Search

Artykuł ukazuje rozwój księgozbioru Biblioteki Seminarium Duchownego w Sandomierzu w latach 1907-1918. Był to okres kiedy uczelnią duchowną zarządzał ks. Paweł Kubicki, późniejszy sufragan sandomierski. Natomiast funkcję bibliotekarza pełnił ks. Andrzej Wyrzykowski. Duchowni ci, wykorzystując sprzyjające okazje, tj. nowe pomieszczenia magazynowe i sytuację finansową, podjęli się modernizacji dotychczasowej książnicy seminaryjnej. Celem tych działań było dostosowanie jej dla potrzeb kursu filozoficzno-teologicznego. Podstawowym zadaniem opiekunów biblioteki stał się zatem rozwój istniejącego księgozbioru. Nowe pozycje pozyskiwano na drodze zakupu oraz poprzez przyjmowanie darów. W książki i czasopisma zaopatrywano się w kraju, jak również poza jego granicami, m.in. w Niemczech. Do najcenniejszych kolekcji sprowadzonych w tym czasie należy patrologia Jacques’a Paula Migne’a oraz Acta Sanctorum bollandystów. Natomiast ofiarodawcami swoich zbiorów bibliotecznych byli głównie kapłani diecezji sandomierskiej. Szybko rozwijający się księgozbiór seminaryjny wymagał dużych nakładów pracy, m.in. przy opracowywaniu i zabezpieczaniu nabytków. Inicjatywy te podejmował bibliotekarz wraz z grupami alumnów. W latach 1907-1918 uczelnia duchowna wzbogaciła się o kilka tysięcy woluminów, które współcześnie są częścią księgozbioru Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu.

Artykuł omawia relacje łączące szlachtę lubelską obradującą na zwyczajowych zjazdach politycznych (sejmikach) z Kościołami różnych wyznań, obrządkami i duchowieństwem. Ze względu na aktywność polityczną i obecność w ruchu egzekucyjnym głównie szlachty innowierczej prezentuje konflikty hierarchów kościelnych z pozywanymi przed sądy kościelne przedstawicielami protestantów. Podstawę tych antagonizmów stanowiła walka na forum lokalnym, jak i państwowym o kompozycje (compositio inter status), czyli o wspomnianą wyżej ochronę przed pozywaniem świeckich przed sądy kościelne, dziesięciny i możliwość nabywania przez kler dóbr ziemskich. Przedstawia również krytyczne stanowisko lublinian w kwestii wszelkiego rodzaju konfliktów na tle religijnym, a także ich punkt widzenia związany z królewską polityką nominacyjną biskupów. W tym kontekście istotnym zagadnieniem są też przekazy dokumentujące bliskie kontakty szlachty lubelskiej z hierarchami kościelnymi, przede wszystkim ubiegającymi się o uzyskanie dobrze uposażonego biskupstwa, prymasami, a także nieufność wobec przedstawicieli Stolicy Apostolskiej w Rzeczypospolitej. Tylko w niewielkim zakresie odnosi się do spraw związanych z funkcjonowaniem Kościoła unickiego, jego rywalizacji o świątynie i dobra ziemskie z Kościołem prawosławnym. W dalszej części artykułu niemałą uwagę poświęcono także obecności zakonów w świecie szlacheckim, przede wszystkim dominikanów i brygidek. Do istotnych problemów wielokrotnie omawianych przez szlachtę lubelską podczas zgromadzeń sejmikowych należał również udział duchowieństwa w wojnach prowadzonych przez państwo polsko-litewskie. Ważną częścią całej pracy jest także zagadnienie dotyczące zabezpieczenia dóbr duchownych przed szkodami i przestępstwami popełnianymi przez formacje wojskowe.

Dorobek historiografii poświęconej Giuseppe Garampiemu stale się powiększa. Zbliżający się jubileusz 300-lecia urodzin G. Garampiego stał się okazją do intensyfikacji studiów poświęconych wybitnemu kardynałowi. Historycy interesują się m.in. jego dokonaniami jako prefekta Tajnego Archiwum Watykańskiego oraz działalnością jako nuncjusza w Warszawie i Wiedniu. W artykule przypomniano główne wątki badań związanych z życiem i dorobkiem naukowym Garampiego, szczególnie w okresie nuncjatury warszawskiej w latach 1772-1776. Jego pobyt w Warszawie jako nuncjusza apostolskiego pozwolił na organizację archiwum nuncjatury oraz ubogacenie jej obfitą dokumentacją dotyczącą historii Kościoła w Rzeczypospolitej. Garampi rozpoczął też systematyczne studia nad historią nuncjatury w Polsce, a zebrane przez siebie materiały opracowywał jeszcze po wyjeździe z Warszawy do Wiednia. Rozważania natury historiograficznej są wprowadzeniem do szczegółowego indeksu zawartości tomów 93-99 archiwum nuncjatury warszawskiej (Archivio Apostolico Vaticano, Arch. Nunz. Varsavia), zgromadzonych i uporządkowanych przez Garampiego. Oznaczone jako Miscellanee ecclesiastiche zawierają ważne materiały dotyczące m.in. jurysdykcji kościelnej i sporów w zakresie compositio inter status, ludności żydowskiej i procesów w sprawie oskarżeń o morderstwa rytualne, zamachu na Stanisława Augusta, Komisji Edukacji Narodowej i dyspens małżeńskich, żałoby po śmierci Klemensa XIV i wyboru Piusa VI, regulacji w sprawach postów i przestrzegania świąt nakazanych, spraw finansowych i podatków duchowieństwa, wreszcie spraw związanych z unitami.

W 1772 roku najwięcej klasztorów posiadała bernardyńska prowincja wielkopolska (37), następnie litewska (31), ruska (30) i małopolska (20). W sumie liczyły one 2359 zakonników. Z biegiem czasu wszystkie konwenty znalazły się w granicach państw zaborczych. W okresie kasat bernardyni stosowali różne strategie, aby ocalić istniejące klasztory i prowincje przed zniesieniem oraz zachować swój modus vivendi. Należały do nich: wykorzystywanie znajomości z urzędnikami państwowymi do ocalenia klasztorów skasowanych, prowadzenie przyklasztornych parafii, otwieranie szkół przyklasztornych dla młodzieży, próby zachowania przez prowincjałów i gwardianów pozytywnych stosunków z władzami zaborczymi, podporządkowywanie się nowym zarządzeniom władz państwowych, troska o nowicjaty, formację i studia, oddawanie się pod opiekę biskupom diecezjalnym, emigracja, starania prowincjałów u biskupów o nieprzyjmowanie do diecezji zakonników chcących się sekularyzować. Dzięki temu bernardyni ocalili swój modus vivendi, choć nie uchronili większości klasztorów przed kasatą. W 1900 roku, po zjednoczeniu z reformatami, funkcjonowała już tylko jedna zakonna prowincja galicyjska pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Liczyła jedynie 323 zakonników i 28 klasztorów. Stwarzała ona jednak podstawy do dalszego rozwoju bernardynów w wolnej Polsce.

Płockie kodeksy liturgiczno-muzyczne stanowią ważne źródło wiedzy do badań monodii gregoriańskiej i pochodnych od niej form postgregoriańskich. Przekazując, obok klasycznych struktur monodii łacińskiej, także twórczość rodzimą w postaci oficjów rymowanych, tropów, sekwencji, hymnów, dramatyzacji liturgicznych, a nawet najwcześniejszych rodzimych pieśni ludowych, dowodzą o wysokim poziomie kultury muzycznej Płocka w okresie średniowiecza. Unikatowy charakter tych źródeł stanowi najbardziej podstawowy etap do podejmowania szczegółowych badań analitycznych nad monodią łacińską ośrodka płockiego i dziejami muzyki liturgicznej w Polsce. Księgi płockie, w których w różnym stopniu odwzorowano dokonania Zachodu, pozwalają uchwycić proces kształtowania się lokalnej tradycji liturgiczno-muzycznej. Artykuł przedstawia wybrane, najbardziej charakterystyczne dla źródeł płockich, śpiewy liturgii mszalnej (wersety allelujatyczne, sekwencje, tropy) i brewiarzowej (oficja rymowane, tropy, hymny, dramatyzacje liturgiczne) oraz tzw. płockie tropy wielkanocne – najstarsze pieśni kościelne oparte na łacińskich hymnach i sekwencjach. Przywołane kompozycje liturgiczne, poprzez swoją specyfikę, świadczą o wysokiej randze ośrodka płockiego. Niniejsze studium jest wyłącznie próbą sumarycznego przedstawienia dotychczas ogłoszonych wyników badań w tym zakresie, ukazujących walory płockich rękopisów liturgiczno-muzycznych.

Publikacja poświęcona jest problematyce neounii, czyli ruchu religijnego rozwijającego się w międzywojennej Polsce od 1924 roku, a w województwie wołyńskim od 1925 roku. Celem artykułu jest analiza materiałów działu bezpieczeństwa Wołyńskiego Urzędu Wojewódzkiego, przechowywanych w Archiwum Państwowym Obwodu Wołyńskiego (Łuck, Ukraina), gdzie znajdują się informacje o neounii. O przydatności takich badań świadczy brak kwerend naukowych odnoszących się do tego tematu, a także do zagadnienia o ogólnym rozwoju neounii na Wołyniu. Z przeprowadzonej analizy zasobu archiwalnego wynika, że nie ma w nim zbyt wielu materiałów niezbędnych do badania historii neounii, ale mimo tego ma on istotną wartość. Chodzi o archiwalia opisujące rozwój parafii neounijnych, a także ocenę ruchu neounijnego na Wołyniu przez władze administracji wojewódzkiej i starostwa. Szereg dokumentów wyraźnie charakteryzuje duchowieństwo neounijne spośród byłych kapłanów prawosławnych, których słusznie uznaje się za winnych upadku ruchu neounijnego na Wołyniu. Nie da się przeprowadzić badań jakościowych poszczególnych parafii unickich, które powstały w latach 30. XX wieku bez wykorzystania dokumentów ze wspomnianego zasobu archiwalnego. Źródła te dostarczają niezbędnego wglądu w dynamikę i ewolucję neounii w tym regionie.

La théologie sacramentaire est un des domaines où le contact des Eglises orientales avec Rome, à partir du XVIIe siècle, a le plus impacté leurs doctrines et leurs rituels. Le mariage en particulier a connu des changements conceptuels importants, qui ont eu une influence à long terme sur la société. Alors que la définition du mariage au Concile de Trente fait de l’échange du consentement la «forme» même du sacrement, l’union matrimoniale est conçue en Orient comme un processus, débutant avec l’accord entre deux familles, et s’achevant avec la cérémonie religieuse qui unit les deux époux. Le consentement de ces derniers n’est pas exigé, ou est vérifié au moment de l’accord entre les familles. Le mariage consiste en la bénédiction du prêtre. Les textes canoniques des Eglises maronite et melkite, et des cas concrets permettent de saisir le décalage entre l’enseignement romain sur le sacrement et le compromis local.

Artykuł ma na celu ocenę wartości Geograficzno-statystycznego opisania parafiów Królestwa Polskiego Karola Perthéesa z końca XVIII wieku, w zestawieniu z wizytacjami Kościoła katolickiego z tego samego okresu, do rekonstrukcji sieci osadniczej i granic parafialnych. Na wstępie przedstawiona została charakterystyka obu źródeł – ich podobieństwa i różnice. Właściwą analizę oparto na porównaniu informacji z pięciu wybranych dekanatów z różnych diecezji zachodniej Korony. Przy użyciu metody ilościowej scharakteryzowano różnicę w przedstawieniu sieci osadniczej w badanych źródłach, a metodę jakościową (analiza konkretnych przypadków) zastosowano do omówienia problemów związanych z określaniem przynależności parafialnej. Otrzymane wnioski wskazują, że w porównaniu do wizytacji Geograficzno-statystyczne opisanie parafiów Królestwa Polskiego jest źródłem bogatszym w informacje o sieci osadniczej, a przy tym wiarygodną podstawą do rekonstrukcji granic parafialnych.

W artykule podjęto próbę pokazania rozwoju bibliografii osobowych Mikołaja Kopernika. Badaniami objęto bibliografie sensu stricto, wydane w Polsce w latach 1873-2003. Zasadniczy materiał źródłowy stanowiło 29 zestawień, zgromadzonych na podstawie retrospektywnych i bieżących polskich bibliografii ogólnych i specjalnych oraz katalogów bibliotecznych. W trakcie przeprowadzonych analiz skoncentrowano się na omówieniu genezy i okoliczności powstania poszczególnych bibliografii. Zwrócono również uwagę na ich autorów, dobór i selekcję materiału oraz metodę opracowania, w tym zwłaszcza układ zrębu głównego, szeregowanie wewnętrzne oraz aparat informacyjno-pomocniczy. Podjęte badania dowiodły, że pierwsze bibliografie osobowe M. Kopernika zostały zainicjowane na gruncie polskim przez ks. Ignacego Polkowskiego w 1873 roku z pobudek patriotycznych. Dalszy ich rozwój, wyznaczony kolejnymi ważnymi rocznicami związanymi z życiem i działalnością naukową autora De revolutionibus orbium coelestium odbywał się w dwudziestoleciu międzywojennym i w latach powojennych, osiągając apogeum na początku lat 70. XX wieku. Bezpośrednią przyczyną rozkwitu bibliografii w tym czasie była 500. rocznica urodzin astronoma, świętowana w 1973 roku. W późniejszym okresie nie zaniechano prac nad bibliografiami kopernikańskimi, ale ich rozwój nie był już tak intensywny.

Artykuł prezentuje proces utworzenia w Zielonej Górze prepozytury kanoników regularnych z Żagania i przekazania im prawa patronatu miejscowego kościoła parafialnego, począwszy od decyzji książęcej, jej potwierdzenia przez biskupa i papieża, kończąc na dokumencie archidiakona głogowskiego, który był odpowiedzialny za przekazanie kościoła kanonikom. Dokumenty oryginalne dotyczące tego procesu nie są znane, zachowały się natomiast ich kopie w kopiarzu żagańskim, które stanowią podstawę źródłową opracowania. W artykule skupiono się także na kwestiach związanych z uposażeniem prepozytury i znaczenia tej instytucji w lokalnym otoczeniu.

W artykule przedstawiono jak w świetle sprawozdań starosty prezentował się Kościół rzymskokatolicki na terenie powiatu opatowskiego w latach 1933-1939. Niektóre informacje uzupełniono dokumentami z archiwów kościelnych. Problematykę zgrupowano wokół dwóch kwestii: problemów wewnętrznych Kościoła oraz styku spraw publicznych i wyznaniowych. W tej pierwszej grupie mieściły się uroczystości kościelne, inwestycje budowlane, ale też konflikty w parafiach, problemy dotyczące bezpieczeństwa oraz zmiany personalne. Uwagę starostów zwracały obchody z udziałem biskupów. Sporo miejsca poświęcono świętu Chrystusa Króla, patronującego Akcji Katolickiej oraz rocznicom koronacji papieża Piusa XI. Sygnalnie pojawiały się informacje o rekolekcjach i misjach parafialnych oraz zakonach zaangażowanych w ich przeprowadzenie. Rzadko wspominano o pielgrzymkach oraz inwestycjach budowlanych. Władze państwowe interesowały się konfliktami, do których dochodziło w parafiach. W sprawozdaniach odnotowano kilka napadów bandyckich na plebanie i duchownych oraz wybryki chuligańskie i profanacje. Zmiany personalne w obsadzie placówek duszpasterskich zauważane były w przypadku proboszczów, a wyjątkowo wikariuszy. W drugiej części artykułu przedstawiono tematykę dotyczącą społeczno-politycznej aktywności duchownych. Starostowie odnotowywali udział księży w uroczystościach patriotycznych i świeckich. Czasem pojawiały się wzmianki o nabożeństwach związanych z zawodami sportowymi. Analizowano echa aktualnych wydarzeń politycznych oraz obchodów związanych z kultywowaniem pamięci o marszałku Józefie Piłsudskim. Zwracano uwagę na wpływy Stronnictwa Narodowego wśród duchowieństwa i oddziaływanie na młodzież katolicką. Pojawiały się wiadomości o konfliktach kleru z radykalnym, sanacyjnym Legionem Młodych. Odnotowywano spory między duchowieństwem rzymskokatolickim i polskokatolickim. Uwagę zwróciło kilka publicznych wypowiedzi duchownych skierowanych przeciw Żydom, krytykujących ich zachowanie podczas procesji Bożego Ciała. W latach trzydziestych odnotowano przypadki postaw antysemickich związanych z bojkotem żydowskich placówek handlowych.

Przedmiotem badań podjętych w artykule była analiza mikrobiologiczna wszystkich XVII-wiecznych druków kazań pogrzebowych (84 woluminy) ze zbiorów Biblioteki Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego we Lwowie. Analizę stopnia zagrożenia mikrobiologicznego wykonano na drukach, które charakteryzowały się wyraźnym działaniem mikroorganizmów, tj. wszelkie zabrudzenia, liczne zaplamienia, przebarwienia czy deformacje papieru. Z wszystkich kolekcji pobrano próbki na obecność grzybów pleśniowych. Zastosowano metodę odcisku, wykorzystując sterylny wilgotny krążek bibuły o średnicy 5 cm, który był odciskany w miejscach charakteryzujących działalność mikroorganizmów. Pobraną próbkę przenoszono na szalkę Petriego z pożywką według receptury Czapek-Doxa. Tak przygotowane próbki inkubowano w cieplarce w temperaturze 28°C. Za optymalny przedział czasowy, po którym grzybnia zarośnie całą szalkę przyjęto 21 dni. Przeprowadzone badania oceny stopnia zagrożenia mikrobiologicznego wykazały, że w dwóch przypadkach średnica wzrostu grzybni wyniosła 3 cm po siedmiu dniach inkubacji, co stanowi 22% wszystkich badanych woluminów. Wywnioskowano zatem, że w badanym materiale jest obecność żywej grzybni, a co za tym idzie – dany obiekt klasyfikuje się do natychmiastowej interwencji konserwatorskiej. Pozostałe obiekty nie wymagają ingerencji. Ocena zagrożeń mikrobiologicznych została uzupełniona o jakościową analizę mikroorganizmów.

Publikowanie rubrycel i schematyzmów w diecezji lubelskiej było standardem od początku istnienia tej struktury, a więc od pierwszej dekady XIX stulecia. Zewnętrzny kształt i porządek wydawniczy czerpał wzorce z tego rodzaju druków ukazujących się w diecezji chełmskiej, której spadkobierczynią była następnie diecezja lubelska. W okresie rozbiorów zarówno rubrycele, jak i schematyzmy ukazywały się niemal corocznie. W wyniku kwerendy udało się ustalić, że w dobie międzywojennej czyniono to już bez żadnych uchybień. Stosunkowo łatwo dostępne dzisiaj publikacje z lat 1919-1939 są zgromadzone w komplecie w kilku lubelskich bibliotekach i archiwach, ale także upowszechnione w formie online dzięki podjętej inicjatywie ich cyfryzacji. Rubrycele i schematyzmy lubelskie wydawane były wyłącznie w Lublinie. Posługiwano się w nich językiem łacińskim i polskim. W rubrycelach publikowano przede wszystkim kalendarz liturgiczny, ale także szereg innych informacji odnoszących się do sprawowania kultu, jak również niektóre częściej używane modlitwy. W schematyzmach zamieszczano przydatne w pracy kurii biskupiej i urzędów parafialnych informacje o instytucjach i duchowieństwie diecezji lubelskiej. Niezależnie od rzetelnej bazy zasobów Archiwum Archidiecezjalnego Lubelskiego, umożliwiającej pogłębione studia nad lubelską organizacją kościelną i jej życiem religijnym, rubrycele i schematyzmy pozostają ważnymi publikacjami źródłowymi, a zarazem ciekawymi obiektami badań.

W 1944 roku po ponownym nadejściu Armii Czerwonej terytoria ukraińskie, okupowane wcześniej przez III Rzeszę, znalazły się pod administracją ateistycznego państwa sowieckiego. Mając na celu zwolnienie społeczeństwa od wszelkich „przeżytków religijnych”, władze komunistyczne niemalże natychmiast przystąpiły do systematycznych działań, zmierzających do całkowitego podporządkowania Kościoła, a w ostateczności jego unicestwienia. Polityka antykościelna, nieco zmodyfikowana w trakcie wojny , konsekwentnie wcielana przez urzędników sowieckich, bardzo szybko zaczęła przynosić efekty. Masowe aresztowania księży, wypędzenie biskupów, likwidacja ośrodków sakralnych powodowały, że wierni w dużej mierze pozostawali bez opieki duszpasterskiej. Życie religijne wielu wspólnot schodziło do podziemia. Władze sowieckie, mając przeświadczenie, że obecność kapłanów powoduje ożywienie życia religijnego, na wszelki możliwy sposób starały się utrudnić realizację posługi duszpasterskiej księży w innych, poza miejscem osiedlenia, parafiach. Wielka batalia została stoczona w sprawie katechizacji dzieci, którą władze starały się uniemożliwiać. Mimo zakazów i inwigilacji księża oraz wierni świeccy prowadzili różne działania katechizacyjne, przygotowując dzieci zwłaszcza do Pierwszej Komunii Świętej. Władze z kolei realizowały działalność wywiadowczą, mającą na celu osłabienie lub wyeliminowanie katechezy z życia katolików. W okresie powojennym większość wspólnot katolickich na Ukrainie nie posiadała stałego duszpasterza. Niektóre zaś w ogóle nie miały prawa do obecności kapłana. Brak duchowieństwa spowodował, że wierni zaczęli odprawiać tradycyjne, dobrze im znane nabożeństwa bez obecności księdza. Dosyć często nabożeństwa te przybierały formę uproszczonej Mszy św., której przewodniczyła osoba dobrze rozeznana w liturgii, ciesząca się dużym autorytetem i zaufaniem wspólnoty religijnej. Ponieważ według ustawodawstwa sowieckiego praktyki religijne mogły się odbywać tylko w parafiach zarejestrowanych, Rada ds. Kultów Religijnych wykorzystywała każdą okazję, aby pozbawić poszczególne wspólnoty praw do legalnej działalności. Mimo zakazu zgromadzeń – w miejscowościach, w których zamknięto świątynie – wierni nadal zbierali się na wspólne nabożeństwa na cmentarzach i w domach prywatnych. Szczególną rolę w życiu religijnym katolików odgrywały, działające w ukryciu, organizacje religijne, m.in. kółka różańcowe i zakony trzecie. Wywierały one ogromny wpływ na zachowanie tożsamości i praktyk religijnych oraz przekazywały wiarę następnym pokoleniom.

Kroniki parafialne oraz przekazy o podobnym charakterze stanowią nierzadko jedno z najważniejszych źródeł do historii określonej parafii, miejscowości i lokalnej społeczności. Kronika parafii Choceń autorstwa ks. Władysława Siemaszki została spisana w latach 1914-1918 i obejmuje okres od XII wieku do 1913 roku. Podzielona jest na dwie części. Pierwsza (30% całości kroniki), składająca się z czterech rozdziałów, poświęcona jest dziejom parafii Choceń od XII wieku do 1896 roku. Została w niej zarysowana historia wsi i parafii Choceń, ze szczególnym uwzględnieniem uposażenia parafii oraz krótką charakterystyką jej rządców. Druga część (70% całości kroniki), zawierająca dziewięć rozdziałów, opowiada o nowych dziejach parafii choceńskiej, czyli od momentu przybycia do niej w styczniu 1897 roku ks. W. Siemaszki. Autor kolejno przedstawia stan materialny i sytuację społeczno-gospodarczą w parafii, którą zastał po przyjeździe do Chocenia (kościół, budynki parafialne, grunty parafialne, wsie należące do parafii, dwory, strukturę własnościową, liczbę ludności). Dużo zapisów dotyczy budowy nowej plebanii, nowych budynków gospodarczych i nowego kościoła oraz wysiłków podejmowanych w związku z tymi przedsięwzięciami. Kronikę kończy opis wizyty i konsekracji kościoła dokonanej przez bp. Stanisława Zdzitowieckiego we wrześniu 1913 roku. Edycja kroniki parafii choceńskiej (diecezja włocławska) ks. Siemaszki jest realizacją postulatu zgłaszanego przez historyków, a dotyczącego edycji źródeł do dziejów Kościoła w Polsce, w tym zwłaszcza kronik parafialnych.

Artykuł jest edycją i analizą tekstu aktu fundacyjnego zespołu instrumentalnego w kościele Bożego Ciała w Krakowie. Fundację w 1675 roku utworzył kanonik regularny – ks. Jan Brodowski. Otrzymane w spadku 6000 florenów polskich polecił zainwestować w dobra ziemskie, a spodziewany dochód roczny w wysokości 420 florenów miał zapewnić honoraria dla czterech instrumentalistów. Byli oni zobowiązani do uczestnictwa w Mszach św. w określone dni w roku. Zapis fundacyjny szczegółowo reguluje ich obowiązki.

Opracowanie poświęcone jest fundacji i najstarszym dziejom monasteru Przemienienia Pańskiego w Kobryniu, który odegrał ważną rolę w dziejach Kościoła prawosławnego w XV i XVI stuleciu. Książę kobryński Semen Romanowicz ufundował w swym grodzie monaster Przemienienia Pańskiego, dokonując zapisu na rzecz klasztoru przed 1460 rokiem. Monaster Przemienienia Pańskiego w Kobryniu rozwijał się dynamicznie do połowy XVI stulecia. Nadania klasztorowi i jego przywileje kilkakrotnie były potwierdzane przez panujących. Na początku lat 40. XVI wieku monaster został pozbawiony części swojego uposażenia. Najwięcej informacji o samym monasterze Przemienienia Pańskiego w Kobryniu posiadamy z lustracji klasztornych z 20 grudnia 1562 roku, która stanowiła część przeprowadzonej na początku następnego roku Rewizji ekonomii kobryńskiej. W tym czasie w Kobryniu funkcjonowały cztery parafie prawosławne. Z monasteru kobryńskiego pochodziło dwóch biskupów diecezji turowsko-pińskiej – Wasjan i Jonasz. W końcu XVI wieku archimandrię kobryńską panujący traktowali jako rozdawnictwo dóbr poddanym za zasługi dla kraju, w tym osobom świeckim. Stosunek monasteru kobryńskiego do przemian zachodzących w Cerkwi prawosławnej w drugiej połowie XVI wieku i do unii kościelnej wynikał z postawy poszczególnych jego przełożonych oraz z polityki biskupów diecezji włodzimiersko-brzeskiej i turowsko-pińskiej. W przypadku ordynariusza diecezji włodzimiersko-brzeskiej wiadomo, że był on jednym ze zwolenników i realizatorów unii kościelnej. Apologetą unii był też władyka turowsko-piński. Po unii brzeskiej monaster Przemienienia Pańskiego stał się klasztorem bazyliańskim, którego przełożeni byli często ordynariuszami diecezji.

Testament jest jednym z rodzajów akt notarialnych, wprowadzonych na ziemiach polskich w 1808 roku. Testamenty duchownych stanowią niewielki procent ogółu tego typu dokumentów. Ostatnia wola ks. Józefa de Sotro stanowi testament własnoręczny, spisywany osobiście przez testatora, rzadko spotykany wśród tej kategorii akt. Duchownego wyróżnia funkcja zwierzchnika dekanatu, pochodzenie francuskie, stan szlachecki oraz długi staż pracy (37 lat) w parafii Stolec, gdzie mieszkał z rodzicami i siostrą. Po śmierci J. de Sotro w 1828 roku odnaleziono jego starannie spisany w 1822 roku testament. Testator prosił w nim o modlitwy za duszę, podając szczegóły pogrzebu, na który, jak również dla ubogich, przeznaczył odpowiednie sumy. Opisał swój majątek składający się z ruchomości oraz wierzytelności. Polecił doposażyć inwentarz probostwa, podzielić sumę ze sprzedaży jego dóbr na trzy równe części: dla kościoła, krewnych (dla siostry i siostrzeńców Bęczkowskich) oraz dla egzekutorów, których wyznaczył łącznie czterech, w tym siostrzeńca-duchownego.

Artykuł przedstawia testament, który nieznany skądinąd szlachcic, Jan Aleksander Dąbski, podyktował w 1639 roku w Bodzentynie – małopolskim mieście biskupów krakowskich. Testamenty szlacheckie upowszechniły się znacznie później niż mieszczańskie i ludzi Kościoła. Pojawiają się w większej liczbie dopiero od lat 30. XVII wieku. Testator pochodził z relatywnie niezamożnej szlachty księstwa siewierskiego, będącego własnością biskupów krakowskich. Źródło sugeruje, że był sługą w biskupim zamku w Bodzentynie. Testament ten jest jednym z bardzo nielicznych przekazów przybliżających relacje na dworze biskupa krakowskiego w czasach wczesnonowożytnych. Źródło to zasługuje na uwagę przede wszystkim jednak ze względu na rozbudowany wstęp określający poglądy religijne autora. Znacznie wykraczają one poza katechizmowe rudymenty. Testator akcentuje grozę Majestatu Boskiego, ale jednocześnie też miłosierdzie Boga jako odpowiedź na ułomność ludzkiej natury. Wzywa Zbawiciela, aby przybył w otoczeniu aniołów i zwyciężył nieprzyjaciół. Głęboko wierzy, że zbawienia dostąpić można jedynie przez całkowite poświęcenie Krzyżowi, za wstawiennictwem Maryi oraz Anioła Stróża. Przynajmniej niektóre z tych prawd wiary w podobny sposób formułowane były w kazaniach głoszonych w pobliskim klasztorze benedyktyńskim Świętego Krzyża w XV stuleciu. Jest więc prawdopodobna taka właśnie średniowieczna inspiracja postaw religijnych formowanych kazaniami lub w czasie spowiedzi w Bodzentynie w XVII wieku.

Na zasób starych druków przechowywanych w Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie składają się 92 pozycje wydawnicze. Są wśród nich teksty opublikowane w XVI, XVII i XVIII wieku. Niemal połowa z nich wydrukowana została przez oficyny polskie, pozostała część jest dziełem drukarń włoskich, francuskich, niemieckich, rosyjskich, niderlandzkich, austriackich i szwajcarskich. Pod względem treściowym reprezentują one wiele ówczesnych obszarów wiedzy ludzkiej, a ich liczebność w poszczególnych działach i język odzwierciedlają zapotrzebowanie na określone piśmiennictwo użytkowników książki żyjących w wielowyznaniowym i wielokulturowym mieście. Znaki i noty proweniencyjne pokazują nie tylko zainteresowania czytelnicze właścicieli poszczególnych egzemplarzy, ale też burzliwe losy Chełma i jego mieszkańców.

Artykuł jest poświęcony duszpasterstwu garnizonowemu na obszarze diecezji chełmińskiej w latach 1850-1873, czyli w okresie jej przynależności do państwa pruskiego. Ze względu na niekwestionowane znaczenie armii pruskiej w utrwalaniu bezpieczeństwa i stabilności państwa, zagwarantowanie udziału w życiu religijnym należało do istotnych czynników formacji wojskowej. Z tego względu stałą opieką pastoralną objęto miasta garnizonowe, do których należały m.in. Gdańsk, Grudziądz i Toruń. Żołnierze stacjonujący w jednostkach wojskowych usytuowanych na obszarze diaspory katolickiej, czyli m.in. w Iławie, Ostródzie, Prabutach, Suszu i Zalewie, również mieli możliwość korzystania z sakramentów dzięki posłudze zamiejscowych kapelanów. Opiekę duchową nad żołnierzami sprawowali przeważnie księża z parafii cywilnych. Dość sporadycznie w tym czasie zatrudniano w diecezji chełmińskiej etatowych kapelanów armii pruskiej.

W zbiorach Biblioteki Miejskiej w Bydgoszczy znajduje się od 1907 roku księgozbiór pochodzący z klasztoru Bernardynów. W latach 30. XX wieku dyrektor Witold Bełza postanowił stworzyć we wnętrzach książnicy pomieszczenie przypominające średniowieczne skryptorium, w którym bezcenne dzieła miały być przechowywane. W realizację projektu zaangażowani byli: Jerzy Rupniewski, malarz, Wiktor Zabielski, architekt, Edward Kwiatkowski, witrażysta, Anastazy Czarnecki, stolarz oraz miejscowe cechy rzemieślnicze i prywatni fundatorzy. Prace trwały od 1934 do 1936 roku. W tym samym czasie prawnik i kolekcjoner Kazimierz Kierski przekazał do zbiorów Biblioteki Miejskiej w Bydgoszczy kolekcję dokumentów i rękopisów. Dla nich w sąsiedztwie Biblioteki Bernardynów powstała tzw. Sala Królewska, nad wystrojem której pracował ten sam zespół projektantów. Została ona otwarta dla czytelników i zwiedzających w 1937 roku. Oba wnętrza, które szczęśliwie przetrwały II wojnę światową, pozostają oryginalną pamiątką po czasach, kiedy miasto szukało swojej przedrozbiorowej historii, wpisując własną tożsamość w dzieje II Rzeczypospolitej.

Jeszcze przed podpisaniem traktatów ostatecznie likwidujących Rzeczpospolitą Obojga Narodów cesarzowa Katarzyna II dokonała 6/17 września 1795 roku nowego podziału administracyjnego Kościoła katolickiego w Rosji, traktując przejęte ziemie jako własność Rosji. Swoich decyzji nie konsultowała ze Stolicą Apostolską, tym samym lekceważąc powszechnie przyjmowaną zasadę, że tworzenie i znoszenie diecezji oraz mianowanie ordynariuszy należy do prerogatyw papieskich. Jedną z utworzonych przez nią diecezji była diecezja pińska, której ordynariuszem wyznaczyła dotychczasowego biskupa kijowskiego Kaspra Kazimierza Cieciszowskiego, rezydującego w Żytomierzu. Podporządkowała mu parafie i klasztory w guberniach mińskiej i wołyńskiej. Ów biskup sprawował władzę na tym obszarze zgodnie z prawem kościelnym, ponieważ uzyskał od rezydującego w Warszawie delegata papieskiego Wawrzyńca Litty uprawnienia administratora na obszarze włączonym do diecezji pińskiej, a przekraczającym granice formalnie istniejącej diecezji kijowskiej, której był legalnym ordynariuszem. Z trudnego do odgadnięcia powodu nie ustanowił stolicy diecezji w Pińsku, mimo wyraźnego życzenia Katarzyny II. Nie wyznaczył żadnego kościoła w Pińsku na katedrę, nie przeniósł tam kapituły i rezydencji biskupiej oraz nie otworzył w nim konsystorza. Wyjechał jednak z Żytomierza do Berdyczowa. Przemianował tylko konsystorz generalny diecezji kijowskiej na konsystorz generalny diecezji pińskiej. Po otrzymaniu kościelnych uprawnień do zarządu diecezją, najprawdopodobniej w czerwcu lub lipcu 1796 roku, podzielił diecezję na 4 oficjalaty okręgowe (Żytomierz, Łuck, Mińsk i Nieśwież) oraz 19 dekanatów. Po reformie terytorialno-administracyjnej Rosji ogłoszonej przez cesarza Pawła I w grudniu1797 roku oraz wdrożonej w styczniu i lutym 1798 roku dokonał powtórnego podziału diecezji pińskiej na dekanaty, dostosowując je w miarę możliwości do państwowego podziału administracyjnego. Diecezja pińska przestałą istnieć w wyniku umowy pomiędzy Stolicą Apostolską a dworem petersburskim o nowym podzielę administracyjnym Kościoła katolickiego w Rosji (ukaz Pawła I z 28 kwietnia / 9 maja 1798 roku; dekrety W. Litty z 7, 8 i 9 sierpnia 1798 roku).

W latach 1832-1870 w Królestwie Polskim funkcjonowała Rada Główna Opiekuńcza (Rada Główna Opiekuńcza Szpitali), która edytowała własny periodyk (rocznik) pt. „Zdanie Sprawy z Czynności Rady Głównej Opiekuńczej Instytutów Dobroczynnych w Roku…”. Czasem ukazywał się on nieregularnie i często zmieniał tytuł. Pierwszy rocznik datowany na 1833 rok opuścił prasy drukarskie w 1834 roku, a ostatni z 1870 roku ukazał się w 1872 roku, czyli już po likwidacji Rady Głównej Opiekuńczej. Analizowany w artykule periodyk edytowany był w Warszawie i miał charakter urzędowy oraz normatywno-prawny. Publikowany był w języku polskim, a po powstaniu styczniowym w wersji polskiej i rosyjskiej; tylko ostatni tom wydano w języku rosyjskim. Periodyk wychodził w okresie wzmożonych przemian zachodzących w zakresie funkcjonowania opieki zdrowotnej i dobroczynności publicznej. Wówczas bowiem ukształtował się dzisiejszy typ szpitali zajmujących się lecznictwem. Z racji nadzoru nad placówkami leczniczymi i dobroczynnymi (religijnymi, świeckimi, prywatnymi), otrzymywane od nich sprawozdania stanowiły podstawę do prezentowana na łamach analizowanego rocznika szczegółowych danych dotyczących ich działalności w latach 1833-1870. Celem artykułu jest ukazanie periodyku jako wiarygodnego źródła do badań nad wieloaspektowym funkcjonowaniem oraz finansowaniem chrześcijańskich i starozakonnych szpitali, a także zakładów dobroczynności publicznej działających w Królestwie Polskim i będących pod zarządem Rady Głównej Opiekuńczej. Dzięki systematycznie publikowanym listom osób należących do Rady Głównej Opiekuńczej oraz Rad Opiekuńczych Powiatowych i Szczegółowych w roku sprawozdawczym, mamy przegląd osób aktywnych na tym polu we wszystkich guberniach Królestwa Polskiego w latach 1833-1870. Reasumując, w analizowanych rocznikach odnaleźć można historię zakładów dobroczynnych funkcjonujących w Królestwie Polskim, składy osobowe zarządów instytucji zajmujących się ochroną zdrowia, systemy funkcjonowania szpitali, ich wyposażenie, organizację pracy, listę personelu medycznego oraz bractw, zgromadzeń zakonnych i różnych stowarzyszeń biorących udział w dobroczynności oraz lecznictwie.

W artykule podjęta została próba spojrzenia na dzieje polskich kościołów, które powstały na Ukrainie Lewobrzeżnej w XIX wieku, poprzez ich tragiczną historię w XX wieku i aktualne zagrożenie zniszczenia przez rosyjskie ostrzały rakietowe podczas trwającej od 2022 roku wojny. W badaniu zaprezentowano krótkie szkice z historii każdego z 12 kościołów zbudowanych na terenie Ukrainy Lewobrzeżnej w guberniach: jekaterynosławskiej, połtawskiej, charkowskiej oraz czernihowskiej. Dzięki staraniom miejscowych Polaków zbudowano 12 kościołów w: Czernihowie, Nieżynie, Połtawie, Romnach, Krzemieńczuku, Jekaterynosławiu (Dnieprze), Kamieńskiem, Jenakijewem, Mariupolu, Bachmucie, Charkowie i Sumach. Umieszczone w niniejszej publikacji tabele pozwalają lepiej ukazać chronologię powstania polskich kościołów na tym obszarze oraz w syntetycznym wykładzie przedstawić ich dramatyczne losy. Warto wspomnieć, że świątynie będące pamiątkami architektury sakralnej, które zdobią centra ukraińskich miast, pomimo toczącej się wojny, są żywymi ośrodkami życia religijnego i kulturalnego.

W 1924 roku w Polsce zaczęto szerzyć projekt neounijny zapoczątkowany przez Kościół katolicki w celu pozyskania ludności prawosławnej dawnego Cesarstwa Rosyjskiego. W następnym roku na terenie województwa wołyńskiego powstała pierwsza parafia neounijna. Ponieważ niemal we wszystkich przypadkach wyznawcy nowego wyznania rościli sobie pretensje do majątków lokalnych parafii prawosławnych, prowadziło to do konfliktów, o których z kolei było głośno w prasie. Jednym z najbardziej wpływowych periodyków ukraińskich w międzywojennej Polsce była wydawana we Lwowie gazeta „Diło”, nagłaśniająca m.in. kwestie religijne na Wołyniu. Począwszy od 1928 roku, redakcja „Diło” zaczęła publikować artykuły dotyczące rozwoju ruchu neounijnego w sąsiednim województwie. Jednocześnie gazeta broniła interesów ludności prawosławnej, choć wydawana była przez i przede wszystkim dla grekokatolików. Jedną z głównych przyczyn było wykluczenie ukraińskiego duchowieństwa greckokatolickiego z procesu szerzenia neounii. W ten sposób kontrolowane przez Ukraiński Sojusz Narodowo-Demokratyczny „Diło” walczyło o prawosławnych wyborców na Wołyniu. Począwszy od 1931 roku, po konsekracji biskupa Mikołaja Czarnieckiego, redakcja „Diło” zmieniła zdanie na temat neounii, która została uznana za zjawisko pozytywne, pozbawione wszelkich wad przypisywanych jej przez tę samą gazetę. Ludność prawosławna regionu nie była już postrzegana jako ofiara agresji zewnętrznej, a konwertytów nie przedstawiano jako najmniej moralnych członków lokalnej społeczności. Zmieniła się także ocena stanowiska władz. Choć w ostatnich latach II Rzeczpospolitej „Diło” w mniejszym stopniu interesowało się problematyką neounijną, to w sumie jego polityka wydawnicza tego okresu w większym stopniu odzwierciedlała utrwalone poglądy greckokatolickie na temat podporządkowania prawosławnych Ukraińców papieżowi, niż miało to miejsce przed 1931 rokiem.

Artykuł prezentuje dwa mało znane źródła, odnoszące się do dziejów Zamościa i wojny polsko-austriackiej. Głównym jest wspomnienie bazylianina, o. Hermana Łabowskiego, przełożonego klasztoru bazyliańskiego w Zamościu. Obejmuje ono zasadniczo niecałe trzy miesiące 1809 roku – od maja do lipca. W tym czasie miało miejsce jedyne w dziejach twierdzy zdobycie jej szturmem przez wojsko polskie, następnie konstytuowanie się władz tymczasowych Galicji Zachodniej i dwie uroczystości – dziękczynienie za zwycięstwo i zaprzysiężenie władz polskich. Do swoich wspomnień o. H. Łabowski włączył treść kazania infułata zamojskiego, ks. Onufrego Skotnickiego, wygłoszonego na uroczystościach dziękczynnych w dniu 28 maja 1809 roku. Treść tego kazania pozostawała nieznana, aczkolwiek istnieją przesłanki, że mogło być wydrukowane. Zatem edytowane źródło składa się właściwie z dwóch tekstów dwóch autorów. Niniejszą edycją zostają one przywrócone historiografii.

Odnowa Charyzmatyczna w Polsce stała się przedmiotem pierwszych opracowań naukowych, opartych na solidnej bazie źródłowej. W 2013 roku ukazał się I tom monografii Małgorzaty i Marka Nowickich, a pod koniec 2021 roku tom II, dotyczący lat 1979-1988. Polemika z tezami autorów dotyczy sformułowanej przez nich opozycji w poglądach księży Bronisława Dembowskiego i Franciszka Blachnickiego. W monografii Nowickich pierwszy z nich przedstawiony został jako zwolennik utworzenia z Odnowy w Duchu Świętym odrębnego ruchu kościelnego i przeciwnik ekumenicznej współpracy ewangelizacyjnej z protestantami. Drugi natomiast chciał utrzymania Odnowy w ramach Ruchu Światło-Życie i promował działania ekumeniczne. W artykule zostaje poddana w wątpliwość główna idea autorów. Poza krytyką metodologii, polegającej na podważeniu sztucznie wykreowanego sporu oraz błędnie przypisanych ks. B. Dembowskiemu poglądów, następuje ukazanie sytuacji, która była zdecydowanie bardziej skomplikowana, niż chcieliby to widzieć Nowiccy. W polemice wykorzystano źródła, które autorzy książki pominęli w ogóle w swojej pracy.

W zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie znajduje się pokaźny zbiór starych druków, należących niegdyś do przedstawicieli wyższego oraz niższego duchowieństwa. W kontekście badań nad szeroko pojętą historią Kościoła źródła, którymi są stare druki, a w szczególności oprawy, mogą wydawać się nietrafionym kierunkiem. Jednak analiza bibliologiczna zachowanych księgozbiorów może okazać się wartościowym uzupełnieniem do badań nad dziejami Kościoła oraz duchowieństwa. W zespole Biblioteki Katedralnej do dziś zachowało się kilkanaście woluminów, które niegdyś tworzyły księgozbiór Benedykta Herbesta (zm. 1598), teologa, pedagoga i polemisty. Woluminy należące do poznańskiego kanonika, niemalże każdorazowo, zostały oznaczone superekslibrisem napisowym, który umieszczono na dolnej okładzinie oprawy. Zbiór ten charakteryzuje się jednolitym obleczeniem (ciemną skórą) oraz ich radełkową dekoracją ramową w stylu niemieckim. Niniejsza praca koncentruje się na analizie i charakterystyce opraw. Dzięki zastosowaniu analizy porównawczej wykorzystanych do powstania oprawy materiałów (desek, skóry) oraz użytych do dekoracji narzędzi możliwe będzie wskazanie ośrodka introligatorskiego, a nawet rzemieślnika odpowiedzialnego za wykonanie wspomnianych opraw. Głównym celem artykułu jest wyodrębnienie i wskazanie warsztatów introligatorskich, z których usług korzystał B. Herbest. Podjęto również próbę zidentyfikowania konkretnych introligatorów oraz scharakteryzowania tych dotąd nierozpoznanych przez badaczy dawnej książki w literaturze przedmiotu.

Artykuł przytacza cenne źródło do wczesnobarokowego, niezachowanego wystroju katedry wileńskiej, które zostało zniszczone w 1655 roku, kiedy rozpoczęła się pięcioletnia okupacja Wilna przez wojska moskiewskie. Twórcą ołtarza, który został ściśle dopasowany do gotyckiego prezbiterium, był snycerz z Nieświeża Henryk Küntzow. Wykonał on ołtarz wukondygnacyjny i pozłacany, zapewne oparty o schemat łuku triumfalnego. Powstanie takiej struktury z jednej strony wiązało się z przemianami we wnętrzach świątyń w duchu kontrreformacji, a z drugiej strony wpisywało się w doposażanie katedry wileńskiej przed uroczystościami przeniesienia relikwii św. Kazimierza do nowo wzniesionej kaplicy – sanktuarium (1636).

Throughout the early modern world of Catholic reform and evangelization, the proclamation and implementation of the Tridentine marriage decree Tametsi was complicated by a series of factors, including local demography, geography, and religious politics. Focusing on the Ottoman-governed regions of Bosnia, Slavonia-Srem, and the Banat (northern Ottoman Europe), this paper analyzes how the local dynamics of these areas conditioned the reception and enforcement of Tametsi between the end of the 16th and the end of the 17th centuries. In the broadest sense, this article aims to demonstrate how various case studies from northern Ottoman Europe can enrich our understanding of the variety of marital customs and their continuous reconfiguration throughout the Early Modern world.

W II Rzeczypospolitej funkcjonowało sześć uniwersytetów, wydziały teologiczne utworzono na pięciu z nich: Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, Uniwersytecie Warszawskim i Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Na wydziałach teologicznych w okresie międzywojennym zatrudnionych było w sumie 80 profesorów. Baza źródłowa, którą dysponujemy, badając kadrę profesorską wydziałów teologicznych, jest bogata. Duże znaczenie mają szczególnie akta personalne. Materiały takie znajdujemy w Archiwum Akt Nowych w zespole Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Taką dokumentację przechowują także: Litewskie Centralne Archiwum Państwowe w Wilnie, Lwowskie Państwowe Archiwum Obwodowe, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego i Archiwum Uniwersyteckie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Dokumenty, które można znaleźć w aktach personalnych najczęściej dotyczą: spraw zatrudnienia profesorów, aktywności naukowej, realizacji obowiązków dydaktycznych, spraw socjalnych. Prawie w każdej teczce znajduje się życiorys profesora i wykaz jego dorobku naukowego.

Medieval chants celebrating the feasts of female saints can be divided into two major groups. The first group includes the repertoire of the mass liturgy, which, as a rule, is located in the proprium de sanctis part of the missals or graduals (or the so called sequentiale). The second, much more varied group consists of a repertoire of chants that are part of the liturgy of the hours (breviaries, antiphonaries, psalters). Ritus of Esztergom is documented by manuscripts from the late Middle Ages, especially from the 15th century, a smaller part from the 12th–14th century. The codices we have in Slovakia from the Middle Ages contain more or less Esztergom liturgical tradition, some of them show foreign influences. The central liturgy of the Esztergom rite is preserved in an extremely precise form especially in the notated manuscripts from Bratislava (Bratislava Missal I EC Lad. 3, the State Archive in Bratislava, Bratislava Antiphonaries I–IV). The Spiš codices show the Esztergom rite in a specific, regional version (Spiš Antiphonary Mss. No. 2, Spiš Graduale Mss. No. 1, Spišská Kapitula). Other Spiš manuscripts, preserved now in Budapest and Alba Julia, contain a number of specific features typical of Spiš (the library Batthyaneum Alba Julia: Breviary R. II. 46, Breviary R. III. 94, Breviary R II. 102, Diurnale R. II. 125; Budapest: Breviary 63. 74. I. C Hungarian National Museum, Breviary 63. 84. C Hungarian National Museum). Among the feasts of medieval female saints, the most prominent was the liturgical celebration of the various feasts of the Virgin Mary. Among those feasts, then, the most important feasts were Purificatio BMV (2. 2.), Annuntiatio BMV (25. 3.), Visitatio BMV (usually 2. 7.), BMV de Nive (5. 8.), Assumptio BMV (15. 8.), Nativitas BMV (8. 9.), Praesentatio BMV (21. 11.) and Conceptio BMV (8. 12). Besides them, within the Esztergom proprium de sanctis the most important are those female saints, to whom a mass form accompanied by music notation is dedicated, or those for whom a specific liturgy of the hours have been created. In the extant manuscripts from Slovakia, the most distinguished are the following female saints: St. Agnes, St. Agatha, St. Cecilia, St. Lucia, St. Margaret, St. Mary Magdalene, St. Ursula, St. Catherine, St. Dorothea, St. Anne and St. Elizabeth.

Przedmiotem rozważań jest postrzeganie wartości zabytków sakralnych z różnych perspektyw nauk społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem ekonomii, socjologii oraz psychologii i filozofii. Celem artykułu jest przedstawienie możliwych sposobów postrzegania wartości zabytków sakralnych oraz podkreślenie, że o ich wymiarze decydują również aspekty subiektywne. Zamiarem szczegółowym publikacji jest ocena znaczenia wartości zabytków sakralnych dla interesariuszy w korelacji z Analizą Wartościowania Zabytków Waltera Frodela, stosowaną w konserwacji (nauki o sztuce). Opracowanie ma charakter przeglądowy i zostało przygotowane na podstawie przeglądu literatury oraz wyników własnych badań empirycznych (pilotażowych) autorów. Do kwerendy wykorzystano test ANOVA Kruskala-Wallisa oraz test niezależności chi-kwadrat Pearsona. Brak legalnej definicji zabytków sakralnych spowodował, że zaproponowano autorską definicję. Analiza wykazała, że największą wartością dla respondentów jest wartość historyczna zabytków sakralnych, a najniższą wartość techniczna. Mieszkający w mieście częściej wskazywali na konsumpcjonizm jako cechę obniżającą wartość i znaczenie zabytków sakralnych.