Search

Mensur metin olarak kaleme alınmış bir fetva mecmuasına dayanarak yapılan bu çalışma Makedonya Ohri Şehir Arşivinde tasnife tabi tutulmamış olan ve 189 varaktan oluşan Fetâvâ-yı Üskübî Zihnî adlı eserin dil incelemesidir. İstanbul doğumlu olup görev yaptığı yere atfen Üskübî lakabı verilmiş olan Pir Muhammed'in (ö. 1611) Anadolu ve Rumeli'de çeşitli yerlerde nüshaları bulunan fetva mecmuasının Beypazarı kadısı olan oğlu Ahmed (ö. 1630) tarafından Muînü'l-müftî adıyla bir araya getirildiği düşünülmektedir. Muînü'l-müftî fi'l-cevâb ale'l-müsteftî, Fetâvâ-yı Üskübî, Fetâvâ Kör Müftî gibi adlarla anılan eser nüsha sayısının çokluğu nedeniyle döneminin fıkıh literatürünün önemli başvuru kaynağı olma özelliğine sahiptir. Yazmanın hatîmesinden bahse konu nüshanın Alî Halîfe bin Muhammed tarafından 1664 (H. 1074) istinsah edildiği anlaşılmaktadır. Eser, fıkhî meselelerle ilgili Türkçe sorulara `olur`, `câizdir`, `olmaz` veya `câiz değildir` şeklinde kısa cevaplardan oluşmuştur. Türkçe cevaplar, konuyla alakalı Arapça fıkıh kaynaklarından alıntılarla desteklenmiştir. Çalışmada Türkçe metnin transkripsiyonu yapılmış, Arapça metinle ilgili herhangi bir işlem yapılmamıştır. İnceleme, metin ve dizinden oluşan çalışmanın inceleme kısmında metnin imla ve dil özellikleri incelenmiş, dizin kısmında ise kelime, tamlama ve kelime öbeklerinin günümüz Türkçesi karşılıkları ile kelimelerin kökenleri verilmiştir. Ayrıca metin içerisinde geçen kişi ve eser adlarından oluşan kısa bir dizinde farklı kaynaklara dayanılarak kişi ve eserler hakkında bilgi verilmiştir. This study, which was based on fatwa codex penned in prosaic form and not classified in Macedonia Ohrid City Archives, is a language analysis of the work Fetâvâ-yı Üskübî Zihnî which consists of 189 folios. It is supposed that fatwa codex's copies which were found in various places of Anatolia and Rumelia as works of Pir Muhammed (died-1611) who was born in Istanbul and was given a pseudonym Üskübî as attribution to the place he served, was compiled under the title Muînü'l-müftî, by his son Ahmed (died-1630) who was a Beypazari cadi (judge). This work which is invariably mentioned with the titles Muînü'l-müftî fi'l-cevâb ale'l-müsteftî, Fetâvâ-yı Üskübî, Fetâvâ Kör Müftî due to the multeity of copies carries the feature of significant reference guide of Islamic jurisprudence literature. Based on the ending of the manuscript, it was concluded that the mentioned copy was copied by Alî Halîfe bin Muhammed1664 (H. 1074). The work, related to the Islamic jurisprudence cases consists of short answers in the form of `it is allowed`, `it is appropriate`, `it is not allowed` or `it is inappropriate`. The Turkish answers were supported with the quotations from the Islamic jurisprudence sources in Arabic language. Our work includes the transcription of the Turkish text, whereas it does not contain any analysis related to the Arabic text. The work consisting of the analysis, text and index, in the analysis section it analyses the orthography and language features, in the index section it is given the word, determinative group and phrases with their comparison to the contemporary Turkish as well as the etymology. Moreover, based on the various sources it was given information on the characters and works included in the text. 481

Damolla Sâbit Bin Abdulbâkî tarafından seksen dört yıl önce kaleme alınan Akâid-i Cevheriyye, gerek içeriği gerek dil malzemesi ve gerekse yazarının fikri dünyasını okuyucuya yansıtması bakımından önemli bir eserdir. Siyaset ve din adamı olan Damolla Sâbit Bin Abdulbâkî, kendisini Doğu Türkistan'ın bağımsızlık ülküsüne ve yaşadığı coğrafya başta olmak üzere bütün İslam âleminin aydınlatılması fikrine adamış bir kişidir. Akâid-i Cevheriyye, onun 1930 yılında hac ibadetini yerine getirmek için çıktığı seyahatte elde ettiği gözlemlerden ve gençlere hakikî İslam inancını öğretmek amacıyla soru-cevap şeklinde tertip ettiği dinî bilgilerden oluşmaktadır. Abdulbâkî; bu seyahatinde Türkiye, Mısır, Hicaz ve Hindistan'ı ziyaret etmiş, pek çok bilim adamıyla görüşerek bu ülkelerin siyasî ve hukukî yapıları hakkında araştırmalar yapmıştır. Bu araştırma ve gözlemlerden elde ettiği bilgi ve tecrübeleri de yirmi dört sayfalık kısa bir risale olan Akâid-i Cevheriyye'de toplamıştır. Akâid-i Cevheriyye, dil bilgisi bakımından tarihi Türk lehçelerinden Çağatay Türkçesinin özelliklerini taşımaktadır. Bu tezde `Akâid-i Cevheriyye` adlı eser, ses ve şekil bilgisi bakımından incelenmiştir. Ses bilgisi bölümünde, Orhun Türkçesinden Çağatay Türkçesine kadar olan süreçte meydana gelen ses değişmeleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Şekil bilgisi bölümünde eserdeki malzeme, ad ve eylem çekimi olmak üzere iki ana başlık altında ele alınmış; daha sonra eserin transkripsiyonlu metni ve sözlüğü oluşturulmuştur. Yaptığımız çalışma neticesinde Akâid-i Cevheriyye'nin, İslam'ın temel ilkelerini öğretmek gayesiyle yazılan dinî bir eser olduğu, dil hususiyetleri itibariyle de Çağatay Türkçesinin özelliklerini taşıdığı anlaşılmıştır. Akâid-i Cevheriyye, which was written down eighty four years ago by Sabit Damolla Abdulbaki, is a significant work in terms of both its content and language material and also with regard to writer's reflection of his thought world to its readers. As a man of politics and God, Damolla Sâbit Bin Abdulbâkî devoted himself to independence goal of East Turkestan and the idea of enlightenment of entire Islam World in particular to geography he lived in. Akâid-i Cevheriyye consists of observations he obtained from his trip to be pilgrimage in 1930, and sacred knowledge he composed as catechised with intent to teach genuine Islam faith to youths. During his journey Abdulbâkî visited Turkey, Egypt, Hejaz and India, and he made investigations about political and legal structures of these countries by negotiating with many scientists. He compiled these knowledge and experiences that he got from his researches and observations in a twenty four-page booklet called Akâid-i Cevheriyye. In terms of grammar quality, Akâid-i Cevheriyye has the characteristics of Jagatai Turkish that is a dialect of historical Turkish. On the study of work, orthography properties of Akâid-i Cevheriyye have been examined; also from its vocabulary point, the phonetic changes happened since Orkhon Turkish to Jagatai Turkish have been tried to identify. With regards to morphological features, the material employed in the work has been dealt under two major topics as noun and verb inflection; and the transcription and dictionary of related work have been created. As a result of the study; it has been inferred that Akâid-i Cevheriyye is a sacred work written with the aim of teaching fundamentals of Islam, and it has the features of Jagatai Turkish in respect of language properties. 153

XVIII. ve XX. yüzyıllar İdil-Ural Türklüğü için bir dönüm noktası olmuştur. Özellikle XX. yüzyıla gelindiğinde dünyadaki siyasi dinamiklerin de tesiriyle Kazan Türkleri arasında başta matbuat olmak üzere, eğitim, kültür ve sanat alanlarında önemli değişmeler meydana gelmiştir. Bu gelişmelere paralel olarak yayın sayısında büyük bir artış olmuş, eğitim kalitesi ve düzeyi yükselmiştir. Fatih Kerimî, Tatar Edebiyatının modernleşmesi için yoğun çaba sarfetmiş önemli bir ceditçidir. Kırımlı İsmail Bey Gaspıralı'nın `Dilde, işde, fikirde birlik` ideallerine sıkı sıkıya bağlı olan Kerimî, yayın ve eğitim faaliyetlerinde usulü cedit prensiplerine bağlı kalmıştır. Tatar edebiyatının ve dilinin `milli bayrağı` ve Tatar Türklerinin en önemli şahsiyetlerinden biri olan Abdullah Tukay eserlerinde mahallîleşme akımının tesirinde kalmıştır. Buna karşılık Fatih Kerimî kendini dilde mahallîleşme cereyanına fazla kaptırmamış ve ortak dil çizgisini benimsemiştir. Bilimsel bir disiplinle ele alacağımız Fatih Kerimî'nin eserleri üzerindeki dil ve üslup incelemesi çalışması Kerimî'nin Tukay ile dile bakış açılarındaki farklılığı yansıtması bakımından önemlidir.Anahtar Kelimeler : Fatih Kerimî, ceditçilik, İsmail Gaspıralı, usulü cedid, Tatar Türkçesi. XVIII. and XX. centuries are the milestones for Volga-Ural Turks. Especially in XX. century important changes have occured among the Kazan Turks in the fields of primarily publication, education, culture and arts by the effect of political dynamics all over the world. Analogous to these improvements, the number of publication has been increased and education quality and level has increased. Fatih Kerimî is an important modernist who strongly campaigned for the modernisation of Tatar literature. Kerimî, that strict adherence to the ideals of Kırımlı Gaspirali Ismail Bey's `unity in language, work, and idea`, was loyal to the principles of modernist method in publication and education activities. As a national flag of Tatar literature and language and one of the important figüre of Tatar Turks, Abdullah Tukay is remained under the influence of localization trends in his works. In contrast Fatih Kerimî has not engrossed himself localization in language and adopted common language line. The study, hold in scientific dicipline, about language and style reviews of Fatih Kerimî's works is important because of it reflects the difference between Kerimî's and Tukay's views about languge.Key Words : Fatih Kerimî, modernism, İsmail Gaspıralı, usulü cedid, Tatar Language. 457

245 ÖZET Oğuznâme Metin ( 1a - 50b Varaklar arası) - Dizin adlı çalışmanın, Giriş bölümünde Oğuznâmelerin ve Oğuznâmecilik geleneğinin, tarih içindeki oluşumundan ve öneminden bahsedilmiş, ayrıca teze konu olan Kazan Oğuznâmesinin dil özellikleri çıkartılmıştır. Metin bölümünde, ele alınan Oğuznâme Latin harfleri ile transkribe edilmiş ; her sayfa ve satır numarası satırların başında parantez içinde gösterilmiştir. Dizin bölümünde, metinde geçen kelimeler aldıkları tüm çekim ekleri ile sayfa ve satır numaralan belirtilerek verilmiştir. Sonuç bölümünde ise, bu eserin incelenmesi sonucunda elde edilen bazı düşüncelere yer verilmiştir. Çalışma esnasında yararlanılan kaynaklar, Kaynakça bölümünde yer almıştır. 246 ABSTRACT Oguzname Text ( between sheets 1a and 50b ) - Index, introduction part of the work named Index presents the formation of the Oguznames and the constitution which adapts the Oguzname tradition and explains its significiants. It also dewells upon the characteristics of the language which is on the thesis topic. The chapter named Text points out that Oguzname has been transcipted in Latin; it has been show in ` ( )` at the beginning of every page and line. The words that are referred to in the chapter named Index are given with the page and line numbers along with all thir suffixes. The conclusion part of the work contains some thoughts when have been had after the researching the work itself. The sources which have been used during the research are listed in the bibliography section. 269

Mirza Celil Mehmetkuluzade is the establisher of a new literature school in Azerbaijan. The magazine Molla Nasreddin has converted to a literature school in respect of its principles and procedures; and the intellectual editors, who aggregated within the body of this magazine were called as Molla Nasreddinciler. The magazine Molla Nasreddin caused to start a political and literature era during the time it used to be published. Mirza Celil Mehmetkuluzade is the owner of a great role on establishment and development of Azerbaijan Theatre. He reflected the observations he obtained from environment in the theatre novels he worked out as well as in other novels of him. He aimed to train ignorant public with the issues he processed in theatre novels of him. He considered theatre to be an effective method to train ignorant public. Mirza Celil Mehmetkuluzade has obtained the issues and the heroes of his novels from the real life. There is no any controversy between his novels and the real life. He used the art in order to demonstrate the truth and the reality to Azerbaijan public. He adopted the understnding the art for the public. Mirza Celil Mehmetkuluzade has brought speaking language of the public to its novels in connection with his understanding of art. He is against the presence of a language remaining under effects of Arabian, Persian and Russian languages. He defended such understnding of him for all his life. Editor has used, a language net, clear and understandable in his articles published on the magazine Molla Nasreddin, in his stories and in his theatre novels. Mirza Celil Mehmetkuluzade has defended the necessity of looking for the settlement for troubles and difficulties of Azerbaijan public within itself. The novel named Deats, on wich we work, has a great importance in respect to reflecting the understanding of art of Mirza Celil and his comments abaut language. 324