Search

Manure is an important element in the transition towards a circular agriculture and society. However, in certain regions of the world with intensive forms of livestock production manure generates some environmental challenges and controversies which might hinder the transition. In this report we deploy a manure-arrangement approach to explore the role of manure in the circularity transition that is currently being organized in the Netherlands. Manure-arrangements are temporary ensembles of actors, practices, things (e.g. technology) and the environment organizing manure matters. In this exploratory research, we summarize key policies regulating Dutch manure. We argue that current policy and other structures hinder, to a certain extent, the space for experimentation and expansion of circular practices. Then, we elaborate on some tensions that emerge by applying the concept of circularity in a growth and globally oriented economy. Finally, from a manure-arrangement perspective, we also address the question regarding human excreta as a missing element in the transition towards more circular livestock and agricultural practices. Mest is een belangrijk element in de transitie naar een kringloop landbouw en maatschappij. Er zijn landen en gebieden waar mest echter controversie veroorzaakt vanwege het intensieve karakter van de veehouderij en milieuproblemen. In deze gebieden kan mest een remmend effect op de transitie hebben. In dit rapport wordt een mest-arrangement benadering toegepast om de rol van mest in de transitie in Nederland te bestuderen. Mest-arrangementen zijn tijdelijke ensembles van actoren, praktijken, dingen (bijv. technologie) en het milieu die mest gerelateerde aspecten organiseren. Dit verkennende onderzoek vat het belangrijkste beleid en regelgeving rondom mest in Nederland samen. We stellen dat het huidige beleid en andere structuren, tot op zekere hoogte, de ruimte voor het experimenteren met circulaire praktijken belemmeren. Vervolgens wordt gereflecteerd op de contradicties van de huidige implementatie van circulariteit binnen een groei- en export-georiënteerde economie. Tenslotte kijken we ook, vanuit een mestarrangement benadering, naar de opvallende afwezigheid van menselijke ‘mest’ en mineralen in de kringlooptransitie.

Manure is an important element in the transition towards a circular agriculture and society. However, in certain regions of the world with intensive forms of livestock production manure generates some environmental challenges and controversies which might hinder the transition. In this report we deploy a manure-arrangement approach to explore the role of manure in the circularity transition that is currently being organized in the Netherlands. Manure-arrangements are temporary ensembles of actors, practices, things (e.g. technology) and the environment organizing manure matters. In this exploratory research, we summarize key policies regulating Dutch manure. We argue that current policy and other structures hinder, to a certain extent, the space for experimentation and expansion of circular practices. Then, we elaborate on some tensions that emerge by applying the concept of circularity in a growth and globally oriented economy. Finally, from a manure-arrangement perspective, we also address the question regarding human excreta as a missing element in the transition towards more circular livestock and agricultural practices.

Deze notitie is bedoeld als achtergrondstuk voor beleidsmakers, betrokkenen bij experimenteergebieden en andere stakeholders die aan de slag zijn met de ontwikkeling van Kritische Prestatie Indicatoren (KPI’s) voor duurzame kringlooplandbouw. De notitie biedt een gezamenlijk kader voor deze ontwikkeling. Een gezamenlijk kader is belangrijk doordat aan de vergader- en keukentafels verschillende beelden en verwachtingen ontstaan over de ontwikkeling van een KPI-systematiek voor kringlooplandbouw, wat de samenwerking in de weg kan staan. Deze notitie geeft daarom richting aan de verdere ontwikkeling en toepassing van een KPI-systematiek voor kringlooplandbouw.

In this report, it was explored using the ''KringloopToets'' what happens when European countries no longer import animal feed and raw materials from outside Europe. This report combines a) the analysis made by a group of stakeholders (industry, governments and NGOs) in a series of workshops and b) the calculation of response scenarios that resulted from this. The substantive results can be found in the extensive summary elsewhere in the report. The results of this study can help sector, governments and NGOs to have a discussion about how they can achieve the intended cycle goals together, in a way that does not unnecessarily affect the vitality of plant and animal production. The results of this study provide a basis for this conversation. In deze rapportage is met behulp van de KringloopToets verkend, wat er gebeurt wanneer Europese landen geen veevoer en veevoergrondstoffen meer van buiten Europa importeren. Deze rapportage combineert a) de analyse die een groep stakeholders (bedrijfsleven, overheden en ngo’s) heeft gemaakt in een serie workshops, en b) de doorrekening van responsscenario’s die daaruit voortkwamen. De inhoudelijke resultaten kunt u vinden in de uitgebreide samenvatting elders in het rapport. De resultaten van deze studie kunnen sector, overheden en Ngo’s helpen om het gesprek te voeren, hoe zij samen de beoogde kringloopdoelen kunnen realiseren, op een manier die de vitaliteit van de plantaardige en dierlijke productie niet onnodig raakt. De resultaten van deze studie leggen een basis voor dit gesprek.

In this report statistical and big data analytical techniques were used to discover relationships between farm characteristics, management choices and sustainability performance. Although these relationships are more or less defined by the calculation rules of the Annual Nutrient Cycle Assessment (ANCA), their mutual relationships and importance for the different sustainability indicators are still unknown or unclear. Statistical analysis of a large set of reported ANCAs can clarify these mutual relationships and most important variables. For seven performance indicators, analyses have been performed regarding their relationship with pasturing, share of grassland, intensity, soil type or organic management and which variables contributed most to the variability of the performance indicator. Furthermore, an integral analysis was performed on an number of performance indicators. In deze studie zijn statistische en big data analysetechnieken gebruikt om verbanden te ontdekken tussen bedrijfskenmerken, managementkeuzes en duurzaamheidsprestaties. Ook al liggen deze relaties grotendeels vast in de rekenregels van de KringloopWijzer, de onderlinge verhoudingen en belang voor de verschillende duurzaamheidsprestaties zijn vaak nog niet bekend of onduidelijk. Statistische analyse van een grote set ingevulde KringloopWijzers kan inzicht geven in de onderliggende relaties en belangrijkste variabelen. Voor zeven prestatie-indicatoren zijn analyses uitgevoerd betreffende specifieke verbanden met weidegang, aandeel grasland, intensiteit, grondsoort en biologische bedrijfsvoering en is onderzocht wat de meest bepalende variabelen zijn. Bovendien is een integrale analyse uitgevoerd op een aantal prestatie-indicatoren.

This report, commissioned by the Province of Noord-Brabant, provides a description of the current food system and a number of (social) developments in Noord-Brabant and points for attention that are relevant to vision formation and policy development about the agri-food sector in Noord-Brabant. Dit rapport, gemaakt in opdracht van de Provincie Noord-Brabant, geeft een beschrijving van het huidige voedselsysteem en een aantal (maatschappelijke) ontwikkelingen in Noord-Brabant en aandachtspunten daaruit volgen die bij visievorming en beleidsontwikkeling over de agrofood sector in Noord-Brabant relevant zijn.

In this report we present a model toolbox consisting of the Bio-Economic Farm Models (BEFMs) DairyWise and Farmdyn together with tools that focus on specific farm management aspects to analyse integrated aspects of circular agriculture at farm level. Based on a conceptual model regarding relevant policy questions, indicators and model requirements, knowledge and modelling gaps are pointed at. It is concluded that combined model use can overcome part of the modelling gaps, but not all. The combined model use is demonstrated analysing the impact of a tax on chemical fertiliser on a dairy farm on sandy soil and an arable farm on clay soil. The report ends with recommendations regarding research directions in the field of modelling circular agriculture aspects at farm level, sharing and harmonising key modules and investments in quality and quantity of different networks of model developers and users. We also give recommendations for researchers and modelers who are looking for possibilities of combined model use.

Het ministerie van LNV wil duidelijk hebben of mestvergisting bij kan dragen aan de klimaatdoelstellingen waar de landbouw aan moet voldoen. De vraag is of mestvergisting kan bijdragen aan de reductie van broeikasgas- en ammoniakemissie, wat het (lange termijn) effect is op de organische stofopbouw en of het toevoegen van extra organisch materiaal aan de mest in de mestvergister hierop van invloed is. In deze studie is gekeken naar verschillende scenario’s: rundveedrijfmest, varkensdrijfmest, beide mest typen 100% vergist en beide mest typen met covergist met organisch materiaal. Uit de literatuur komt naar voren dat er nog weinig (veld)onderzoek gedaan is naar het verschil in effect dat mestvergisting heeft op de emissies en opbouw van organische stof in de bodem. Toedieningstechniek, (weers)omstandigheden, viscositeit van de mest en bodemcondities bepalen of mestvergisten wel of niet bijdraagt aan emissiereductie. Het wel of niet meteen afvoeren van de mest naar de vergister blijkt volgens het gebruikte vergistingsmodel het meest te bepalen of vergisting bijdraagt aan de reductie van broeikasgas- en ammoniakemissie. Monovergisting met rundveedrijfmest blijk volgens het organische stof model substantieel meer bij de dragen aan de organische stof opbouw in de bodem dan de overige meststypen.

Ondanks inspanningen van ketenpartijen, kan de vitaliteit van kalveren op een aantal melkveebedrijven in de eerste twee weken na de geboorte nog verbeterd worden. Er zijn drie domeinen waarbinnen verbeteringen mogelijk zijn, namelijk: de fokkerij, het management en de ketenorganisatie. Melkveehouders en andere betrokken partijen leggen soms te veel nadruk op de productiviteit van de koe en verliezen daarbij de vitaliteit van het kalf uit het oog en zien een kalf soms te veel als bijproduct. De sense of urgency om hier iets aan te veranderen, lijkt te ontbreken. De structuur van de Nederlandse vleeskalverhouderij in relatie tot de melkveehouderij speelt hierin een belangrijke rol. Daarnaast spelen markt-, logistieke- en governanceaspecten een rol bij het beinvloeden van gedrag om de transitie naar een kringloopveehouderij te kunnen realiseren.---Despite the efforts of parties in the supply chain, there is room to improve the well-being of calves at a number of dairy farms. Breeding, management and the organisation of the chain were the three areas in which potential improvements were identified. Dairy farmers and other involved parties sometimes focus too much on the productivity of the cow and, in doing so, lose sight of the well-being of the calf, resulting in the calf being viewed as a by-product. There seems to be a lack of a sense of urgency to change this. The structuring of the Dutch veal industry in relation to the dairy farming industry plays an important role in this regard. Additionally, aspects relating to markets, logistics and governance play a role in influencing the change in behaviour needed to achieve the transition to circular livestock farming.

In het concept kringlooplandbouw is de veehouderij niet weg te denken. Dieren vervullen een essentiële functie door reststromen te verwaarden. De nutriënten uit hun mest kunnen weer benut worden in de plantaardige productie. De productie van dierlijke producten en de daaraan gerelateerde productie van mest ligt onder een vergrootglas vanuit meerdere maatschappelijke doelen; de beslag op land en grondstoffen, de concentratie van veehouderij, het hergebruik van nutriënten uit mest, klimaatopgaves en milieuproblemen. Historisch is de veehouderij nauw verbonden met de plaats waar mensen wonen, waardoor de vraag boven komt hoe mensen en dieren verspreid zijn over de planeet.Nederland is een extreem voorbeeld van een gebied waar veel mensen en veel dieren op een klein oppervlak in een vruchtbare delta samen leven. Dat is voor een deel te verklaren door Von-Thunens economisch-geografische model: dagverse producten als zuivel worden dicht bij de stad geproduceerd. Daarnaast speelt de goede infrastructuur (zeehavens) en beschikbare kennis een belangrijke rol voor een efficiënt veehouderij systeem. De combinatie van veel dieren en veel mensen dicht op elkaar brengt ook problemen met zich mee. Deze verkennende studie richt zich op de ophoping van nutriënten (met als voorbeeld fosforstromen) en presenteert twee extreme denkrichtingen die oplossing kunnen bieden, waaruit duidelijk wordt dat er bij kringlooplandbouw het menselijke-afval systeem niet los gezien kan worden van het landbouwproductie systeem.De veehouderij bij steden in Delta’s worden gevoed door importen van veevoer vanuit andere gebieden, door ons als Graanschuren betiteld. Dit zijn uitgestrekte graan of soja producerende regio’s, die dunbevolkt zijn. De veehouderij ontbreekt in deze gebieden. Er is een forse stroom van nutriënten van de Graanschuren naar de Delta’s; die resulteert in uitputting van nutriënten in de graanschuur, en een ophoping van nutriënten in de Delta. De Delta’s exporteren, naast eigen consumptie, een deel van hun dierlijke producten naar regio’s waar vraag naar deze producten is; stedelijke gebieden, door ons genoemd Metropolen. Daar zijn veel mensen, maar weinig dieren. Het laatste kwadrant in dit schema van veel of weinig vee resp. mensen is dat van de Veehouderij concentraties (veel dieren, weinigmensen). Deze blijken in feite niet te bestaan. Dat is een aanwijzing dat het lastig is om veehouderij te verplaatsen uit Delta’s naar Graanschuren en die meerwaarde aan hun bulkproduct veevoer te laten toevoegen via gespecialiseerde veehouderij.Om kringlopen van nutriënten te sluiten, moet er veel gebeuren aan het huidige systeem. In Nederland (als Delta gebied) treden bijvoorbeeld fosfor-verliezen op in het humane systeem, omdat nutriënten niet worden teruggewonnen vanuit rioolslib. In kringlooplandbouw zal dit moeten worden opgelost en daartoe zijn er twee oplossingsrichtingen geïdentificeerd. De eerste oplossingsrichting is een technische: De Delta blijft een plek waar veel dieren en veel mensen samen leven. Met nutriënten wordt echter efficiënter omgegaan: Verliezen worden voorkomen door het terugwinnen van nutriënten uit rioolslib en de mestverwerkingsindustrie. Deze teruggewonnen nutriënten zullen naar de veevoer producerende gebieden (Graanschuren) getransporteerd moeten worden, om de tekorten daar aan te vullen. De tweede oplossingsrichting is een oplossing waar het aantal dieren in de Delta verminderd wordt, omdat er geen veevoer geïmporteerd meer wordt. Aangenomen dat consumptie van dierlijke producten gelijk blijft, zal een andere regio deze productie over moeten nemen; de Graanschuur. Zo worden de dieren gehouden vlak bij de plek waar hun voer wordt geteeld. Omdat daar weinig mensen wonen, zal de overlast en de risico’s op bijvoorbeeld zoönose kleiner zijn. Daarnaast hoeven er alleen nog kant en klare producten getransporteerd te worden en kan het transport van veevoer en de retourvracht van nutriënten geminimaliseerd worden. Deze oplossingsrichting heeft als gevolg dat de voorheen Graanschuren verschuiven richting Veehouderij-concentraties, en de Delta’s naar Metropolen. Beide oplossingen zijn ingrijpend, kostbaar en (bestuurlijk) lastig te realiseren. Aan de andere kant, de huidige situatie is vanuit kringloop- en milieuoogpunt ook niet duurzaam. Een verdere uitwerking van de haalbaarheid en economisch en milieutechnische gevolgen ervan is nodig om een duidelijke keuze te kunnen maken tussen deze twee uiterste oplossingsrichtingen of een tussenvorm daarvan.

Nederland staat voor grote opgaven: de energietransitie, verduurzaming van de landbouw, herstel van de biodiversiteit, verstedelijking en klimaatadaptatie. Al deze opgaven hebben gevolgen voor de ruimtelijke inrichting van ons land. Het is onvermijdelijk dat Nederland er over honderd jaar anders uit zal zien. Grote veranderingen zijn nodig om opgewassen te zijn tegen een stijgende zeespiegel, perioden van extreem weer, een toenemende vraag naar voedselproductie en een noodzaak om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen.Deze opgaven vragen om een nieuw verhaal voor Nederland. Een verhaal waarin dit dichtbevolkte land zich ontwikkelt tot een gidsland waar natuur, duurzame economie, leefbaarheid en veiligheid voorop staan. Een verhaal gebaseerd op ‘nature based solutions’ waarin opgaven voor klimaat en biodiversiteit hand in hand gaan.Wageningen University & Research heeft dit verhaal geschreven gebaseerd op expertkennis: een toekomstvisie voor Nederland in 2120, waarin natuur en natuurlijke processen een hoofdrol spelen. Een visie die bedoeld is om te inspireren. Het schetst een toekomst waarin economische ontwikkeling en een natuur-inclusieve samenleving hand in hand gaan. De toekomstvisie houdt rekening met de bijzondere kenmerken van verschillende deelgebieden in Nederland. Door middel van kaarten en doorsnedes laten we op hoofdlijnen zien wat er per gebied mogelijk is op het gebied van ruimtelijke inrichting. Dit toekomstbeeld schetst een denkrichting gebaseerd op de uitkomsten van diverse ontwerp- en discussiesessies met onderzoekers. Er is behoefte aan nadere uitwerking en onderbouwing. Samen met stakeholders gaan we deze visie verder ontwikkelen, onderbouwen en vertalen naar handelingsperspectief voor het hier en nu.

Het doel van de PPS Energie & Landbouw is om invulling te geven aan de rol van de landbouw in de energietransitie. Dit door het maximaliseren van de bijdrage van de landbouw op een wijze dat hernieuwbare energieproductie en consumptie een integraal rendabel onderdeel van het agrarische bedrijf wordt. Voor een aantal representatieve bedrijfssystemen met veel grondgebruik (akkerbouw en melkveehouderij) wordt het energieverbruik in kaart gebracht. De modelgegevens bieden partijen inzicht in het energieverbruik in regionale energienetwerken. Door regionale spreiding van bedrijfstypen geeft dit project onderdeel input voor andere onderdelen van deze PPS Energie & Landbouw.

There is a large reservoir of manure in the Netherlands which can become a source of antimicrobial resistance (AMR) and of residues of antibiotics and other antimicrobial agents. This can have consequences not only for public health but also for the health of animals and of the environment (One Health). However, it is not clear yet what the exact consequences thereof can be. At the same time, a process of change is taking place through which to make Dutch livestock production systems more sustainable. This research aims to reflect on the problem field of AMR and residues of veterinary medicines in the chain formed by livestock, manure, and ecosystems (soil and water) in the context of the future animal husbandry. Particularly, within the scope of circular agriculture. This from a technical, ecological, agronomic and policy perspective to enable the identification of relevant questions and dilemmas. In Nederland is een groot reservoir aan mest dat als bron van antimicrobiële resistentie (AMR) en of antibiotica en andere residuen van antimicrobiële middelen kan werken. Dit kan niet alleen gevolgen voor de volksgezondheid hebben maar ook voor de gezondheid van dieren en van het milieu (One Health). Harde cijfers over wat precies (op welke domeinen) de gevolgen van AMR of residuen kunnen zijn ontbreken echter nog. Daarbij wordt momenteel gewerkt aan de verduurzaming van de Nederlandse veehouderij vanuit verschillende invalshoeken. Dit werpt nieuwe vragen op met betrekking tot AMR. Dit document heeft tot doel de problematiek van AMR en residuen van diergeneesmiddelen in de keten veehouderij – mest – ecosystemen (bodem en water) beleidsmatig en op een reflectieve manier te agenderen binnen de bredere context van de toekomst van de veehouderij en meer in het bijzonder de kringlooplandbouw, zowel vanuit een technische, ecologische en agronomische als vanuit een institutionele invalshoek, met een focus op het helder identificeren van te beantwoorden vragen en dilemma’s op dit gebied.

Deze brochure richt zich op agrarische ondernemers en hun adviseurs. Wilt u nieuwe ideeën opdoen voor verdienmodellen gericht op de combinatie van landbouw met natuur? Wilt u voorbeelden van wat natuur voor u kan betekenen en hoe u hierin stappen kunt zetten? Laat u dan inspireren door deze brochure. En ga samen met verschillende partijen om de tafel om een natuurinclusief verdienmodel samen te stellen.

Deze programmeringsstudie is uitgevoerd in opdracht van het ministerie van LNV en levert een bijdrage aan de Kennis en Innovatie Agenda (KIA) voor het thema Landbouw, Water, Voedsel. De KIA is onderverdeeld in 6 missies, waarvan kringlooplandbouw er één van is. Binnen de missie kringlooplandbouw is Herstel en benutten van biodiversiteit één van de sub-thema. Voorliggend rapport is tot stand gekomen door een literatuur studie en een kennisbijeenkomst Biodiversiteit in de Kringlooplandbouw.

Deze programmeringsstudie is uitgevoerd in opdracht van het ministerie van LNV en levert een bijdrage aan de Kennis en Innovatie Agenda (KIA) voor het thema Landbouw, Water, Voedsel. De KIA is onderverdeeld in 6 missies, waarvan kringlooplandbouw er één van is. Binnen de missie kringlooplandbouw is Herstel en benutten van biodiversiteit één van de sub-thema. Voorliggend rapport is tot stand gekomen door een literatuur studie en een kennisbijeenkomst Biodiversiteit in de Kringlooplandbouw.

Samenwerking tussen akkerbouw- en melkveebedrijven komt veel voor in Drenthe, met name in de vorm van grondruil. De provincie heeft Wageningen UR gevraagd om een expertbeoordeling voor de volgende vraag: is deze huidige vorm van samenwerking duurzaam en waar is nog winst te halen? Daarbij werd specifiek aandacht gevraagd voor organische stof, nutriëntenefficiëntie, bodemgezondheid en de inzet van gewasbeschermingsmiddelen. Uit de beoordeling blijkt dat de huidige vorm van samenwerking qua duurzaamheid niet of nauwelijks afwijkt van de situatie zonder samenwerking. Op de verschillende duurzaamheidsthema’s is nog wel winst te behalen. Het is daarvoor nodig dat de samenwerkende bedrijven gezamenlijk een teelt- en bodemplan maken.

The report estimates the technical potential mitigation of greenhouse gas emissions up to 2050 of the whole production chain of Dutch agriculture. The mitigation is positioned in the context of the transition of consumption, energy use, biomass and the circular economy and the improvement of biodiversity. Het rapport geeft een inschatting van het technisch potentieel van emissiereductie in de gehele productieketen van de Nederlandse landbouw tot het jaar 2050. Vervolgens worden deze ontwikkelingen in een breder kader geplaatst van de transities van consumptie van dierlijke eiwitten, energie en biomassa, het streven naar een circulaire economie en herstel van de biodiversiteit.

The aim of this study was to describe the challenges faced by the Dutch dairy sector in terms of climate change mitigation and adaptation, and to show possible pathways for implementation of mitigation and adaptation options towards 2030 and 2050. With regard to mitigation, the dairy sector has to comply with targets for mitigation of greenhouse gas emissions in sectoral, national and European legislation. With regard to adaptation, dairy farms are expected to benefit from increasing temperatures and CO2 concentrations, but this may be counteracted by increases in extreme weather events and animal and plant diseases and plagues. A roadmap is shown with phased implementation of mitigation- and adaptation options, based on their effectiveness, costs, readiness for practical implementation, and interaction with other aspects of sustainability. Het doel van deze studie was om in kaart te brengen voor welke opgave de Nederlandse melkveehouderijsector staat met betrekking tot klimaatmitigatie en –adaptatie, en bij te dragen aan oplossingsrichtingen in de vorm van een routekaart voor implementatie van klimaatslimme maatregelen op de korte- en middellange termijn (2030, 2050). Wat betreft mitigatie moet de sector voldoen aan beleidsdoelstellingen voor reductie van broeikasgasemissies in sectoraal, nationaal en Europees beleid. Wat betreft adaptatie wordt enerzijds verwacht dat de melkveehouderij kan profiteren van hogere temperaturen en CO2 concentraties, maar anderzijds kan een toename in weersextremen en dierlijke/plantaardige ziekten en plagen dit effect afzwakken of teniet doen. De routekaart betreft een gefaseerde implementatie van mitigatie- en adaptatiemaatregelen, waarbij rekening wordt gehouden met effectiviteit, kosten, afwentelingen en praktijkrijpheid van maatregelen.

De Duurzame Zuivel Keten (DZK) werkt aan doelen op het gebied van biodiversiteit op melkveebedrijven. Zij heeft opdracht gegeven om Kritische Prestatie Indicatoren (KPI’s) te selecteren die inzicht kunnen geven in de status van functionele agrobiodiversiteit op een melkveebedrijf. Binnen dit onderzoek zijn uit bestaande databases 10 KPI’s geselecteerd die daarvoor in aanmerking komen. De inhoud van de databases is met name gericht op structuurkenmerken en de economische en duurzaamheidsprestaties van bedrijven. Op dit moment is er weinig informatie over de ecologie op bedrijven voorhanden. Zes van de tien geselecteerde indicatoren zouden reeds binnen 1 à 2 jaar gebruikt kunnen worden. Het betreft vooral kengetallen die een indruk geven van (1) bodemkwaliteit op basis van het gehalte aan organische stof en (2) de beïnvloeding van biodiversiteit door de uitstoot van emissies.

In deze brochure hebben we laten zien hoe een nieuw watersysteem, onder meer gebaseerd op onderwaterdrains met pompput (OWD 3.0) zou kunnen werken in een concrete polder in het veenweidegebied. Op grond van de kennis van nu mogen we verwachten dat zo’n nieuw watersysteem de sleutel kan zijn om de bodemdaling van het veenweidegebied vergaand te vertragen zonder de huidige – voor het gebied karakteristieke – melkveehouderij in de weg te zitten.