op Augusta lijkende schadebeelden geven. • OMMV lijkt in de afbroei ook symptoomloos te kunnen voorkomen, maar dat zal afhankelijk zijn van cultivar en teeltomstandigheden (over het algemeen wordt aangenomen dat bij hogere temperaturen minder schade wordt waargenomen). • Een aantal partijen die als Augustapartijen waren aangemerkt bleken vrij te zijn van OMMV in de virustoets in het leverbaar materiaal en in de boltoetsen na kasteelt en veldteelt. Tijdens deze teelten werd geen schade waargenomen in deze partijen. Of dit ook daadwerkelijk betekent dat uitdoving heeft plaatsgevonden is niet te concluderen omdat ten tijde van de waarneming van de symptomen de zieke planten niet op virusinfecties zijn getoetst.

De laatste jaren vormt dopluis (Parthenolecanium corni) een geducht probleem voor de kwekers van de snijheester Ilex verticillata. Het gewas wordt geteeld voor de snij van takken met rode bessen. Het algemene bestrijdingsadvies voor dopluis is om een bespuiting uit te voeren op het moment dat de jonge dopluizen uitzwermen onder de dop van de moeder vandaan. Ze zijn dan het kwetsbaarst, omdat ze dan nog geen beschermende dop hebben. Bij Ilex valt dit moment echter samen met de bloeiperiode. Op dat moment worden bijen ingezet voor de bestuiving, nodig voor een goede beszetting. Veel middelen zijn schadelijk voor bestuivers en kunnen dus niet worden gebruikt. Het gevolg is dat dopluis onvoldoende bestreden wordt. Een bijkomend probleem is dat in deze periode van het jaar het middel moeilijk op de juiste plaats komt door het dichte gewas. De volgende oplossingsrichtingen werden verkend: ander bestrijdingstijdstip, bij-vriendelijker middelen, benutten natuurlijke vijanden en gemakkelijk verwijderen doppen tijdens afbroei van het blad.

Aquanox wordt gemaakt door een elektrochemische reactie van water en keukenzout (ECA water). Daarbij komen verbindingen zoals chlorige verbindingen vrij welke veelal schadelijk zijn voor micro-organismen zoals schimmels en bacteriën. Het doel van dit project was enkele specifieke ziekte en plagen van de bollensector te testen op hun gevoeligheid voor Aquanox. In de testen zijn meegenomen: Fusarium oxysporum f.sp. tulipae de veroorzaker van zuur in tulp. Het bleek dat de schimmelsporen gevoelig zijn voor Aquanox maar de reductie van het aantal levende sporen is niet groot genoeg om een infectie of besmetting te voorkomen. Een uitgebreidere beheersingsstrategie met meerdere herhalingen van de behandeling zou een uitkomst kunnen bieden. Stromijten, één van de mogelijke veroorzakers van kernrot in tulp, zijn ook blootgesteld aan Aquanox. Echter, dit had geen dodend effect op de mijten. Het bestrijden van mijtenplagen lijkt niet mogelijk met behulp van Aquanox. De gevoeligheid van de veroorzaker van agressief snot (Erwinia chrysanthemi) voor Aquanox is ook onderzocht. Aquanox is zeer effectief in het doden van deze bacterie. In een denksessie georganiseerd aan de hand van deze resultaten is besloten een vervolgproject uit te werken. Hierin wordt de mogelijkheid onderzocht om hyacinten na elke verwerkingsstap te behandelen met Aquanox zodat uitwendige besmettingen met de bacterie, ontstaan tijdens de verschillende stappen in de verwerking, direct aangepakt worden.

Centrale doelstelling van dit project was het verkrijgen van inzicht in het werkingsmechanisme van Biologische Grond Ontsmetting (BGO). Met kennis over het werkingsmechanisme kan de werking van BGO onder verschillende omstandigheden worden verbeterd en kan de tijdsduur voor toepassing van BGO mogelijk worden verkort. Er zijn twee processen onderzocht; anaerobie door het inwerken van organische stof en afdichting met folie (BGO) en anaerobie door met water verzadigde grond maar zonder ingewerkte organische stof (Inundatie). Daarnaast is het effect van afdichting van grond onderzocht zonder extra toegevoegde organische massa.

In de boomkwekerij kan een groot aantal soorten bladrollers voorkomen op verscheidene gewassen. Een relatief nieuwe soort is de anjerbladroller, Cacoeocimorpha pronubana. Deze soort is de laatste jaren de dominante soort in de boomkwekerij. Voor veel soorten is het sexferomoon te koop zodat vallen met sexferomoon kunnen worden gebruikt om vast te stellen of die soort vliegt. Deze vallen vangen alleen mannetjes en zijn niet geschikt om bladrollers massaal weg te vangen. De toepassing van sexferomoon als verwarringstechniek, waarbij zeer hoge hoeveelheden feromoon in de lucht worden afgegeven, is al eerder onderzocht. Dat heeft echter nooit tot een praktische toepassing geleid.

In zowel de sierteelt als de groenteteelt onder glas komt een aantal soorten schadelijke en nuttige wantsen voor. De drie meest voorkomende schadelijke wantsen zijn de brandnetelwants, Liocoris tripustulatus, behaarde wants Lygus rugulipennis en de groene appelwants Lygocoris pabulinus . Door het gebruik van minder breedwerkende gewasbeschermingsmiddelen kan de schade door wantsen toenemen. Maatregelen om deze wantsen te bestrijden of beheersbaar te houden zijn weinig bekend. In dit onderzoek zijn methoden voor biologische en chemische bestrijding onderzocht en is gekeken naar mogelijkheden van signalering.

In veel kasteelten is bladluis een belangrijke plaag. In dit rapport wordt een beschrijving gegeven van onderzoek naar gewasbeschermingsmiddelen van natuurlijke oorsprong (GNO's), die het gedrag van luizen kunnen beïnvloeden, met als doel deze middelen in te kunnen zetten voor een betere plaagbeheersing. Formulering en dosering van de gebruikte NGO's en experimentele middelen bleken een groot effect te hebben op het resultaat

Dit project was gericht op het ontwikkelen van methoden om substraten en bodemverbeterende middelen fysisch, chemisch en biologisch te kunnen karakteriseren. Er is na vergelijkend onderzoek een methode gekozen voor het meten van impurities (ongewenste materialen als glas, steen, plastic en metaal) in substraat(mengsels). Verder is een belangrijke bijdrage geleverd aan het programma van CEN op het gebied van weed testing, fytotoxicity testing en bio-degradation. In 2006 zullen verschillende van deze methoden op Europees niveau worden vastgesteld (aanvaard).

In de vruchtgroenteteelten wordt trips biologisch bestreden via de inzet van bladbewonende roofmijten (van de familie Phytoseiidae). Sinds de opmars van de bloembezoekende trips Frankliniella occidentalis worden in sommige gewassen daarnaast ook bloemwantsen (roofwantsen van de familie Anthocoridae) ingezet. Paprika- en auberginetelers slagen er in deze rovers langdurig, bijna jaarrond, in stand te houden. In de komkommerteelt is biologische bestrijding minder populair. Roofmijten worden wel algemeen ingezet in de winterplanting, maar in de voorjaars- en herfstplantingen wordt meestal de voorkeur gegeven aan chemische bestrijding. De argumenten hiervoor zijn: • door de korte teeltduur bij 2 en zeker bij 3 plantingen is het rendement van biologische bestrijding lager • in de zomer is de infectiedruk van trips te hoog om met roofmijten te kunnen opvangen • men wil in elk geval de stamvruchten beschermen tegen trips (kromme vruchten, “varkensstaartjes”) en zet daartoe in de eerste weken na herplanting standaard insecticiden in; als men bovendien het oude gewas met breedwerkende insecticiden behandelt als voorbereiding op de nieuwe teelt, wordt het resterende “venster” voor biologische bestrijding wel erg klein • in de zomer moet ook tegen andere belagers (meeldauw, katoenluis, kaswittevlieg) vaker worden ingegrepen Biologische tripsbestrijding concentreert zich dus op de eerste teelt (planting december), en zelfs daar wordt “bezuinigd”. Slechts weinig telers voeren de geadviseerde herhaalde introducties consequent uit vanwege de daarmee gepaard gaande kosten.

In november 2004 is het project “Geïntegreerde gewasbescherming amaryllis” van start gegaan. Eén van de onderdelen was een inventarisatie van spontaan optredende natuurlijke vijanden op 15 amaryllisbedrijven. Het doel van dit onderdeel is om potentiële kandidaten voor de biologische bestrijding van trips en narcismijt in amaryllis op te sporen. Deze inventarisatie is uitgevoerd in het voorjaar van 2005.

Dit korte verslag is het resultaat van een consultancy-opdracht op verzoek van de landelijke komkommercommissie. De opdracht was te evalueren wat de knelpunten zijn bij de bestrijding van spint en wat de mogelijkheden zijn om de bestrijding van spint te verbeteren. Een literatuurstudie heeft laten zien dat er vooral mogelijkheden zijn om de bestrijding van spint te verbeteren met roofmijten. Nagegaan is welke van de toegelaten chemische spintmiddelen integreerbaar zijn. Een tweetal alternatieve maatregelen tegen spint worden genoemd, luchtbevochtiging en resistentieveredeling. Om een helder beeld te krijgen van de spintproblematiek in de Nederlandse komkommerteelt zijn 8 adviseurs van verschillende firma’s en uit verschillende regio’s geïnterviewd. De belangrijke knelpunten zijn benoemd. Opvallend was dat de adviseurs over het gebruik van abamectine (Vertimec) soms tegengestelde meningen ventileren. De één schrijft dit middel standaard voor, terwijl andere voorlichters soms adviseren dit middel weg te laten om zo meer ruimte te geven voor biologische bestrijding. De adviseurs geven diverse suggesties voor onderzoek naar spint in komkommer. Het verslag is afgesloten met een aantal aanbevelingen om methoden te ontwikkelen waarmee de spintbestrijding kan worden verbeterd.

Op tien boomkwekerijen (vier laanboomkwekerijen, vier siergewassen- en twee rozenkwekerijen) en op twee PPO locaties met diverse gewassen in het biologische en geïntegreerde bedrijfssysteen onderzoek werd van 2003 tot en met 2005 geïnventariseerd wat er aan plagen en natuurlijke vijanden voorkwam en zijn maatregelen uitgevoerd om natuurlijke vijanden te bevorderen. Op alle kwekerijen zijn introducties uitgevoerd met de roofmijt Amblyseius andersoni tegen fytofage mijten. Op vier kwekerijen zijn randen in de vorm van een houtwal of bloemstroken toegepast om de natuurlijke vijanden te bevorderen, vooral met het oog op bestrijding van bladluizen en rupsen en op drie kwekerijen zijn nestkasten geplaatst om insectenetende vogels te bevorderen, vooral bedoeld tegen (bastaard)rupsen. De uitkomst van het project biedt een aantal voorlopige adviezen om betere omstandigheden te bieden aan natuurlijke vijanden van plagen.

Roos blijkt gevoeliger voor verlaging van de N-concentratie dan te verwachten was op grond van de ervaringen bij andere gewassen. Aangezien er tot ver in de zomer met 6 mmol NO3 /l geen gewasreactie werd gevonden en ook de opname aan N nauwelijks bleek te verschillen lijkt een verlaging tot 6 mmol/l toepasbaar in periode 1 april tot half augustus. De N concentratie kan ook periodiek voorafgaande aan het spuien verlaagd worden. Het blijkt dat hiermee de spuihoeveelheid aan N zeer sterk kan worden verlaagd. Het is hier echter de vraag of dit systeem zich laat verenigen met de huidige praktijk van watermanagement en het aanpassen van mestbakken.

Het doel van dit project was de haalbaarheid van alternatieve veenarme substraten bij de teelt van potplanten uit te testen en kennis over teelt op deze alternatieve mengsels te verzamelen onder praktijkomstandigheden. In dit project is geprobeerd potplanten te telen op een alternatief substraat dat minder veen bevat. Bij de keuze van de alternatieve mengsels is uitgegaan van de kennis die er op de teeltbedrijven aanwezig was. In gezamenlijk overleg is vervolgens een mengsel gekozen waar de teelt mee is uitgevoerd. Tijdens de teelt zijn aanpassingen in de teeltstrategie (voeding, watergift, remstoffen) doorgevoerd.

De werkzaamheid van het baculovirus varieert nogal binnen de getoetste gewassen. Om hiervan een beter beeld te krijgen vindt een bredere screening plaats in samenwerking met een tweetal toeleverende producenten van baculovirussen.

Het instandhouden en beter benutten van een aanwezige populatie roofmijten van de soort T. limonicus kan goed door het selecteren en overleggen van komkommerbladeren van de ene teelt naar de andere. Deze methode zou nog beter benut kunnen worden door bladeren over te leggen op het moment dat de roofmijtenpopulatie een hoog niveau heeft bereikt. In deze experimenten werden de bladeren altijd pas aan het einde van de teelt overgelegd. In de meeste gevallen was de populatie dan alweer teruggezakt naar een laag niveau, nadat trips of kaswittevlieg onderdrukt waren. Het eerder uitleggen van bladeren kan alleen op bedrijven die meerdere teelten van komkommer hebben staan met verschillende teeltperiodes.

In komkommer was de soms matige tripsbestrijding met de standaard roofmijt Neoseiulus (Amblyseius) cucumeris aanleiding om nog eens goed te kijken naar de mogelijkheden voor nieuwe roofmijtsoorten. In 2003 werden negen soorten uit de familie Phytoseiidae (bladbewonende roofmijtsoorten) geselecteerd. Drie soorten scoorden significant beter als bestrijder van trips en bereikten significant hogere roofmijtdichtheden dan de standaard roofmijt N. cucumeris. Dit waren de subtropische soorten Typhlodromalus limonicus, Typhlodromips swirskii en Euseius ovalis. Vooral T. limonicus en T. swirskii bereikten opvallend hoge dichtheden wat resulteerde in een respectievelijk 12 en 9 keer zo grote populatie als bij als N. cucumeris. “Nieuwe” inheemse roofmijtsoorten, afkomstig van Cucurbitaceae, scoorden niet beter dan N. cucumeris. De nieuwe roofmijt T. swirskii was ook op gewasniveau een significant betere bestrijder van trips dan N. cucumeris. Een vergelijkingsproef liet bovendien zien dat T. swirskii in staat is om een populatie N. cucumeris volledig te verdringen.

De vlinder Duponchelia fovealis is een opkomend plaagorganisme dat zich in de jaren negentig heeft gevestigd in de Nederlandse kassen. Schade wordt vooral ondervonden in potplanten door vraat van rupsen aan plantendelen. Deze rupsen leven over het algemeen goed verscholen bij de plantvoet, waardoor een bestrijding met insecticiden in dichte gewassen onvoldoende effectief kan zijn. Een alternatief voor insecticiden kan inzet van bodempredatoren zijn. Rupsen en eieren van Duponchelia worden mogelijk wel bereikt met deze rovers, die actief zoeken naar prooien. Het doel van dit onderzoek was het ontwikkelen van een biologisch bestrijdingssysteem, waarmee populaties van Duponchelia tot een acceptabel niveau kunnen worden onderdrukt. In dit onderzoek is daarom gekeken naar de effecten van nieuwe bodempredatoren en de invloed van gewas en substraat op deze bodempredatoren en op Duponchelia zelf. De effecten van een aantal biologische en chemische middelen op Duponchelia zijn onder kasomstandigheden bepaald, waarbij eveneens is gekeken naar combinaties van behandelingen. Tenslotte werd aandacht gegeven aan het belang van spuitfrequentie en toedieningstechniek op de effectiviteit van een verspuitbaar middel.

Pissebedden en miljoenpoten vormen een lastig probleem in de biologische glastuinbouw en de gangbare grondgebonden sierteelt onder glas. Door veel organische bemesting kunnen miljoenpoten en pissebedden extreem hoge dichtheden bereiken, wat tot plantschade leidt. In dit onderzoek is gekeken welke compostkarakteristieken van invloed zijn op de vermeerdering van deze organismen. De verteringsgraad van een compost bleek sterk bepalend voor de ontwikkelingssnelheid. Vooral bij pissebedden werd een sterke correlatie waargenomen tussen de respiratiesnelheid (maat voor stabiliteit van de compost) en populatiegroei. Een zelfde correlatie, maar minder sterk, werd geconstateerd bij het percentage organische stof. Beide factoren hangen samen, omdat verse composten een hoger percentage organische stof bevatten. Bij pissebedden was de populatiegroei veel sterker bij de groencompost dan bij de humuscompost. Bij miljoenpoten was er géén verschil tussen deze composten bij een vergelijkbaar stadium van de composten. Onduidelijk is nog in welke mate de samenstelling van het uitgaansmateriaal van een compost bepalend is voor de ontwikkeling van pissebedden en miljoenpoten. Meer kennis daarover kan gebruikt worden om populaties van deze secundaire plaagorganismen te remmen om daarmee te voorkomen dat de schadedrempels overschreden worden. Van een aantal biologische middelen en GNO’s werd de werkzaamheid op pissebedden en miljoenpoten getest. Bij pissebedden had het slakkenmiddel Ferramol (ferrifosfaat) en de insectenpathogene schimmel Paecilomyces fumosoroseus (Preferal) een significant bestrijdend effect. Ferramol was het meest effectief met 90 procent bestrijding na 31 dagen. Bij de miljoenpoten was na 10 dagen nog géén significante werking van één van de middelen zichtbaar. Na 31 dagen werd bij de middelen neemkorrels en Ferramol gemiddeld 50 procent doding ten opzichte van onbehandeld geconstateerd. Het middel Ferramol had als enige middel een effect op zowel pissebedden als miljoenpoten.

In het najaar en de winter wordt in de teelt van sla op een aantal bedrijven wortelafsterving geconstateerd of valt een flink percentage planten uit. Het is niet duidelijk wat de oorzaak is van deze wortelafsterving. Het doel van dit onderzoek is te bepalen welke factoren een rol spelen bij deze wortelafsterving en plantuitval. Daarom zijn een aantal bedrijven bezocht en door middel van vraaggesprekken met telers en vragenlijsten gegevens over de teeltomstandigheden verzameld. Tevens zijn op de bedrijven monsters genomen van planten met wortelafsterving en/of van uitgevallen planten om deze te onderzoeken op de aanwezigheid van ziekteverwekkers. Bij drie adviseurs is informatie met betrekking tot uitval in sla verzameld. Op een oproep zich te melden als er op het bedrijf wegval of wortelafsterving werd geconstateerd hebben slechts 7 telers gereageerd. Uit ziek plantmateriaal van 5 bedrijven is Botrytis of Rhizoctonia geïsoleerd. In plantmateriaal met wortelafsterving afkomstig van de 2 overige bedrijven werden geen ziekteverwekkers gevonden. Het lijkt er het meest op dat een aantal teeltfactoren een rol spelen, waarbij plantactiviteit en waterhuishouding in het wortelmilieu belangrijke factoren zijn.

Zowel in groente- als sierteelten onder glas komen rupsen voor uit de families Noctuidae, Tortricidae en Pyralidae. Bestaande chemische middelen of biologische bestrijders voldoen vaak niet. Uit literatuuronderzoek zijn een aantal sluipwespsoorten gekomen die kandidaat zijn voor de bestrijding van rupsen. Via veldwaarnemingen werd vastgesteld welke sluipwespen van rupsen zich spontaan hebben gevestigd in kassen, in zowel bloemen- als groenteteelten. In alstroemeria werd veelvuldig de sluipwesp Microplites mediator (Haliday) gevonden als parasiet van de kooluil. In een gerberateelt werden koolbladrollers vooral door Cotesia vestalis (Haliday) geparasiteerd. Uit een voorafgaand project kwam Meterorus gyrator als kandidaat, en werd Cotesia vanessae spontaan aangetroffen. Deze laatste parasiteert in de natuur rupsen van de atalanta-vlinder op brandnetel, maar werd in kassen gevonden op de (niet verwante) turkse mot.

De palmzaadkever Coccotrypes sp. zijn met allerlei zaden en palmen mee over de gehele wereld verspreid. Door zijn levenswijze is de kever moeilijk te bestrijden. In eerste instantie ging men uit van de soort Coccotrypes dactyliperda. Na determinatie van kevers uit de teelt van kentia, chamaedorea en areca bleek het echter om de soort C. carpophagus te gaan. Het zaad van chamaedorea wordt in grote partijen ingekocht. Een deel van het zaad wordt direct gebruikt. De rest wordt bewaard in een koelruimte bij ca 8oC. Bij een vergelijking van zaadopslag bij 4, 8 en 12oC bleek na één, twee en vier weken de overleving van de volwassen palmzaadkevers bij alle temperaturen af te nemen naarmate het zaad langer opgeslagen lag. Hoe lager de temperatuur echter was, hoe sneller het overlevingspercentage afnam. Het is echter niet bekend in hoeverre het zaad nog goed kiemt na opslag bij 4oC. Kentia wordt als kiemplant ingekocht. Deze worden niet opgeslagen. Een koude behandeling op het bedrijf is hierbij geen optie. Heeft de kever zich eenmaal in de kas weten te vestigen, dan draagt een goede signaleringsmethode bij aan een tijdige bestrijding van de palmzaadkever. Er is een vergelijking uitgevoerd met de Lindgren Funnel Trap, de delta val en een door PPO gemaakte lichtval. Bij alle vallen werd eveneens gebruikt gemaakt van een 70%-ethanol oplossing als extra lokstof. Er is gekeken naar het tijdstip waarop de valtypes de kevers voor het eerst signaleerden en het aantal kevers dat er mee gevangen werd als indicatie voor de plaagdruk. De lichtval van het PPO bleek de kevers het eerste te signaleren en ook langer door in het seizoen nog te signaleren. Ook waren de aantallen beduidend hoger dan in de andere twee valtypes.

In de teelt van palmen (Chamaedorea, Areca) komt schade voor door de Bananenboorder, Opogona sacchari. in laboratoriumproeven en potproeven is getoetst of nematoden, insectpathogene schimmels of een bacterie ingezet kunnen worden voor de bestrijding van de larven van O. sacchari. Het inzetten van insectpathogene nematoden tijdens het oppotten van chamaedorea planten als preventieve maatregel is weinig zinvol. Binnen enkele weken zijn de aantallen waarschijnlijk zover gedaald dat ze niet meer in staat zijn de Opogona larven te bestrijden. De infectiedruk van H. bacteriophora lijkt hierbij iets langer stand te houden dan van S. feltiae.

Knolrot in waterlelie is een algemeen voorkomend probleem, dat soms ineens voor veel uitval kan zorgen. Het uitgangsmateriaal is duur en daarnaast is oppotten en uitplanten behoorlijk arbeidsintensief. Ernstige uitval zorgt daarom voor een aanzienlijke kostenpost. Voor bestrijding van knolrot in waterlelie is het allereerst van belang de veroorzaker te vinden. Aanvankelijk werd vermoed dat een bepaalde schimmel verantwoordelijk was voor de ziekte, echter dat bleek niet het geval. Uit het onderzoek kwamen aanwijzingen dat een bacterie mogelijk een rol speelt, maar ook dat kon niet worden aangetoond. Uit de inventarisatie in het project Consultancy (nr. 312000) in 2002/2003 kwam naar voren dat knolrot mogelijk tijdens de bewaring (transport) ontstaat.

Koolvlieg, Delia radicum, kan vooral in het voorjaar behoorlijke schade geven in de teelt van radijs. De maden van deze vlieg vreten gangetjes in de radijsknollen, waardoor deze onverkoopbaar worden. In dit onderzoek is gekeken naar de biologische en chemische bestrijding van koolvlieg. Voor de biologische bestrijding van koolvlieg was de aandacht gericht op bodemroofmijten en organische materialen. Uit eerder onderzoek van PPO is naar voren gekomen dat bodemroofmijten een belangrijke rol kunnen spelen bij de bestrijding van koolvlieg. In dit onderzoek is gekeken naar de effecten van organische materialen op koolvlieg en de natuurlijke vijanden (bodempredatoren) van koolvlieg. In 2003 werden op een radijsbedrijf drie soorten organische materialen in twee doseringen door de grond gemengd. Daarnaast werd de roofmijt Hypoaspis miles toegediend. In dit experiment kwam overduidelijk naar voren dat vers organisch materiaal de aantasting door koolvlieg bevordert. Natuurcompost was het meest aantrekkelijk en werd gevolgd door vers turfstrooisel. Cocos had daarentegen geen effect op koolvlieg. De verhoogde koolvliegaantasting werd alleen gevonden bij vers organisch materiaal. Er werd géén gunstig effect van de organische materialen op de overleving of populatiedichtheid van bodemroofmijten waargenomen. Hypoaspis miles werd tot 17 weken na het uitzetten in de bodem teruggevonden, maar de aantallen waren lager dan de van nature voorkomende roofmijt Macrochelus robustulus. Uiteindelijk was Hypoaspis niet meer terug te vinden. De roofmijt M. robustulus is vanuit de literatuur bekend als predator van vliegeneieren en heeft daarmee potentie als biologische bestrijder van koolvlieg. Voor de chemische bestrijding was de aandacht gericht op nieuwe middelen met een lage milieubelasting. In het laboratorium zijn zes middelen getest op hun effectiviteit tegen koolvlieglarven. Het huidige voor de radijsteelt toegestane middel Birlane (chloorfenvinfos) gaf in laboratoriumproeven als enige middel een volledige bestrijding van het tweede larvale stadium van koolvlieg. Een tiende van de toegestane dosering van deze stof had nog steeds een bestrijdend effect op koolvlieg. Daarnaast liet het middel spinosad goede effecten op koolvlieglarven zien.

Een praktijkonderzoek vond plaats met natuurlijke vijanden ter bestrijding van de Boisduval-schildluis Diaspis boisduvalii. De proef werd uitgevoerd op twee cymbidium bedrijven. Het onderzoek werd gefinancierd door het Productschap Tuinbouw. Bij de eerste tuinder werd gestart met het uitzetten van de roofkever Rhyzobius lophanthae, later gevolgd door het inzetten van de sluipwesp Aphytis melinus. De roofkever en de sluipwesp gaven in deze proef onvoldoende bestrijding van de schildluizen. De natuurlijke vijanden werden nauwelijks in het gewas teruggevonden. Bij de tweede tuinder werd alleen de roofkever Rhyzobius lophanthae ingezet. Hier werden wel nakomelingen van de roofkevers waargenomen. Het percentage bestreden / aangevreten schildluizen nam gedurende de proef af. De schildluispopulatie groeide gedurende de proef, en de haarden breidden zich uit. Ook hier was de bestrijding van de Boisduval-schildluis onvoldoende.

Op bedrijven worden regelmatig tomatenplanten gevonden die zonder aanwijsbare redenen slap gaan en /of vaatverbruining hebben. Verticillium, pepinomozaïekvirus en Pythium en alle combinaties van deze pathogenen lijken hierbij een rol te kunnen spelen. Daarom zijn een aantal bedrijven waar deze verschijnselen voorkwamen over een periode van drie teeltseizoenen inclusief de teeltwisselingen gemonitord. Op de bedrijven zijn in wortels van tomatenplanten Pythium diclinum Tokunga, Pythium sp. “group F (alleen filamenteuze sporangia) en Pythium aphanidermatum (Edson) Fitzpatrick gevonden. De verspreiding van Pythium op deze bedrijven was zeer grillig en het optreden van Pythium-aantasting onvoorspelbaar. Het lijkt er wel op dat de kans op Pythium-aantasting het grootst is na een periode van zeer zware plantbelasting, een periode van donker of extreem warm weer, na geven van erg koud water, een erg droog of nat teeltsubstraat en/of als latere symptomen van pepinomozaïekvirus worden waargenomen. Er wordt daarom geadviseerd op een flink aantal plaatsen vroegtijdig wortelmonsters te nemen, te laten onderzoeken op de aanwezigheid van Pythium en als Pythium is gevonden een behandeling met chemische gewasbeschermingsmiddelen uit te voeren op het moment dat aantasting kan worden verwacht. Nog beter is uiteraard om aantasting te voorkomen door het geven van erg koud water en een erg droog of nat teeltsubstraat te vermijden. Er is geen relatie tussen het watergehalte van de matten, de aanwezigheid van Pythium in de wortels en zichtbare Pythium-aantasting in de vorm van wortelrot gevonden. Alle isolaten waren gevoelig voor zowel Previcur N als AAterra , maar het meest gevoelig voor AAterra.

Inzendingen van zieke planten naar de DiagnostiekService van PPO geven steeds vaker aan dat de schimmel Chalara elegans (Thielaviopsis basicola), veroorzaker van voetrot, verantwoordelijk is voor ernstige uitval van planten. Chalara wordt veelal beschreven als een zwakteparasiet, maar de indruk bestaat dat niet altijd een goede diagnose wordt gesteld. De andere schimmels die vaak als boosdoener worden aangewezen komen mogelijk later binnen als secundaire schimmelaantasting op al door Chalara verzwakte planten. Het vermoeden is dat de aantasting al in het stekstadium plaatsvindt en pas later in de teeltfase de kop opsteekt, wanneer de omstandigheden voor de planten ongunstig zijn (bijv. na grote regenval). Het doel van dit onderzoek was door inventarisatie duidelijk maken in welke mate voetrot voorkomt in de teelt van siergewassen en of voetrotproblemen in siergewassen hun oorzaak vinden in een eerdere teeltfase.

Spint behoort tot de belangrijkste plagen in roos. In de meeste gevallen gaat het om bonespintmijt Tetranychus uticae Koch (Acari: Tetranychidae), maar in mindere mate kan ook fruitspint Panonychus ulmi (Koch) (Acari: Tetranychidae) optreden. Bonespint overwintert als bevruchte vrouwtjes door vanaf september ergens in weg te kruipen. Op een boom kruipen ze bijvoorbeeld in kiertjes in de schors. Bij rozen zoeken ze daarom de basis van de plant, waar de beste overwinteringmogelijkheid te vinden is. In het voorjaar worden de vrouwtjes weer actief en zoeken groen blad om zich te voeden en eieren te gaan leggen. Dikwijls gaan ze daarvoor eerst naar onkruiden omdat er aan bomen en struiken nog geen bladeren zitten. Later gaan ze boom of struik weer in. Als spint tot een plaag uitgroeit, wordt de groei van het gewas benadeeld. Bij aantasting kleuren de bladeren geel en uiteindelijk vallen de bladeren zelfs af. Als een spintaantasting niet wordt behandeld en de spint gaat vanaf september in diapauze, dan komt spint in het volgende voorjaar opnieuw te voorschijn. In stammentrekkers is een spintaantasting vanwege de sterke groei van het gewas meestal geen acuut probleem. Door de ondoordringbaarheid van het gewas is een chemische bestrijding in de zomer ook nauwelijks meer uitvoerbaar. De hoeveelheid aanwezige spint kan erg groot zijn, waardoor voor het volgende jaar een aanzienlijke infectiedruk wordt opgebouwd. Een biologische bestrijder heeft geen moeite met een dicht gewas. Geïntegreerde plaagbestrijding bestaat naast biologische bestrijding uit een bewuste keuze van selectieve chemische middelen. Er worden weliswaar natuurlijke vijanden gekweekt voor de glastuinbouw, maar met ingang van 2005 is een vrijstellingslijst van kracht. De toepassing van exotische natuurlijke vijanden staat onder druk. Staat een organisme niet op de lijst, dan mag die niet worden toegepast. Maar ook afgezien daarvan is het van groot belang om vast te stellen welke inheemse natuurlijke vijanden spontaan op roos voorkomen. Het spontane voorkomen op een bepaalde waardplant is een eerste aanwijzing dat een natuurlijke vijand zich op die plant thuis voelt. Een volgende stap is vast te stellen of deze natuurlijke vijanden op één of andere wijze zijn te bevorderen of op een betaalbare wijze zijn te kweken. r De meest voor de hand liggende kandidaten zijn roofmijten, omdat deze ook bij lagere aantallen spint nog steeds een belangrijke rol spelen bij de regulatie van spint. De kans dat roofmijten zijn te kweken tegen niet te hoge kosten is het grootst.

In de teelt van tomaat is Verticillium-aantasting op veel bedrijven een jaarlijks terugkerend probleem omdat de ziekte ondanks vergaande bedrijfshygiënische maatregelen niet volledig wordt geëlimineerd. In het afgelopen jaar zijn door GAC op bedrijven Verticillium-soorten aangetoond waarvan de isolaten morfologisch en wat betreft pathogeniteit van elkaar verschillen. Doel van de monitoring was; - Duidelijkheid te verkrijgen welke pathogene Verticillium-soorten waar op de bedrijven voorkomen opdat de juiste opsporingsmethode (detectietechniek) wordt gebruikt. - Duidelijkheid te verkrijgen waar op bedrijven de pathogene soorten voorkomen om inzicht verkrijgen in verspreiding en overdracht van Verticillium opdat monsters worden genomen op plaatsen waar de kans het grootst is de plantenziekteverwekker op te sporen. - De opsporingsmethoden die worden ontwikkeld in de praktijk op hun bruikbaarheid testen. - Duidelijkheid verkrijgen in hoeverre naast miljoenpoten, bodeminsecten een rol spelen bij verspreiding van en aantasting door Verticillium. - Bezien of aanvullingen/veranderingen nodig zijn in het hygiëneprotocol tomaat dat in 2000 is gepubliceerd.

Op praktijkbedrijven treden regelmatig spontaan bladranden op. In de praktijk is de ervaring dat zich vooral in het voorjaar de problemen voordoen, na uitzetten van de planten, en komende vanuit een periode met lage lichtniveaus. Dit zou kunnen betekenen dat de planten onvoldoende voorbereid zijn op de snelle en scherpe lichtovergangen die in het voorjaar kunnen optreden. Geprobeerd is dit fenomeen op te wekken in kasproeven, maar het bleek zeer lastig gericht bladranden te induceren in een proef. Het beeld dat uit de proeven naar voren komt is, dat verschillende soorten een verschillend schadebeeld te zien geven, wat ook kan betekenen dat er verschillende oorzaken zijn. Toch bleken er ook overeenkomstige factoren te zijn. Bij C.rufibarba en C.roseapicta werd schade pas zichtbaar nadat er in de laatste vier weken van de teelt diverse ingrepen waren geweest; vooral het terugbrengen van de luchtbevochtiging naar 50% RV leek veel invloed te hebben. Ook bij C.makoyana was er een effect van RV waargenomen, mogelijk in interactie met temperatuur. Het lijkt daarbij vooral te gaan om langere perioden waarbij de RV onder een bepaald niveau blijft: RVschokken van 2 uur (van 100 naar soms 32%) gaven geen bladranden te zien, terwijl een periode van enkele weken waarbij de gemiddelde dag RV onder de 70% bleef uiteindelijk wel bladschade te zien gaf. Dit suggereert een verband tussen een schraal microklimaat en het optreden van bladschade, maar hierover kunnen geen harde uitspraken gedaan worden. Aangezien bladranden behalve bij Calathea bij tal van andere gewassen in meer of mindere mate een probleem zijn, wordt ook de mogelijkheid van een gewasoverschrijdende opzet bediscussieerd.

Het doel van de proef was om na te gaan in hoeverre de kalium/calcium verhouding en sulfaat van de voedingsoplossing van invloed is op de symptomen van PepMV op de vruchten. Als de invloed van de voeding op wankleurigheid bekend is kan de voedingsoplossing zo worden gekozen dat de kans op vruchtsymptomen minimaal is.

Het doel is een bruikbare methode voor de praktijk om de vlucht van jeneverbesmineermot vast te stellen. Wanneer vastgesteld kan worden dat de jeneverbesmineermot actief is kan gericht een bestrijding worden uitgevoerd. Er is voor deze proef gebruik gemaakt van aangetaste jeneverbesstruiken op drie verschillende locaties. De locaties waren de collectietuin van PPO Boskoop, PPO Naaldwijk en op de kwekerij van Koos Buitenhuis te Boskoop. De feromoonvallen met codering A t/m G vingen weinig mannetjes van jeneverbesmineermot. Nog tijdens deze vlucht is de samenstelling van het feromoon aan de hand van de laatste resultaten van het laboratoriumonderzoek met mannetjes verbetert. De nieuwe formuleringen met coderingen K, L en M (dezelfde componenten in verschillende verhoudingen) leverden een grote vangst van jeneverbesmineermot op.

In 2002 en 2003 is door PPO Glastuinbouw het project “Verbetering biologische bestrijding van wolluis in diverse potplanten” (project 41203147) uitgevoerd. Binnen dit project werd onder meer onderzoek gedaan naar de nawerking van pesticiden op de sluipwespen van citruswolluis (Planococcus citri). Dit onderzoek wordt beschreven in dit verslag. Voor de praktijk is het van belang te weten welke invloed chemische middelen die gebruikt worden tegen met name trips, bladluis en spint, hebben op het verloop van de biologische bestrijding door de sluipwespen Leptomastix dactylopii en Leptomastidea abnormis.

De ontwikkeling van moderne acariciden heeft sterk bijgedragen tot een betere bestrijding van spintmijten in de rozenteelt. Maar door overmatig en onverstandig gebruik dreigen de succesvolste middelen verloren te gaan. De afgelopen jaren hebben 30 à 40 % van de rozentelers te veel problemen met de bestrijding van spintmijten. Ondanks de beschikbare middelen loopt spint nog te vaak uit de hand. Men vraagt zich af welke middelen nog voldoende werkzaam zijn. Het Praktijkonderzoek Plant en Omgeving heeft in opdracht van het Productschap Tuinbouw onderzoek gedaan naar verschillende middelen met acaricide effect. In een vaasproef en een kasproef is de effectiviteit bepaald van een aantal acariciden tegen de kasspintmijt Tetranychus urticae. Controlebehandelingen waren water en het standaard middel Vertimec (abamectine). Middelen van natuurlijke oorsprong werden ook in het onderzoek opgenomen. Ook zijn van een aantal middelen verschillende concentraties vergeleken. In het eerste onderzoek, de vaasproef, hadden Eggs it + M-Protect, Oberon en Bugs Plus een betrouwbaar hoger bestrijdingseffect dan andere middelen zeven dagen na de bespuiting. In het tweede onderzoek, de kasproef, toonden Aseptacarex, Floramite en Milbeknock zes dagen na de tweede bespuiting een significant verschil in de werking tegen spintmijten in vergelijking met de waterbehandeling.

In Naaldwijk is in 2002 onderzoek gedaan naar het effect van een zeer vroege infectie van pepinomozaïekvirus (PepMV) bij planten op het zaaibed op symptoomontwikkeling en opbrengst. Voor dit onderzoek zijn de volgende vier tomatenrassen gebruikt: Aromata, Cedrico, Clotilde en Rhapsodie. Een deel van deze planten zijn zeer vroeg (eind november 2001) , op het zaaibed, met PepMV geïnfecteerd. Alle planten zijn half december 2001 in de kas gezet. In april 2002 is een tweede serie tomatenplanten met PepMV geïnfecteerd. Binnen vijf dagen na de vroege infectie verschenen nogal heftige symptomen op jonge planten. Bij drie van de vier rassen bleven de vroeg geïnfecteerde planten gedurende een lange tijd achter in groei in vergelijking met de onbehandelde planten. De planten die in april werden geïnfecteerd met PepMV lieten binnen vier weken na infectie wat bladsymptomen zien. Van deze laatste planten zijn wat vruchten met symptomen gekomen. Van de vroeg geïnfecteerde planten zijn niet of nauwelijks vruchten met symptomen waargenomen. Bij het oogsten werden de vruchten geteld en gewogen en werd onderscheid gemaakt in export, binnenland, eventueel vruchtsymptomen en neusrot. Dit onderzoek is in enkelvoud uitgevoerd en door het ontbreken van herhalingen kunnen uit onderstaande gegevens maar beperkte conclusies worden getrokken. Bij het overzicht van de totale productie valt op dat de laagste opbrengst is bij de planten die zeer vroeg zijn geïnfecteerd met PepMV en de hoogste productie bij de planten die in april zijn geïnfecteerd. Per ras zijn er wel verschillen waargenomen.

Najaar 2003 is er door PPO-Business Unit Glastuinbouw in Naaldwijk onderzoek uitgevoerd naar de werking van nieuwe bestrijdingsmiddelen tegen Bremia lactuca in sla. Deze proef is een herhaling van het onderzoek van begin 2003. Naast de 3 middelen uit die betreffende proef is een vierde middel in dit onderzoek opgenomen. Het betreft de plantversterker c.q. bladmeststof Kendal. De middelen die in dit onderzoek zijn getest, zijn voorgedragen door LTO, de slacommissie en het PPO in samenspraak met de betreffende fabrikanten. Dit onderzoek werd gefinancierd door het PT. De betreffende fabrikanten leverden de te testen producten en bijhorende proefontheffingen. Omdat de geteste middelen voor de slateelt geen toelating hebben, worden ze in dit verslag onder code vermeld.

In kasproeven in 2002 (Projectverslag detectie van Verticillium bij tomaat, december 2002) is gevonden dat slechts zeer kleine hoeveelheden Verticillium albo-atrum in de voedingsoplossing nodig zijn om planten te infecteren. Het is toen niet duidelijk geworden of deze geïnfecteerde planten ziekteverschijnselen kunnen krijgen omdat de duur van de proef daarvoor te kort was. Het is ook niet bekend of later in het teeltseizoen ook nog planten door V. albo-atrum worden geïnfecteerd hetgeen voor optimale bestrijding van de ziekte met chemische gewasbeschermingsmiddelen belangrijk is om te weten. In dit onderzoek is thiofanaat-methyl (productnaam Topsin M) getest op effectiviteit tegen V. albo-atrum en op fytotoxiciteit voor tomaat. Het middel is niet toegelaten voor toediening in het wortelmilieu ter bestrijding van V. albo-atrum in tomaat. Het doel van het onderzoek is duidelijkheid te krijgen wat het effect is van de inoculumconcentratie, tijdstip van besmetten met Verticillium en bestrijding met Topsin M op de aantasting en productie bij tomaat. Op basis van deze gegevens kunnen de schadedrempel voor Verticillium -aantasting en Verticillium-bestrijding worden bepaald. Dit moet resulteren in een advies voor optimale bestrijding van V. albo-atrum in tomaat met chemische gewasbeschermingsmiddelen. Planten werden in januari en maart met verschillende hoeveelheden V. albo-atrum besmet. Een deel van de planten werd niet besmet. Zowel een deel van de zwaarst besmette als de niet besmette planten werden één en twee weken voor besmetten met V. albo-atrum of één en twee weken na besmetten behandeld met Topsin M. Planten die in januari zwaar waren besmet met V. albo-atrum (100.000 sporen V. albo-atrum per plant) werden betrouwbaar ernstiger aangetast dan planten die in maart zwaar waren besmet. Zowel bij planten die in januari als bij planten die in maart licht waren besmet (10 en 100 sporen V. albo-atrum per plant) bleef het aantal planten met Verticillium-symptomen gering en betrouwbaar minder dan bij planten besmet met 100.000 sporen per plant. Het effect op de aantasting van een preventieve bestrijding met Topsin M één en twee weken voor de besmetting was betrouwbaar beter dan een bestrijding met het middel één en twee weken na besmetting. Dit effect werd gevonden bij de planten die in januari waren besmet en bij de planten die in maart waren besmet. De aantasting bij besmetting in maart kon met Topsin M niet meer worden teruggedrongen. De schimmel werd ruim een maand na besmetten met behulp van PCR in de planten teruggevonden, onafhankelijk van de hoeveelheid V. albo-atrum waarmee, het tijdstip waarop planten waren besmet en of planten Verticillium-symptomen hadden. Ook in planten behandeld met Topsin M werd V. albo-atrum gevonden. Zowel de planten die in januari alsook de planten die in maart zwaar waren besmet, produceerden betrouwbaar minder vruchten en kilo’s veilbare tomaten dan de niet besmette en de lichtbesmette planten. Lichte besmettingen met 10 of 100 sporen per plant hadden geen betrouwbaar effect op de productie van de planten. De effectievere bestrijding met Topsin M van Verticillium-besmetting in januari vertaalt zich in betrouwbare productiewinst. Ondanks deze bestrijding kwam de productie van de zwaar besmette planten nergens aan de productie van niet-besmette planten. Deze verschillen in productie zijn meestal niet betrouwbaar. De productie van niet besmette planten behandeld met Topsin M verschilde niet betrouwbaar van de nietbesmette niet-behandelde planten.

Fusarium solani aantasting op stengels en vruchten is al jaren een jaarlijks terugkerend probleem in de teelt van paprika. Aangetaste stengels sterven af en aangetaste vruchten gaan rotten hetgeen leidt tot productieverlies. Op groene vruchten is aantasting door deze schimmel geen probleem. Op dit moment lukt het op een aantal bedrijven niet aantasting door F. solani te voorkomen of te bestrijden. In kasproeven werd onderzocht of het mogelijk was F.solani te bestrijden met behulp van teeltmaatregelen zonder het gebruik van chemische gewasbeschermingsmiddelen. In de kasproeven zijn het effect van ras, licht, luchtvochtigheid, EC en plantbelasting op stengel en vruchtaantasting onderzocht. Er waren verschillen tussen rassen in gevoeligheid voor vruchtrot , niet in stengelrot. Er werd geen effect van licht op vruchtaantasting en geen effect van EC op vrucht en stengelaantasting gevonden. In de behandeling waarbij in de loop van het teeltseizoen de EC in de voedingsoplossing het hoogst was opgelopen en daardoor het meeste neusrot optrad (niet geschermd, hoge EC), was de vruchtaantasting het ernstigste. In de geschermde afdeling met minder licht was iets meer stengelaantasting. RV had zowel effect op vrucht- als stengelrot door F. solani. Een bedompt klimaat bevordert de aantasting, ook als geen 100 % RV en condensatie op het gewas is gerealiseerd.

Eén van de problemen in de teelt van Lisianthus (Eustoma) is de uitval in de tweede helft van de teelt. Er zijn verschillen tussen de rassen: ‘Picolo’, ‘Fuji Aprico’, ‘Fuji White’, ‘Kyoto Purple’ en ‘Blue Purple’ zijn gevoelig. De uitval heeft een negatief effect op het bedrijfsrendement. Voor de oorzaak van het probleem werd aan de volgende oorzaken gedacht; 1. Het vermoeden was dat de uitval samenhangt met een toxische stof in de grond, die ontstaat bij de vertering van het restmateriaal van voorgaande Lisianthusteelten. Uit een literatuurstudie (Kreij, 2001) blijkt, dat bij andere gewassen aanwijzingen zijn voor autotoxiciteit; het gaat om luzerne, asperge, appel, perzik, druif en ander fruit. Uit de praktijk komen signalen, dat een goede organische stofvoorziening van de grond een vermindering geeft van de uitval bij Lisianthus. Waarschijnlijk moet dit dan organische stof zijn, die snel afbreekbaar is. Dat dit het geval is, zou kunnen komen door het microleven in de grond, wat beter wordt bij toevoer van organische stof. Dit microleven is in staat om de toxische stof af te breken. Ook is het denkbaar, dat de toxische stof geadsorbeerd wordt aan de organische stof. 2. Een andere veronderstelling was dat door een slechte beworteling in de bovengrond en een droge grond er vochtgebrek ontstaat. Door in de tweede helft van de teelt nagenoeg geen water te geven wordt bij de Lisianthusteelt bloemknopvorming geïnduceerd. Een te extreme droogte zou mogelijk uitval geven. 3. In uitgevallen plantmateriaal worden meermalen vaatziekten zoals Myrothecium en Fusarium geïsoleerd. Bij determinatie blijkt, bij monde van Dhr. J. Meffert van de PD het voornamelijk te gaan om F. avenaceum en F. solani . Mogelijk wordt de grond onvoldoende goed gestoomd. Stomen met onderdruk in de grond zou aanzienlijk beter resultaat opleveren. 4. Voor de vertering van het restmateriaal is extra zuurstof nodig. Mogelijk ontstaat er zuurstof tekort in de grond, waardoor de wortels afsterven, wat ook tot uitval van de planten kan leiden.

Rhizoctonia solani in chrysant is de laatste jaren een toenemend probleem. De ziekteverschijnselen zijn geelverkleuring, verwelking en afsterving van de onderste bladeren. Op de stengel op de grens van grond en lucht ontstaat een stengellesie. De wortels van planten worden bruin en sterven af. Uiteindelijk kan daardoor de hele plant dood gaan. Bestrijding met chemische gewasbeschermingsmiddelen is mogelijk. In literatuur en in eerder onderzoek zijn positieve resultaten met een aantal biologische middelen tegen Rhizoctonia gemeld. In Nederland zijn nog geen biologische gewasbeschermingsmiddelen getoetst tegen Rhizoctonia in chrysant. Daarom zijn in najaar 2001 twee van deze middelen die een kans maken als biologisch gewasbeschermingsmiddel geregistreerd te worden, getoetst op hun effectiviteit tegen Rhizoctonia en op gewasschade bij chrysant.

Sinds 1999 zijn steeds meer meldingen gemaakt van het voorkomen van pepinomozaïekvirus (PepMV) in tomaat. Niet alleen in Nederland maar ook in andere landen binnen Europa. Opvallend daarbij was dat de symptomen die werden beschreven nogal verschillend waren. De vraag was waar deze verschillen door worden veroorzaakt. Om vast te stellen wat de rol van deze verschillende factoren is op de ontwikkeling van symptomen en de opbrengst is in vier landen binnen Europa een ringtest uitgevoerd. Een ringtest wil zeggen dat op meerdere plaatsen gelijktijdig een, volgens een met elkaar afgesproken protocol, zelfde onderzoek wordt uitgevoerd. Dit gebeurde op vijf locaties in vier landen binnen Europa en uitgevoerd tijdens teeltseizoen 2001/2002. In dit verslag worden de resultaten van het onderzoek in Naaldwijk beschreven met name omdat naast de ringtest ook nog een verlengde ringtest is uitgevoerd.

Door het verdwijnen van bodeminsecticiden in de radijsteelt onder glas, kunnen ernstige problemen ontstaan met koolvlieg en stromijt. Maden van de koolvlieg geven vraatschade in de radijsknollen en stromijten kunnen uitval van kiemplanten veroorzaken. In dit driejarig onderzoeksproject is gekeken naar biologische en geïntegreerde bestrijding in de radijsteelt onder glas. Bij koolvlieg zijn de mogelijkheden onderzocht van bestrijding met repellente stoffen, zaadcoating en natuurlijke vijanden. Bij stromijt is de populatiedynamica en biologische bestrijding onderzocht in combinatie met verschillende bodemsamenstellingen