Search

De omzet in de multifunctionele landbouw in Nederland is tussen 2013 en 2018 bijna verdubbeld tot 887 miljoen euro. Dit blijkt uit recent onderzoek van Wageningen University & Research in de reeks ‘Kijk op multifunctionele landbouw’ in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.

Dit rapport doet verslag van de uitkomsten van tien jaar uitvoering van Boeren voor Natuur op vier boerenbedrijven in Zuid-Holland en Overijssel. Daarnaast gaat het rapport in op de vraag wat nodig is voor een bredere toepassing.

De veranderingen in de zorg kunnen het voor zorgboeren ingewikkelder maken dan voorheen en creëren ook wel onzekerheden. Toch moeten zorgboeren zich vooral richten op de kansen die er liggen. De zorg en ondersteuning die zij leveren sluit goed aan bij de nieuwe beleidsdoelstellingen, zoals het bevorderen van zelfredzaamheid, het activeren van mensen en hen laten deelnemen aan de maatschappij. Treed daarmee naar buiten, laat zien wat je te bieden hebt, bepleiten Jan Hassink, Simone de Bruin en Hilde Verbeek.

Steeds meer mensen hebben belangstelling voor een vakantie op het platteland. Daar liggen kansen voor agrarische ondernemers. Maar hoe vind je mensen die op jouw bedrijf willen verblijven en misschien nog wel belangrijker: hoe zorg je ervoor dat ze terugkomen? Wageningen University & Research heeft hier onderzoek naar gedaan en komt met een aantal praktische handvatten.

Het rapport ‘sociaal ondernemerschap in de zorglandbouw’ is voort gekomen uit de vraag van twee sociale ondernemingen: Stichting BREM en Stichting 4PK. Beide initiatiefnemers hebben de ambitie mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt te helpen re-integreren. Zij doen dat door de inzet van mensen bij het verbouwen van gewassen in stadslandbouwprojecten. De afgelopen jaren is het aantal sociale ondernemingen in de (stads)landbouw toegenomen. Sociale ondernemingen zijn zelfstandige ondernemingen die een product of dienst leveren en daarmee primair of expliciet een maatschappelijk doel nastreven (SER, 2015). De financiële doelstelling van deze ondernemingen staat ten dienste van het primaire maatschappelijke doel.

Steeds meer mensen hebben belangstelling voor een vakantie op het platteland. Daar liggen kansen voor agrarische ondernemers. Maar hoe vind je mensen die op jouw bedrijf willen verblijven en misschien nog wel belangrijker: hoe zorg je ervoor dat ze terugkomen? Wageningen University & Research heeft hier onderzoek naar gedaan en komt met een aantal praktische handvatten.

De kleinschaligheid en het groene karakter van de Nationale Landschappen op de hoge zandgronden komen onder druk te staan bij een voortschrijdende schaalvergroting in de landbouw. Het opruimen van begroeiingen van percelen is hiervan de belangrijkste oorzaak. Een versterking van de multifuncionele landbouw biedt mogelijkheden de effecten van schaalvergroting te beperken, maar goede financieringsconstructies zijn dan wel nodig.

In Noord-Brabant zijn individuele woon-werktrajecten op boerderijen ontwikkeld voor jongeren tussen de 16 en 20 jaar met ernstige problemen. Er is sprake van problemen en ruzie in het gezin, de jongeren gaan niet meer naar school en ze hebben geen goede vrijetijdsinvulling. De jongeren verblijven een half jaar op de boerderij. Daarna volgt nog een nabegeleiding van een half jaar. De resultaten van de door de jongeren ingevulde vragenlijsten laten zien dat het traject met name een positief effect heeft op probleemgedrag en zelfwaardering en in iets mindere mate op het copinggedrag. De positieve veranderingen zijn ook een half jaar na afsluiting van het nabegeleidingstraject nog zichtbaar. Uit de scores van de begeleiders blijkt dat er verbeteringen opgetreden zijn in het contact met het gezin, schooluitval, politiecontact, drugsgebruik, vrijetijdsbesteding, welzijn, gedragsproblemen en zelfvertrouwen.

Als het aan de klimaatwetenschapper Pier Vellings en zijn collega's van Alterra ligt, moeten we er in de komende twintig jaar aan geloven: ecosysteemdiensten als de nieuwe basis voor het natuurbeleid. Ecosystemen leveren maatschappelijke diensten, en die zijn geld waard, al blijft het lastig om diensten in geld uit te drukken. Alterra en het Planbureau voor de Leefomgeving willen met een meer functionele benadering van de ecologie het natuurbeleid beter bestand maken tegen de veranderingen die ongetwijfeld komen

De veranderingen in de zorg kunnen het voor zorgboeren ingewikkelder maken dan voorheen en creëren ook wel onzekerheden. Toch moeten zorgboeren zich vooral richten op de kansen die er liggen. De zorg en ondersteuning die zij leveren sluit goed aan bij de nieuwe beleidsdoelstellingen, zoals het bevorderen van zelfredzaamheid, het activeren van mensen en hen laten deelnemen aan de maatschappij. Treed daarmee naar buiten, laat zien wat je te bieden hebt, bepleiten Jan Hassink, Simone de Bruin en Hilde Verbeek.

In Nederland ontbreekt een vorm van consumentenparticipatie (inclusief cliënten, consumenten en burgers) op overkoepelend niveau in de multifunctionele landbouw (MFL). Deze verkenning onderzoekt of hier behoefte aan is en welke organisatievormen daarvoor mogelijk zijn. Er wordt een beknopt beeld geschetst van vormen van consumentenparticipatie in het openbaar bestuur, onderwijs en gezondheidszorg. Ook wordt kort stil gestaan bij hoe grote maatschappelijke organisaties en commerciële bedrijven consumentenparticipatie vorm geven. Op basis van de verkenning zijn vier opties met verschillende niveaus van betrokkenheid van participatie als mogelijkheid verkend. De keuze van een optie hangt mede samen op welk niveau (bedrijf, deelsector of gehele sector) deze functioneert: 1. Coproduceren, meebeslissen op het niveau van individuele bedrijven/coöperaties in de MFL. 2. Informeren van cliënten/consumenten (klantenservice, marketing) vanuit individuele bedrijven in de MFL. 3. Consulteren op het niveau van de deelsectoren in de MFL (kinderopvang, educatie, natuurbeheer, toerisme, verkoop, zorg) en consumentenonderzoek ten behoeve van de gehele sector of voor deelsectoren. 4. Adviseren over visie en beleid op overkoepelend niveau voor de gehele MFL sector óf voor specifieke aspecten van deelsectoren in de MFL. De vier opties zijn voorgelegd aan vertegenwoordigers van de verschillende MFL deelsectoren voor commentaar en advies. Daaruit blijkt dat de vertegenwoordigers nog te weinig toegevoegde waarde zien in een consumentenplatform. Zij denken dat de MFL te breed, te divers en te klein is om een platform van consumenten te realiseren. Om deze bezwaren te onderzoeken, zijn de ervaringen met dergelijk platforms gevraagd aan twee grote consumentenorganisaties, nl. de ANWB en Consumentenbond. De breedheid en diversiteit van onderwerpen vormen voor beide organisaties geen knelpunt. Wel vraagt de organisatie van een dergelijke participatie om personele inzet, afhankelijk van de gekozen vorm en omvang.

In Nederland ontbreekt een vorm van consumentenparticipatie (inclusief cliënten, consumenten en burgers) op overkoepelend niveau in de multifunctionele landbouw (MFL). Deze verkenning onderzoekt of hier behoefte aan is en welke organisatievormen daarvoor mogelijk zijn. Er wordt een beknopt beeld geschetst van vormen van consumentenparticipatie in het openbaar bestuur, onderwijs en gezondheidszorg. Ook wordt kort stil gestaan bij hoe grote maatschappelijke organisaties en commerciële bedrijven consumentenparticipatie vorm geven. Op basis van de verkenning zijn vier opties met verschillende niveaus van betrokkenheid van participatie als mogelijkheid verkend. De keuze van een optie hangt mede samen op welk niveau (bedrijf, deelsector of gehele sector) deze functioneert: 1. Coproduceren, meebeslissen op het niveau van individuele bedrijven/coöperaties in de MFL. 2. Informeren van cliënten/consumenten (klantenservice, marketing) vanuit individuele bedrijven in de MFL. 3. Consulteren op het niveau van de deelsectoren in de MFL (kinderopvang, educatie, natuurbeheer, toerisme, verkoop, zorg) en consumentenonderzoek ten behoeve van de gehele sector of voor deelsectoren. 4. Adviseren over visie en beleid op overkoepelend niveau voor de gehele MFL sector óf voor specifieke aspecten van deelsectoren in de MFL. De vier opties zijn voorgelegd aan vertegenwoordigers van de verschillende MFL deelsectoren voor commentaar en advies. Daaruit blijkt dat de vertegenwoordigers nog te weinig toegevoegde waarde zien in een consumentenplatform. Zij denken dat de MFL te breed, te divers en te klein is om een platform van consumenten te realiseren. Om deze bezwaren te onderzoeken, zijn de ervaringen met dergelijk platforms gevraagd aan twee grote consumentenorganisaties, nl. de ANWB en Consumentenbond. De breedheid en diversiteit van onderwerpen vormen voor beide organisaties geen knelpunt. Wel vraagt de organisatie van een dergelijke participatie om personele inzet, afhankelijk van de gekozen vorm en omvang.

Ondernemers in de multifunctionele landbouw zoeken met hun bedrijf en activiteiten verbinding met burgers, vanuit de overtuiging dat zij de samenleving iets waarde-vols te bieden hebben. Ondernemers én burgers leven en werken vanuit verschillende waarden en overtuigingen, vanuit hun opvoeding, geloofsovertuiging of politieke voorkeur. Hoe kun je als ondernemer waarden bewuster uitdragen en inzetten en hoe pas je die toe op de verwachtingen van klanten?

Ondernemers in de multifunctionele landbouw zoeken met hun bedrijf en activiteiten verbinding met burgers, vanuit de overtuiging dat zij de samenleving iets waarde-vols te bieden hebben. Ondernemers én burgers leven en werken vanuit verschillende waarden en overtuigingen, vanuit hun opvoeding, geloofsovertuiging of politieke voorkeur. Hoe kun je als ondernemer waarden bewuster uitdragen en inzetten en hoe pas je die toe op de verwachtingen van klanten?

De veranderingen in de zorg kunnen het voor zorgboeren ingewikkelder maken dan voorheen en creëren ook wel onzekerheden. Toch moeten zorgboeren zich vooral richten op de kansen die er liggen. De zorg en ondersteuning die zij leveren sluit goed aan bij de nieuwe beleidsdoelstellingen, zoals het bevorderen van zelfredzaamheid, het activeren van mensen en hen laten deelnemen aan de maatschappij. Treed daarmee naar buiten, laat zien wat je te bieden hebt, bepleiten Jan Hassink, Simone de Bruin en Hilde Verbeek.

In de nota "Kiezen voor landbouw" noemt LNV de verbrede landbouw als een aparte sector. In de Winterswijkse project Meervoudig Duurzaam Landgebruik (MDL) staat de vraag centraal wat verbrede landbouw (multifunctioneel landgebruik) kan betekenen voor het landelijk gebied in de regio. In een eerder artikel in Landwerk (2004, no. 1) werd dit als een luchtkasteel neergezet. In dit artikel nuanceren LEI en PRI dit beeld, op grond van hun onderzoek

Steeds meer mensen hebben belangstelling voor een vakantie op het platteland. Daar liggen kansen voor agrarische ondernemers. Maar hoe vind je mensen die op jouw bedrijf willen verblijven en misschien nog wel belangrijker: hoe zorg je ervoor dat ze terugkomen? Wageningen University & Research heeft hier onderzoek naar gedaan en komt met een aantal praktische handvatten.

Summary During my more than two decades of research experiences as a rural sociologist, the multifunctionality of agricultural activity was a subject of major interest, although under different denominators. In this thesis I theorize and present agriculture’s multifunctionality as characterized, shaped and propelled by flows of resistance, redesign, and resilience. This central thesis starts with an introduction to the key notions resistance, redesign and resilience. I associate the meaning and significance of resistance, especially, with a long standing tradition of farmers’ resistance to the negative externalities that accompany modernisation, commoditisation and globalisation processes and broader socio-cultural resistance against loss of rurality. Together these underpin how resistance continues to be a crucial component in agricultural and rural development through 1) its more or less overt and covert expressions; 2) its material as well as symbolic representations; and 3) its conservative as well as transformative power. This relevance of resistance appears more specifically in Chapters 2 to 6. The emergence, definition and interpretations of the multifunctionality concept in the Dutch agri-expert system shows how societal resistance against the negative externalities of the agricultural modernisation model went along with a renewed attention for agriculture’s multifunctionality, although more or less broadly defined and more or less widely accepted. The role of resistance shows up next as part of the wider driving forces that underlie the multifunctionality of farming practices. In addition to the persistence of farm-development trajectories based on pluriactivity and diversification, this will be particularly associated among Dutch professional farm-enterprises engaged in new rural development activities with the desire to ‘farm differently’ i.e., different from the logics of the agricultural modernisation model in the sense of enabling more direct contact with consumers, citizens, other rural dwellers, etc. The distinction and characterization of different farm-development trajectories in the overall analysis further confirms that multifunctional pathways remain closely interwoven with different expressions of resistance within family-based farming. In the analysis of European agri-environmental governance resistance will be specifically related to dissatisfaction and discontent that addresses hierarchical relations and its consequences in terms of prevailing institutional ‘voids’ in multi-level governance settings. The latter notion refers to the absence of transparency and agreement on institutional conditions and rules in multi-level governance settings. As such the analysis concentrates especially on resistance that emerges at the interfaces between different policy levels and between policy and practice. The relevance of resistance appears in the analysis of ‘nested’ rural markets in Europe as opposition against hegemonic food market relations. It addresses different types of the negative consequences of dominant food market relations such as the loss of distinctiveness at farm and territorial level, of trust in food, of influence within globalizing chains, of income opportunities for farmers, of food justice, etc. Chapter 6 stresses that resistance manifests itself spatially in specific ways by introducing the rural web as an instrument to analyse rural differentiation processes. As a multi-dimensional analytical tool it addresses resistance especially through the distinction of the domains endogeneity, social capital and sustainability. Overall, the rural framework enables us as such to focus on the spatial interlinkages and interaction patterns between different manifestations of farmer-led and broader social-cultural resistance against marginalisation tendencies and loss of rural distinctiveness. Next to resistance, redesign is thought to be a second key notion that characterizes and propels multifunctional agricultural pathways. Theoretically it makes it possible to underline that these are also closely interwoven with transition processes around a fundamental re-positioning of the role of agriculture in rural development processes and, as such, are part of new ways of social ordering. The further conceptualization of redesign as combined processes of dis-embedding and re-embedding stresses the multi-facetted nature and complexity of involved redesign processes. Again, the significance and meaning of redesign will appear in different ways in Chapters 2 to 6, in the first place as an issue that divides the Dutch agri-expert system. The analysis around the national emergence of the multifunctionality concept reveals how, particularly, the rural development model associates agriculture’s multifunctionality with a fundamental re-positioning of agriculture’s role in rural development and, thus, manifold redesign challenges. In other, narrower definitions of multifunctionality redesign is limited much more to debates about the pros and cons of interventions in market relations and land property rights. Overall, contrasting ideas within the Dutch agri-expert system about the necessity of and opportunity for redesign reflect a transition context where the societal benefits of multifunctional agricultural pathways remain strongly the subject of debate. In this Dutch setting redesign, in line with the rural development model, manifests itself as already more promising at the micro-level. Next to more historically rooted expressions of multifunctional pathways, Dutch professional farm enterprises increasingly succeed in building new relations with consumers, in creating new interlinkages with other rural sectors, in developing new professional identities and in constructing new rural business models. Analytically, these different expressions of farm-level redesign reflect a strong capacity to re-vitalise family farming and to re-define farm boundaries. The distinction between different farm-level pathways shows how these redesign capacities are more or less prominently present and may be expressed at different paces. In the analysis of European agri-environmental governance, redesign emerges as a subject of growing institutional attention and openness to new, more market-led approaches, new forms of self-organisation and self-regulation, new forms of public-private cooperation and new accountability arrangements. Thus, redesign centres on a re-distribution of responsibilities between public, private and civil actors and novel responses to the rigidity and limitations of hierarchical relations, as well as the manifold institutional voids, in increasingly complex and barely transparent multi-level governance settings. The analysis around emerging ‘nested’ rural markets in Europe goes more into detail as to how market relations are actively redesigned. It emphasizes the significance of new roles for and relation between food producers and food consumers, building upon new normative frameworks, new boundary organisations, new food reputations, new forms of common pool resource management and new forms of co-experimentation, in short, novel rural market governance mechanisms that intend to safeguard, reproduce and strengthen the specificities of place, products and networks. Rural web analysis underlines that redesign will manifest itself spatially in different ways within rural place-making processes. Particularly, the web domains ‘new institutional arrangements’, ‘rural market governance’ and ‘novelty production’ refer to different manifestations of redesign and stress that their place specific interaction patterns will comprise a second crucial component for an adequate understanding of on-going rural spatial differentiation tendencies. Resilience, as the third overarching key notion to characterize multifunctional agrarian pathways, attracts growing attention in different theoretical strands. Sociologically, I understand resilience as the need for alignment within contemporary increasingly complex ‘improvisation societies’ in pursuit of sustainable development. Inspired by agro-ecological approaches that make a distinction between its stabilising (‘bouncing back’) and adaptive and transformative (‘bouncing forward’) capacities, I further conceptualize the resilience of agricultural pathways to multifunctionality more specifically as the outcome of flows of resistance and redesign. Briefly, resilience as the capacity to persist, to adapt and to transform representations of certain promises to align social ordering processes. This specific understanding and relevance of resilience is further clarified throughout Chapters 2 to 6. The Dutch emergence of the multifunctionality notion shows how the negative externalities of agricultural modernization may go along with a gradual rediscovery and rehabilitation of agriculture’s multifunctionality. The emerging rural development model, particularly, recognizes and acknowledges the persistence and adaptability of multifunctional pathways. The national co-evolution of contrasting sustainability paradigms reveals, at the same time, that this translates into a still more limited transformative capacity in terms of the normative alignment of societal ideas about the core-functions of agriculture. Chapter 3 underlines that this transformative capacity may express itself already much more prominently at the micro-level: next to pluri-active and hobby farms, as well known expressions of the adaptability of multifunctional agrarian pathways, the Netherlands knows also robust novel multifunctional rural business models. These novel business models are strongly grounded in the following characteristics of family-based farming: 1) strong linkages between economic and socio-cultural values as integrative powers for productive and consumptive rural functions; 2) changing gender relations that result in new forms of labour division and a re-distribution of responsibilities within farm-families; 3) new professional identities with differentiating strategic meanings for farming; and 4) a certain flexibility in the use of resources. The farm-development trajectories illustrate how this resilience of Dutch family-farms presents itself to different degrees and at different paces. The analysis of European agri-environmental governance underscores that resilience is closely interwoven with self-organization and self-regulation capacity. In addition to the emergence of different types of market-led approaches, this covers in the Netherlands experiments with more hybrid remuneration systems, more performance based accountability arrangements and more collective and place-based provision systems. It particularly demonstrates that the resilience of multifunctional agricultural pathways will be also reflected in their ability to mobilize experimental space and to create synchronicity and coherence in highly complex multi-level institutional settings. The analysis around emerging ‘nested markets’ in Europe approaches resilience as distinctive market relations. The ability of agriculture’s multifunctionality to persist, adapt and transform, coalesces here into alternative practices and normative frameworks that, in sharp contrast with hegemonic food market relations, succeed in integrating social, ethical and ecological values with market relations. This may contribute to a reduction of transaction costs for producers and to consumers getting access to high quality food markets. It actively forges synergy-effects between traditional and novel rural markets at farm and regional level and succeeds in transforming consumer behavior. Finally, rural web analysis further depicts resilience as interacting flows of resistance and redesign. First, its distinction between the dimensions endogeneity, sustainability, social capital, novelty production, new institutional arrangements and governance of rural markets enables the characterization of these flows in more detail. Secondly, it underpins the highly place specific interaction, coalescence and precipitation of such flows. The resilience of multifunctional agrarian pathways is incorporated here into the strong rural web configurations characteristic of rural competitiveness, quality of rural life and strong functional ties between rural and urban spaces. The differences in rural web dynamics between Laag-Holland and the Rivierengebied demonstrate how this spatial coalescence of resilience capacities may express itself rather differently in rural areas facing similar changing societal demands. These empirical findings confirm that multifunctional agricultural pathways represent specific, non-linear interrelations between the past, present and future of farming. Chapter 7 starts with a reflection on their future in the Netherlands and reaches the conclusion that the financial crisis and economic downturn since 2008 went along with a (temporary?) deteriorating political climate as, amongst others, reflected in the growing popularity of the notion ‘sustainable intensification’ and the specific way that this is being interpreted. The longer term prospects of agrarian pathways to multifunctionality are further briefly depicted with the help of the various outcomes of national opportunity-constraint analyses. More specifically, I dwell upon the following selection of institutional redesign challenges that are thought to have a great impact on these longer terms prospects: 1) towards alternative multifunctional symbols for the agro-industrial mega-stable; 2) towards sustainable urban food planning; 3) towards more inclusive cost-benefit analysis; 4) towards substantial CAP reforms; and 5) towards longer term support commitment. The last part of Chapter 7 draws attention to the unpredictability of the national future of agrarian pathways to multifunctionality. It acknowledges the limitations of sociological theory but, at the same time, the growing scholarly recognition of the performativity of the social sciences. That the social sciences do influence the way societal reality unfolds is particularly underlined by scientists that oppose social theorizing that loses itself in skepticism and negativism. Alternatively, so-called ‘weak theorizing’ is propagated with ambitions primarily oriented towards providing openings, degrees of freedom and hope. In line with these rather modest scientific intentions and pretentions, I finish by expressing the hope that this thesis may contribute to prosperous and flourishing multifunctional family-farming futures, particularly in the Netherlands, but also elsewhere.

Een boerderijwinkel kan het nettoresultaat van een agrarisch bedrijf behoorlijk verhogen, doordat een deel van de eigen productie rechtstreeks aan de consument kan worden afgezet. Het succes van zo’n winkel hangt deels af van klanttype, assortiment en inrichting. Op welke doelgroepen focus je en zijn assortiment en inrichting daarop toegesneden?

Uit onderzoek blijkt dat consumenten belangstelling hebben voor producten rechtstreeks van de boer, maar dat ze die producten moeilijk kunnen vinden. Indien boerderijproducten beschikbaar komen op plaatsen waar consumenten hun inkopen doen dan is een flinke groei in de verkoop mogelijk. Concreet betekent dit dat boerderijproducten ook in de stad verkrijgbaar moeten zijn. Daarvoor is er in 2013 ook onderzoek gedaan. In de onderhavige publicatie uit 2015 worden de volgende vragen onderzocht: Mag je zomaar een winkel beginnen in de stad? Wat voor vergunningen heb je nodig, welke papieren? Hoe organiseer je dat en hoe werk je samen? Wie is er aansprakelijk als er iets mis gaat? Wat zijn de voordelen voor mij als individuele ondernemer? Zijn er al gezamenlijke boerderijwinkels in de stad en wat kunnen we daar van leren? In dit rapport wordt geprobeerd op deze vragen antwoord te geven mede aan de hand van drie voorbeelden uit de praktijk.

Natuurbeheer kan effectiever door beheer in natuur- en landbouwgebieden beter op elkaar te laten aansluiten. Beide typen beheer vallen binnen dezelfde provinciale natuurbeheerplannen, waardoor boerencollectieven en terreinbeherende organisaties worden gestimuleerd tot afstemming. Landbouwbedrijven die werken volgens het concept Boeren voor Natuur kunnen deze aansluiting en afstemming goed vormgeven. Nu Boeren voor Natuur in de Catalogus Groenblauwe Diensten is opgenomen, is het een serieuze optie geworden voor integrale gebiedsplannen.

Neveninkomsten op de boerderij door: Agrarisch natuurbeheer, boerderijeducatie, agrarische kinderopvang, zorglandbouw, recreatie of boerderijverkoop

Uit onderzoek blijkt dat consumenten belangstelling hebben voor producten rechtstreeks van de boer, maar dat ze die producten moeilijk kunnen vinden. Indien boerderijproducten beschikbaar komen op plaatsen waar consumenten hun inkopen doen dan is een flinke groei in de verkoop mogelijk. Concreet betekent dit dat boerderijproducten ook in de stad verkrijgbaar moeten zijn. Daarvoor is er in 2013 ook onderzoek gedaan. In de onderhavige publicatie uit 2015 worden de volgende vragen onderzocht: Mag je zomaar een winkel beginnen in de stad? Wat voor vergunningen heb je nodig, welke papieren? Hoe organiseer je dat en hoe werk je samen? Wie is er aansprakelijk als er iets mis gaat? Wat zijn de voordelen voor mij als individuele ondernemer? Zijn er al gezamenlijke boerderijwinkels in de stad en wat kunnen we daar van leren? In dit rapport wordt geprobeerd op deze vragen antwoord te geven mede aan de hand van drie voorbeelden uit de praktijk.

Neveninkomsten op de boerderij door: Agrarisch natuurbeheer, boerderijeducatie, agrarische kinderopvang, zorglandbouw, recreatie of boerderijverkoop

De boerderijwinkel is een bekend verschijnsel. Maar komt de consument wel naar je toe? Een mogelijkheid is het starten van een boerenwinkel in de stad. Waarbij je als boeren zelf de winkel runt, en zo de marge goed houdt. Samenwerkende ondernemers van de Groene Marke en de Vechtdalmarke lukt dat met winkels in Zwolle, Dalfsen en Ommen.

Deze brochure gaat in op varianten van wonen op een zorgboerderij aan de hand van concrete voorbeelden.

Deze brochure gaat in op varianten van wonen op een zorgboerderij aan de hand van concrete voorbeelden.

Natuurbeheer kan effectiever door beheer in natuur- en landbouwgebieden beter op elkaar te laten aansluiten. Beide typen beheer vallen binnen dezelfde provinciale natuurbeheerplannen, waardoor boerencollectieven en terreinbeherende organisaties worden gestimuleerd tot afstemming. Landbouwbedrijven die werken volgens het concept Boeren voor Natuur kunnen deze aansluiting en afstemming goed vormgeven. Nu Boeren voor Natuur in de Catalogus Groenblauwe Diensten is opgenomen, is het een serieuze optie geworden voor integrale gebiedsplannen.

Summary During my more than two decades of research experiences as a rural sociologist, the multifunctionality of agricultural activity was a subject of major interest, although under different denominators. In this thesis I theorize and present agriculture’s multifunctionality as characterized, shaped and propelled by flows of resistance, redesign, and resilience. This central thesis starts with an introduction to the key notions resistance, redesign and resilience. I associate the meaning and significance of resistance, especially, with a long standing tradition of farmers’ resistance to the negative externalities that accompany modernisation, commoditisation and globalisation processes and broader socio-cultural resistance against loss of rurality. Together these underpin how resistance continues to be a crucial component in agricultural and rural development through 1) its more or less overt and covert expressions; 2) its material as well as symbolic representations; and 3) its conservative as well as transformative power. This relevance of resistance appears more specifically in Chapters 2 to 6. The emergence, definition and interpretations of the multifunctionality concept in the Dutch agri-expert system shows how societal resistance against the negative externalities of the agricultural modernisation model went along with a renewed attention for agriculture’s multifunctionality, although more or less broadly defined and more or less widely accepted. The role of resistance shows up next as part of the wider driving forces that underlie the multifunctionality of farming practices. In addition to the persistence of farm-development trajectories based on pluriactivity and diversification, this will be particularly associated among Dutch professional farm-enterprises engaged in new rural development activities with the desire to ‘farm differently’ i.e., different from the logics of the agricultural modernisation model in the sense of enabling more direct contact with consumers, citizens, other rural dwellers, etc. The distinction and characterization of different farm-development trajectories in the overall analysis further confirms that multifunctional pathways remain closely interwoven with different expressions of resistance within family-based farming. In the analysis of European agri-environmental governance resistance will be specifically related to dissatisfaction and discontent that addresses hierarchical relations and its consequences in terms of prevailing institutional ‘voids’ in multi-level governance settings. The latter notion refers to the absence of transparency and agreement on institutional conditions and rules in multi-level governance settings. As such the analysis concentrates especially on resistance that emerges at the interfaces between different policy levels and between policy and practice. The relevance of resistance appears in the analysis of ‘nested’ rural markets in Europe as opposition against hegemonic food market relations. It addresses different types of the negative consequences of dominant food market relations such as the loss of distinctiveness at farm and territorial level, of trust in food, of influence within globalizing chains, of income opportunities for farmers, of food justice, etc. Chapter 6 stresses that resistance manifests itself spatially in specific ways by introducing the rural web as an instrument to analyse rural differentiation processes. As a multi-dimensional analytical tool it addresses resistance especially through the distinction of the domains endogeneity, social capital and sustainability. Overall, the rural framework enables us as such to focus on the spatial interlinkages and interaction patterns between different manifestations of farmer-led and broader social-cultural resistance against marginalisation tendencies and loss of rural distinctiveness. Next to resistance, redesign is thought to be a second key notion that characterizes and propels multifunctional agricultural pathways. Theoretically it makes it possible to underline that these are also closely interwoven with transition processes around a fundamental re-positioning of the role of agriculture in rural development processes and, as such, are part of new ways of social ordering. The further conceptualization of redesign as combined processes of dis-embedding and re-embedding stresses the multi-facetted nature and complexity of involved redesign processes. Again, the significance and meaning of redesign will appear in different ways in Chapters 2 to 6, in the first place as an issue that divides the Dutch agri-expert system. The analysis around the national emergence of the multifunctionality concept reveals how, particularly, the rural development model associates agriculture’s multifunctionality with a fundamental re-positioning of agriculture’s role in rural development and, thus, manifold redesign challenges. In other, narrower definitions of multifunctionality redesign is limited much more to debates about the pros and cons of interventions in market relations and land property rights. Overall, contrasting ideas within the Dutch agri-expert system about the necessity of and opportunity for redesign reflect a transition context where the societal benefits of multifunctional agricultural pathways remain strongly the subject of debate. In this Dutch setting redesign, in line with the rural development model, manifests itself as already more promising at the micro-level. Next to more historically rooted expressions of multifunctional pathways, Dutch professional farm enterprises increasingly succeed in building new relations with consumers, in creating new interlinkages with other rural sectors, in developing new professional identities and in constructing new rural business models. Analytically, these different expressions of farm-level redesign reflect a strong capacity to re-vitalise family farming and to re-define farm boundaries. The distinction between different farm-level pathways shows how these redesign capacities are more or less prominently present and may be expressed at different paces. In the analysis of European agri-environmental governance, redesign emerges as a subject of growing institutional attention and openness to new, more market-led approaches, new forms of self-organisation and self-regulation, new forms of public-private cooperation and new accountability arrangements. Thus, redesign centres on a re-distribution of responsibilities between public, private and civil actors and novel responses to the rigidity and limitations of hierarchical relations, as well as the manifold institutional voids, in increasingly complex and barely transparent multi-level governance settings. The analysis around emerging ‘nested’ rural markets in Europe goes more into detail as to how market relations are actively redesigned. It emphasizes the significance of new roles for and relation between food producers and food consumers, building upon new normative frameworks, new boundary organisations, new food reputations, new forms of common pool resource management and new forms of co-experimentation, in short, novel rural market governance mechanisms that intend to safeguard, reproduce and strengthen the specificities of place, products and networks. Rural web analysis underlines that redesign will manifest itself spatially in different ways within rural place-making processes. Particularly, the web domains ‘new institutional arrangements’, ‘rural market governance’ and ‘novelty production’ refer to different manifestations of redesign and stress that their place specific interaction patterns will comprise a second crucial component for an adequate understanding of on-going rural spatial differentiation tendencies. Resilience, as the third overarching key notion to characterize multifunctional agrarian pathways, attracts growing attention in different theoretical strands. Sociologically, I understand resilience as the need for alignment within contemporary increasingly complex ‘improvisation societies’ in pursuit of sustainable development. Inspired by agro-ecological approaches that make a distinction between its stabilising (‘bouncing back’) and adaptive and transformative (‘bouncing forward’) capacities, I further conceptualize the resilience of agricultural pathways to multifunctionality more specifically as the outcome of flows of resistance and redesign. Briefly, resilience as the capacity to persist, to adapt and to transform representations of certain promises to align social ordering processes. This specific understanding and relevance of resilience is further clarified throughout Chapters 2 to 6. The Dutch emergence of the multifunctionality notion shows how the negative externalities of agricultural modernization may go along with a gradual rediscovery and rehabilitation of agriculture’s multifunctionality. The emerging rural development model, particularly, recognizes and acknowledges the persistence and adaptability of multifunctional pathways. The national co-evolution of contrasting sustainability paradigms reveals, at the same time, that this translates into a still more limited transformative capacity in terms of the normative alignment of societal ideas about the core-functions of agriculture. Chapter 3 underlines that this transformative capacity may express itself already much more prominently at the micro-level: next to pluri-active and hobby farms, as well known expressions of the adaptability of multifunctional agrarian pathways, the Netherlands knows also robust novel multifunctional rural business models. These novel business models are strongly grounded in the following characteristics of family-based farming: 1) strong linkages between economic and socio-cultural values as integrative powers for productive and consumptive rural functions; 2) changing gender relations that result in new forms of labour division and a re-distribution of responsibilities within farm-families; 3) new professional identities with differentiating strategic meanings for farming; and 4) a certain flexibility in the use of resources. The farm-development trajectories illustrate how this resilience of Dutch family-farms presents itself to different degrees and at different paces. The analysis of European agri-environmental governance underscores that resilience is closely interwoven with self-organization and self-regulation capacity. In addition to the emergence of different types of market-led approaches, this covers in the Netherlands experiments with more hybrid remuneration systems, more performance based accountability arrangements and more collective and place-based provision systems. It particularly demonstrates that the resilience of multifunctional agricultural pathways will be also reflected in their ability to mobilize experimental space and to create synchronicity and coherence in highly complex multi-level institutional settings. The analysis around emerging ‘nested markets’ in Europe approaches resilience as distinctive market relations. The ability of agriculture’s multifunctionality to persist, adapt and transform, coalesces here into alternative practices and normative frameworks that, in sharp contrast with hegemonic food market relations, succeed in integrating social, ethical and ecological values with market relations. This may contribute to a reduction of transaction costs for producers and to consumers getting access to high quality food markets. It actively forges synergy-effects between traditional and novel rural markets at farm and regional level and succeeds in transforming consumer behavior. Finally, rural web analysis further depicts resilience as interacting flows of resistance and redesign. First, its distinction between the dimensions endogeneity, sustainability, social capital, novelty production, new institutional arrangements and governance of rural markets enables the characterization of these flows in more detail. Secondly, it underpins the highly place specific interaction, coalescence and precipitation of such flows. The resilience of multifunctional agrarian pathways is incorporated here into the strong rural web configurations characteristic of rural competitiveness, quality of rural life and strong functional ties between rural and urban spaces. The differences in rural web dynamics between Laag-Holland and the Rivierengebied demonstrate how this spatial coalescence of resilience capacities may express itself rather differently in rural areas facing similar changing societal demands. These empirical findings confirm that multifunctional agricultural pathways represent specific, non-linear interrelations between the past, present and future of farming. Chapter 7 starts with a reflection on their future in the Netherlands and reaches the conclusion that the financial crisis and economic downturn since 2008 went along with a (temporary?) deteriorating political climate as, amongst others, reflected in the growing popularity of the notion ‘sustainable intensification’ and the specific way that this is being interpreted. The longer term prospects of agrarian pathways to multifunctionality are further briefly depicted with the help of the various outcomes of national opportunity-constraint analyses. More specifically, I dwell upon the following selection of institutional redesign challenges that are thought to have a great impact on these longer terms prospects: 1) towards alternative multifunctional symbols for the agro-industrial mega-stable; 2) towards sustainable urban food planning; 3) towards more inclusive cost-benefit analysis; 4) towards substantial CAP reforms; and 5) towards longer term support commitment. The last part of Chapter 7 draws attention to the unpredictability of the national future of agrarian pathways to multifunctionality. It acknowledges the limitations of sociological theory but, at the same time, the growing scholarly recognition of the performativity of the social sciences. That the social sciences do influence the way societal reality unfolds is particularly underlined by scientists that oppose social theorizing that loses itself in skepticism and negativism. Alternatively, so-called ‘weak theorizing’ is propagated with ambitions primarily oriented towards providing openings, degrees of freedom and hope. In line with these rather modest scientific intentions and pretentions, I finish by expressing the hope that this thesis may contribute to prosperous and flourishing multifunctional family-farming futures, particularly in the Netherlands, but also elsewhere.

Er ontstaan door de vele veranderingen in zorg, welzijn en arbeidsparticipatie nieuwe kansen voor zorgboeren. Behandeling is daarvan een uitdagend voorbeeld. Maar deze kans is er niet voor iedereen. Het vraagt nogal wat van je als mens en ondernemer. Hoe zorg je ervoor dat de nieuwe cliënten ook daadwerkelijk een goede behandeling krijgen? Wat betekent het voor de aandacht voor je huidige cliënten? Ben je in staat om met behandelaars samen te werken? En zo ja, op welke wijze? Deze brochure gaat in op al deze vragen via concrete voorbeelden. Dat gebeurt aan de hand van een aantal pionierende zorgboeren die al met behandeling op hun zorgboerderij aan de slag zijn gegaan.

Een boerderijwinkel kan het nettoresultaat van een agrarisch bedrijf behoorlijk verhogen, doordat een deel van de eigen productie rechtstreeks aan de consument kan worden afgezet. Het succes van zo’n winkel hangt deels af van klanttype, assortiment en inrichting. Op welke doelgroepen focus je en zijn assortiment en inrichting daarop toegesneden?

Er ontstaan door de vele veranderingen in zorg, welzijn en arbeidsparticipatie nieuwe kansen voor zorgboeren. Behandeling is daarvan een uitdagend voorbeeld. Maar deze kans is er niet voor iedereen. Het vraagt nogal wat van je als mens en ondernemer. Hoe zorg je ervoor dat de nieuwe cliënten ook daadwerkelijk een goede behandeling krijgen? Wat betekent het voor de aandacht voor je huidige cliënten? Ben je in staat om met behandelaars samen te werken? En zo ja, op welke wijze? Deze brochure gaat in op al deze vragen via concrete voorbeelden. Dat gebeurt aan de hand van een aantal pionierende zorgboeren die al met behandeling op hun zorgboerderij aan de slag zijn gegaan.

Vruchtwisseling biologische vollegrondsgroenteteelt en akkerbouw: theorie en praktijk van vruchtwisseling. Rubrieken in dit artikel: 1) Vruchtwisseling; 2) Wat is vruchtwisseling; 3) Preventie en beheersing van ziekten, plagen en onkruiden; 4) Behoud en verbetering van bodemvruchtbaarheid; 5) Opstellen van een behoorlijke vruchtwisseling. Gegevens in bijgaande tabellen: 1) Conceptueel model voor een multifunctionele vruchtwisseling voor biologische akkerbouw in het centrale zeekleigebied; 2) Conceptueel model voor een multifunctionele vruchtwisseling voor biologische vollegrondsgroenteteelt in het zuidoosstelijke zandgebied

Landbouw verdient een plek in de stad, stellen Wageningse wetenschappers. Het maakt de stad groener en de voedselproductie duurzamer. Almere wil grond vrijmaken voor stadsboeren: `Als ideaalbeeld is het magnifiek.¿

Streekproducten en boerderijwinkels hebben een grote marktpotentie. Uit eerder onderzoek blijkt dat in boerderijwinkels vooral groenten, fruit, eieren en kaas wordt verkocht. Vlees wordt minder verkocht, laat staan vers vlees. Boeren, tuinders en onderzoekers waren benieuwd hoe de verkoop van die versproducten, zoals dat vlees van eigen dieren zich heeft ontwikkeld. Wat is het rendement, wat gaat goed en wat kan beter?

Dit rapport heeft tot doel inzicht te bieden in de diversiteit in de multifunctionele landbouw op basis van strategieën van ondernemers. Het is het resultaat van een zoektocht naar mogelijke bedrijfsstijlen in de multifunctionele landbouw.

De onderzoeksvraag is hoe bestaande bedrijven het concept ‘verkoop van vlees van eigen dieren’ toepassen, wat de financiële haalbaarheid ervan is, en wat de succes- en faalfactoren en randvoorwaarden zijn. Als afbakening is gekozen voor de verkoop van vlees van eigen runderen. Omdat dit onderzoek gaat over versproducten wordt ingezoomd op de verkoop van vers vlees.

Professionele MFL ondernemers (netwerk Waardewerkers) kunnen als bedrijfscoach individueel bijdragen aan de ontwikkeling van de MFL landbouwsector.

Inzicht in het rendement van (deel)sectoren in de multifunctionele landbouw vraagt dat ondernemers in voldoende mate hun cijfers beschikbaar stellen. Zij zijn daartoe alleen te motiveren als ze er zelf iets aan hebben om hun bedrijfsvoering en hun bedrijfsresultaten te kunnen verbeteren. Het beschikbaar hebben van de juiste informatiesets kengetallen, toegesneden op iedere (deel)sector, is één van de aanknopingspunten. Daarnaast is de mogelijkheid om de resultaten van het eigen bedrijf anoniem te vergelijken met die van het gemiddelde van een groep van 10-15, qua structuur, vergelijkbare bedrijven een belangrijk aanknopingspunt. Essentieel voor een goed inzicht is dat de cijfers van de tak multifunctionele landbouw in de bedrijfsadministratie afzonderlijk worden verzameld van de cijfers van de agrarische hoofdtak.

Doel van dit onderzoek is de impact van de multifunctionele landbouw te onderzoeken. De specifieke vraag in dit onderzoek is: Wat is de impact van de multifunctionele landbouw op de economische en maatschappelijke ontwikkeling van de twee gemeenten Woerden en Lopik? Het gaat in deze vraag nadrukkelijk om de impact die de bedrijven hebben op het gebied zelf – extern – en niet om de impact op de bedrijven. Dat betekent dat er vooral wordt gekeken naar wat de multifunctionele landbouw betekent voor anderen in het gebied, en dus niet naar wat het betekent voor de bedrijven zelf. Ten tweede, wordt er vooral gekeken naar wat het totaal aan multifunctionele bedrijven bijdraagt, en niet zozeer naar de bijdrage van een individueel bedrijf.

Streekproducten en boerderijwinkels hebben een grote marktpotentie. Uit eerder onderzoek blijkt dat in boerderijwinkels vooral groenten, fruit, eieren en kaas wordt verkocht. Vlees wordt minder verkocht, laat staan vers vlees. Boeren, tuinders en onderzoekers waren benieuwd hoe de verkoop van die versproducten, zoals dat vlees van eigen dieren zich heeft ontwikkeld. Wat is het rendement, wat gaat goed en wat kan beter?

Doel van dit onderzoek is de impact van de multifunctionele landbouw te onderzoeken. De specifieke vraag in dit onderzoek is: Wat is de impact van de multifunctionele landbouw op de economische en maatschappelijke ontwikkeling van de twee gemeenten Woerden en Lopik? Het gaat in deze vraag nadrukkelijk om de impact die de bedrijven hebben op het gebied zelf – extern – en niet om de impact op de bedrijven. Dat betekent dat er vooral wordt gekeken naar wat de multifunctionele landbouw betekent voor anderen in het gebied, en dus niet naar wat het betekent voor de bedrijven zelf. Ten tweede, wordt er vooral gekeken naar wat het totaal aan multifunctionele bedrijven bijdraagt, en niet zozeer naar de bijdrage van een individueel bedrijf.

Alle (biologische) boeren runnen hun bedrijf op eigen wijze. Je kunt agrarische ondernemers niet over één kam scheren. Toch zijn er groepen ondernemers aan te wijzen die meer overeenkomsten dan verschillen kennen in hun denken en doen, zij hebben dezelfde bedrijfsstijl. Als ondernemers weten wat hun bedrijfsstijl is, kan dat hen helpen in het bepalen van hun strategie en visie waardoor zij succesvoller kunnen ondernemen.

This thesis unravels the learning process underlying the switch from conventional production-oriented farming towards ‘multifunctional entrepreneurship’. In other words: the process by which former production-oriented farmers (men, women and their families) re-invent themselves as ‘multifunctional entrepreneurs’ and gain the necessary knowledge, skills and networks to re-develop their existing farm as a multifunctional one with the integration of new non-farming activities such as agro-tourism, nature and landscape management, processing and selling of farm products, professional (child)care and on-farm education. Apart from its contribution to theory with regard to the development of multifunctionality and multifunctional entrepreneurship, this thesis ultimately supports practitioners (such as teachers, trainers, advisers) in fostering this, for today’s and tomorrow’s agriculture and rural areas, valuable form of agricultural entrepreneurship.

Complexe multifunctionele bedrijven: hoe draag je die in z’n geheel over? In het vorige nummer de theorie, nu de praktijk. Zonnehoeve in Zeewolde wordt overgedragen aan meerdere ondernemers, en werkt daarbij met in de landbouw ongebruikelijke rechtsvormen.

Via interviews met multifunctionele en gangbare ondernemers, met bestuurders van LTO of betrokken bij de Taskforce Multifunctionele Landbouw, met enkele adviseurs en via een twitterchat, is verkend welke betekenis de multifunctionele landbouw voor de gangbare landbouw heeft. Deze betekenis zit volgens de geïnterviewden in het ontwikkelen van nieuwe product-markt-combinaties, in directe contacten met klanten/eindgebruikers en daarmee met de markt, in het versterken van het imago van de landbouw en het platteland en in de ontwikkeling van de multifunctionele landbouw in samenspraak met de omgeving. Om deze betekenis vol te kunnen houden en te versterken is het gewenst dat de multifunctionele bedrijven een volwaardige agrarische tak behouden en dat de ondernemers voor wat betreft hun multifunctionele activiteiten nog meer met kengetallen en benchmarks gaan werken.

This thesis unravels the learning process underlying the switch from conventional production-oriented farming towards ‘multifunctional entrepreneurship’. In other words: the process by which former production-oriented farmers (men, women and their families) re-invent themselves as ‘multifunctional entrepreneurs’ and gain the necessary knowledge, skills and networks to re-develop their existing farm as a multifunctional one with the integration of new non-farming activities such as agro-tourism, nature and landscape management, processing and selling of farm products, professional (child)care and on-farm education. Apart from its contribution to theory with regard to the development of multifunctionality and multifunctional entrepreneurship, this thesis ultimately supports practitioners (such as teachers, trainers, advisers) in fostering this, for today’s and tomorrow’s agriculture and rural areas, valuable form of agricultural entrepreneurship.

Complexe multifunctionele bedrijven kennen verschillende activiteiten, die bij elkaar een geheel vormen. Landbouw plus zorg, verwerking,verkoop, recreatie of educatie. Als de oorspronkelijke ondernemer wil overdragen, hoe pak je dat dan het beste aan?

Alle (biologische) boeren runnen hun bedrijf op eigen wijze. Je kunt agrarische ondernemers niet over één kam scheren. Toch zijn er groepen ondernemers aan te wijzen die meer overeenkomsten dan verschillen kennen in hun denken en doen, zij hebben dezelfde bedrijfsstijl. Als ondernemers weten wat hun bedrijfsstijl is, kan dat hen helpen in het bepalen van hun strategie en visie waardoor zij succesvoller kunnen ondernemen.

Complexe multifunctionele bedrijven kennen verschillende activiteiten, die bij elkaar een geheel vormen. Landbouw plus zorg, verwerking,verkoop, recreatie of educatie. Als de oorspronkelijke ondernemer wil overdragen, hoe pak je dat dan het beste aan?