Search

Görüntü işleme, son yıllarda çok farklı alanlarda kullanılmaya başlayan ve önemi gittikçe artan bir çalışma alanıdır. Diğer birçok alanda olduğu gibi, mermer işleme alanında da son yıllarda görüntü işleme yöntem ve tekniklerinin uygulanması için çalışmalar yapılmaktadır. Bu uygulamalar mermer renklerini bilgisayar ortamına aktarma ile başlamış, ardından farklı kökendeki mermerleri birbirinden ayırabilen çalışmalar ortaya çıkmıştır. Daha sonra ise Yapay Zeka (YZ) ve Yapay Sinir Ağları (YSA) modelleri ile aynı bloktan üretilen mermer numunelerinin renk seleksiyonunun bilgisayar ile yapılabildiği görülmüştür. Ancak bu çalışmaların uygulamaya dönüşebilmeleri için hala aşılması gereken bazı engeller bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, YSA modellerinin pahalı oluşu ve karmaşık profesyonel yazılımlar ile oluşturulup çalıştırılabilmeleridir. Bunların fabrika entegrasyonları bu nedenle sorunludur. Bir diğer sorun işlem süresidir. YSA tabanlı da olsa, renk seleksiyon işleminin fabrikanın olağan işlem süresine uygun bir sürede yapılması gerekmektedir. Mermer renk seleksiyonunun bilgisayarlar ile yapılabilmesi için hem profesyonel YSA yazılımlarının fabrika ortamına bir şekilde uyum sağlayacak şekle sokulmaları hem de işlem sürelerinin fabrika işlem süresine uydurulmaları gerekmektedir. Bu tez çalışması problemin ikinci kısmına odaklanmış, süre kısaltma ile ilgili çalışmalar ve öneriler yapılmıştır. Tez çalışmasında, mermer renk seleksiyonunu görüntü işleme teknikleri ile YSA destekli olarak yapan bir model oluşturulmuş ve başarılı sonuçlar elde edilmiştir. Ardından, işlem süresini kısaltmak için iki farklı teknik önerilmiştir, her bir teknik için sırasıyla 14 ve 15 farklı çalışma koşulları için toplamda 29 YSA modeli tekrar oluşturulup en iyi teknik aranmıştır. Sonuçta, Emperador mermerine ait üç farklı renk seleksiyonuna ait toplamda 36 numune ile yapılan çalışma sonucunda Karelaj-40 olarak kodlanıp önerilen veri alma tekniği, klasik uygulamada 103 saniye süren ve %0.992 korelasyon ile model başarısı gösteren işlemi, 0.929 model korelasyonu ile 34 saniyeye indirmeyi başarmış, önerilen teknik, işlem süresini %67 oranında kısaltmıştır. Image processing is a field of study that has started to be used in many different fields in recent years and its importance is increasing. As in many other fields, studies have begun to be carried out in the field of marble processing for the application of image processing methods and techniques in recent years. These applications started with transferring the marble colors to the computer environment, and then studies that could classify marbles of different origins have been realized. After that, the color selection studies for marbles produced from the same block were made by computers by using Artificial Intelligence and Artificial Neural Networks (ANN) techniques. However, there are still some issues to be overcome in order for these studies to turn into applications. First, ANN models can be created and run with expensive and complex professional programs. Their integration into the factory is still problematic. Another issue is processing time. Even it is based on ANN, the color selection process must make a separation at a time suitable for the normal processing time of the factory. In order to make marble color selection with computers, both professional ANN software must be adapted to the factory environment and the processing times must be adapted to the factory processing times. This thesis focused on the second part of the problem; studies and suggestions were made about shortening the processing time and first, a model that makes marble color selection with image processing techniques supported by ANN was created and successful results were obtained. Then, two different techniques were proposed to shorten the processing time, for each technique, a total of 29 ANN models were reconstructed for 14 and 15 different operating conditions, respectively, to find the best option. At the end of the study, the processing time reduced from 103 seconds to 34 seconds with a model correlation of 0.929 by using the suggested technique named K-40. With this suggested technique, the processing time of ANN-based marble color classification decreased by 67%.

İşletilmesi ekonomik olarak uygun bulunan maden yataklarının yüzeye yakın olanlarının doğrudan kazılarak, derinlerde bulunan maden yataklarının ise üzerini kaplayan örtü tabakasının kaldırılmasının ardından üretilmesi şeklinde yapılan maden işletme yöntemi açık işletme yöntemi olarak adlandırılmaktadır. Sanayinin artan hammadde ihtiyacı ile birlikte yüzeye yakın maden yatakları azalmaktadır. Fakat gelişen teknoloji sayesinde derinlerde yer alan maden yatakları ekonomik olarak işletilebilmektedir. Bu çalışma kapsamında, öncelikle şev duraylılığı kavramı hakkında ve kaya şevlerinde meydana gelebilecek duraysızlıklar hakkında genel bilgiler verilmiş ve ardından şev duraylılık analizlerine değinilmiştir. Çalışma sahası olan Bingöl (Avnik)'de bulunan apatitli demir açık ocak işletmesi 2008 yılından beri Dimin Madencilik A.Ş tarafından işletilmekte olup ülkemizin en önemli demir açık ocak işletmeleri arasında yer almaktadır. Açık ocak işletmesinin jeolojisi ve depremsellik durumu hakkında bilgilendirmeler yapılmıştır. Yapılacak olan şev duraylılığı analizlerinin mevcut durumu yansıtması için öncelikli olarak mevcut şevler üzerinde süreksizlik hat etütleri yapılarak kaya kütlesini oluşturan süreksizliklerin doğrultu ve eğimleri tespit edilmiştir. Doğrultusu ve eğimleri tespit edilen süreksizliklerin makaslama dayanım parametleri belirlenmiş ve açık ocak işletmesinde meydana gelebilecek duraysızlık türünün saptanabilmesi için kinematik analizler yapılmıştır. Açık ocak işletmesinde şevleri oluşturan kaya kütlesinden laboratuvarda kaya malzemesinin belirlenmesi amacıyla temsili blok numuneleri alınmıştır. Kaya malzemesinin fiziksel ve mekanik özellikleri kullanılarak açık ocak işletmesinde bulunan mevcut şevler üzerinde iki boyutlu ve üç boyutlu limit denge analizleri ve sonlu elemanlar yöntemi ile duraylılık analizleri yapılarak şevlerin güvenlik katsayıları depremli ve statik koşullarda ortaya konmuştur. Açık ocak işletmesinde gözlenen şev duraysızlıkları dikkate alınarak geri analizler yapılmış ve analizler neticesinde de kaya kütlesinin makaslama dayanım parametreleri de belirlenmiştir. The mining operation method, which is the found economically suitable mine deposits to be operated directly excavated and production of deep mineral deposits produced after the stripping, is called the open mining method. With the increasing raw material need of the industry, mineral deposits near the surface are decreasing. However, thanks to the developing technology, deep mineral deposits can be operated economically. In this study, first of all, general information about the concept of slope stability and instability that may occur in rock slopes is given, and then slope stability analysis is mentioned. The apatite iron open pit located in Bingöl (Avnik), which is the study area, has been operated by Dimin Madencilik A.Ş since 2008 and is among the most important iron open pit enterprises of our country. Information was given about the geology and seismicity of the open pit mine. In order for the slope stability analyzes to be made to reflect the current situation, discontinuity line studies were made on the existing slopes and the direction and slopes of the discontinuities forming the rock mass were determined. The shear strength parameters of the discontinuities, whose direction and slopes were determined, were determined and kinematic analyzes were carried out to determine the type of instability that may occur in the open pit operation. Representative block samples were taken from the rock mass forming the slopes in the open pit mine in order to determine the rock material in the laboratory. By using the physical and mechanical properties of the rock material, two-dimensional and three-dimensional limit equilibrium analyzes on the existing slopes in the open pit operation and stability analyzes with the finite element method were performed, and the safety coefficients of the slopes were revealed under seismic and static conditions. Considering the slope instability observed in the open pit pit, back analyzes were made and shear strength parameters of the rock mass were determined as a result of the analyses. Dicle Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü (DÜBAP) tarafından proje no: MÜHENDİSLİK 20.0004 kapsamında desteklenmiştir.

İş Sağlığı ve Güvenliği çalışmalarının temel amacı, çalışanların ruhen ve bedenen sağlıklı olmalarını sağlamak ve bu durumlarını muhafaza etmelerini sağlamaktır. Bunun için işyerlerinde ortaya çıkması muhtemel tehlike ve risklerin onlar gerçekleşmeden önce tespit edilip uygun tedbirlerin alınması gerekmektedir. İş yerlerindeki tehlike ve risklerin önceden görülmeleri için yapılan çalışmaya risk değerlendirmesi adı verilmektedir. Risk Analiz Değerlendirmeleri bize ortamın tehlike derecesinin bilgisini ve alınması gereken önlemleri göstermektedirler. Birçok risk değerlendirme yöntemi vardır. Bu tez çalışmasında bunlardan en yaygın olarak kullanılan 5x5 L Matris yöntemi, Fine-Kinney yöntemi ve henüz az bilinen HRNS yöntemi tanıtılmış ve Adana ili Kozan ilçesinde bulunan bir yeraltı kurşun çinko maden işletmesinde uygulanarak karşılaştırılmışlardır. Sonuçta L Matris yönteminin bazı durumlarda büyük riskleri görmediği, Fine-Kinney yönteminin ona göre daha iyi olduğu, HRNS yönteminin ise çalışan sayısını da hesaplamaya kattığı için ve çok tehlikeli iş yerleri ve yeraltı maden işletmeleri gibi çalışanların farklı birimlerde çalıştığı işyerleri için daha uygun olduğu sonucuna varılmıştır. The main purpose of Occupational Health and Safety is to ensure that employees are mentally and physically healthy and to maintain this condition. For this, possible potential hazards and risks that may place in the workplaces must be identified before they occur and appropriate precautions must be taken. This is called risk analysis and defined as identifying and evaluating the dangers and risks in workplaces. Risk analysis gives us information about potential hazards and risks in workplaces and precautions which must be taken. There are many risk analysis methods. In this study, three of those; L Matrix method which is very common, Fine-Kinney method and HRNS method which is not known yet, are introduced and compared by applying them in an underground lead-zinc mine in Adana province, Kozan district. As a result, it was concluded that the L-Matrix method does not classify major risks properly in some cases, the Fine-Kinney method which covers frequency parameter is better than it, and finally, the HRNS method which covers both frequency and the number of workers is more suitable for workplaces where employees work in different units such as underground mining operations.

Madencilikte politik risk analizi çalışması sonucunda, gelişen ve küreselleşen dünyada ülkelerin uluslararası madencilik yatırımları için politik risklerinin, öznel değerlendirmeler ve kişisel görüşler yerine, nümerik olarak anlaşılabilir şekilde açıklanması amaçlanmıştır.Madencilik yatırımlarının maden yataklarının bulunduğu yerde yapılması, maden yataklarının bulunduğu yerde çıkarılması zorunluluğu vardır. Ayrıca maden işletmeleri uzun ömürlüdür ve yüksek maliyetli yatırımlar gerektirmektedir. Bu yüzden, maden yatağının bulunduğu coğrafyada bulunan politik riskler, madencilik sektörü için önemli belirsizlikler içerebildiği için, önemli bir risk kaynağıdır. Madencilikte politik risk üzerine çeşitli çalışmalar yapılmış ise de, bu çalışmalar genellikle politik riski önlemeye yönelik adımlar şeklinde gerçekleşmiştir.Bu çalışmada, çeşitli uluslararası kuruluşların verileri baz alınarak, farklı ülkelerin madencilikte politik risk analizi yapılmıştır. Risk analizi için Monte Carlo benzetim yöntemi uygulanmıştır. Bu çalışma, bu konuda bu kapsamda yapılan ilk çalışma özelliği göstermektedir.Anahtar Kelimeler: Madencilik, politik risk, risk analizi, risk faktörü. As a result of studying the political risk analysis in mining, it is aimed to explain the political risks of countries in a developing and globalizing world for international mining investments in a numerically understandable way instead of subjective assessments and personal opinions.Mining investments must be made at the location of the mineral deposits and the mineral deposits must be extracted at the location of the deposits. In addition, mining enterprises are long-lasting ventures and they require high-cost investments. Therefore, political risks in the geography where the deposit is located may be an important source of risk as they may contain significant uncertainties for the mining sector. Although various studies have been conducted on political risk in mining, these studies have generally been conducted as steps to prevent political risk.In this study, political risk analysis in mining of different countries has been made based on the data of various international organizations. Monte Carlo simulation method was used for risk analysis. This study is the first in this subject and in this scope.Keywords: Mining, political risk, risk analysis, risk factor. 80

Zerzevan is a recently discovered castle, situated on a rocky hill in the province of Diyarbakır, southeastern Turkey. Like many other Medieval defensive artifacts, Zerzevan Castle has also erected to protect the site against the incursions of enemies and to dominate the land. Zerzevan Castle, as a former military base of the Roman Empire, consists of such remains as churches, tombs observation towers, cisterns, arsenal, canals and city walls. The archaeological excavations conducted in the site revealed the existence of various underground structures, among them a temple of Mithraism, a mystery religion. The temple is considered as the first and unique Mithraeum located on the eastern border of the Roman Empire. The castle has been constructed by employing natural stones. Similar to that of the stone artifacts around the world, the Zerzevan Castle has also suffered from stone deterioration and stability problems. The present study aims to characterize stone used in the Zerzevan Castle as a building material. The study also aims to characterize the provenance of the stone material utilized in the monuments of that archaeological site. For this purpose, samples were collected from the building façade and stone quarry located on the site. The samples then used to determine their petrographic, chemical and some of the physico-mechanical properties. The preliminary results demonstrate that the stone employed in the construction of the Castle is calcitic dolomite. Moreover, the great similarities in chemical compositions of the samples collected from the building and the quarry indicate that the stone material employed in the construction was most probably extracted from the nearby quarries.

Batman ve Diyarbakır illeri arasında bulunan ve Dicle Nehrini barındıran havza ve çevresinin jeodinamik evrimi ve Diyarbakır ilinin depremselliğinin aydınlatılması amaçlanmıştır. İnceleme alanının jeolojisinin incelemesi sonucunda Kretase öncesi birimler dışında 11 ayrı formasyon haritalanmıştır. Bu Formasyonlardan en yaşlısı Midyat Grubu formasyonlarından Alt Eosen yaşlı Gercüş formasyonu, masif kireçtaşlarından oluşan Alt Eosen-Alt Oligosen yaştaki Hoya Formasyonudur. Hoya ile uyumsuz dokanaklı ile anhidrit, şeyl, jips, dolomit ve kumlu-milli dolomitten oluşan Geç Eosen-Oligosen yaşlı Germik formasyonu geçiş yapar. Germik formasyonu üzerine uyumsuz olarak kalın katmanlı, çoğunlukla masif görünümlü, bol karstik boşluklu kireçtaşlarından oluşan Akitaniyen-Burdigaliyen (Alt Miyosen) yaşlı Fırat Formasyonu ve göl çökelleri ile akarsu çökellerinden oluşmuş Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaşlı Şelmo formasyonları gelmektedir. Şelmo formasyonun üzerinde Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı Yeniköy Formasyonu onun üzerinde de uyumsuz Pleistosen yaşlı çakıllı seviye Gölpınar Formasyonu ve Pleistosen yaşlı Killerden oluşan Gediktepe formasyonu bulunmakta, Çalışma alanının en genç birimleri ise eski ve yeni alüvyon örtüleri oluşturmuştur. Ayrıca Karacadağ Grubuna ait 2 Evre bazaltlarda çalışma alanında görülmektedir. Çalışma alanının şekillenmesinde, bölgedeki levha hareketliliğinin etkisiyle ortaya çıkan tektonik olaylar dizisi birlikte yorumlanmalıdır. Havzanın bugünkü şeklini almasında Neotektonik dönemde başlayan tektonik faaliyetler etkili olmuştur. İnceleme alanı büyük bir deprem yapma potansiyeline sahip olmamakla beraber bölgenin kuzeyindeki hareketlilikten etkilenmesi muhtemeldir. Geodynamicevolution of thebasinanditsenvirons, locatedbetween Batman and Diyarbakır provincesandhousingtheTigrisRiver, andillumination of theseismicity of Diyarbakır provincewereaimed. As a result of thegeology of thestudyarea, 11 differentformationsweremappedexceptpre-Cretaceousunits. Theoldest of theseformations is theLowerEocene Gercüş formation, one of the Midyat Groupformations, andtheLowerEocene-LowerOligocene Hoya Formation, whichconsists of massivelimestones. TheLateEocene-OligoceneGermicformation, which is unconformablewith Hoya andconsists of anhydrite, shale, gypsum, dolomite andsandy-spindle dolomite, passesthrough. OverlyingtheGermicformationunconformably is theAquitanian-Burdigalian (LowerMiocene) EuphratesFormationandthickMiocene-LowerPliocene-agedPlioceneagedLowerMiocene-LowerPlioceneformations. TheUpperMiocene-Pliocene Yeniköy FormationoverliestheSelmoFormationandthe Gediktepe Formationconsisting of theunconformablePleistocenepebblylevel Gölpınar FormationandthePleistoceneClays. Theyoungestunits of thestudyareaareoldandnewalluvialcovers. It is alsoobserved in theBasalt 2 basaltsbelongingto Karacadağ Group. Intheshaping of thestudyarea, theseries of tectoniceventsarisingfromtheeffect of platemobility in theregionshould be interpretedtogether. Tectonicactivitiesstarted in theNeotectonicperiodwereeffective in takingthepresentshape of thebasin. Althoughthestudyareadoes not havethepotentialtocause a majorearthquake, it is likelyto be affectedbymobility in thenorth of theregion. 54

Tünel Açma Makinesi (TBM) ile zor koşullarda tünel açma konusunda yeterince çalışma yapılmadığı ve yapılan çalışmaların sınırlı düzeyde kaldığı literatür çalışmalarından görülmüştür. Zor kazı koşulları; TBM ile açılan tünellerin kazı performansını, konvansiyonel yöntemle açılan tünellere oranla çok daha fazla etkilemektedir. TBM'in kazı koşullarına göre sonradan yeniden tasarlanmasının mümkün olmaması durumu göz önünde bulundurulduğunda, jeoteknik çalışmanın sağlıklı yapılmasının gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bunun yapılmadığı tünellerde telafisi mümkün olmayan sorunlarla karşılaşılmaktadır.Bu çalışmada TBM ile zor koşullarda açılan Silvan ve Nurdağı tünellerinde yaşanan problemler ve bu problemlerin kazı performansına etkileri ayrıntılı incelenmiş, uygulanan çözüm yöntemlerine geniş yer verilmiştir. Bununla birlikte çalışma parametreleri ve formasyon özelliklerinin TBM performansına etkisi analiz edilmiştir. Bu kapsamda öncelikle Silvan ve Nurdağı tünellerinin açılan kısımları boyunca itme, tork, tork/itme oranı, penetrasyon, penetrasyon indeksi, kesici kafa dönüş hızı değişimleri incelenmiştir. Daha sonra formasyon bazında itme kuvveti ve penetrasyon, tork ve penetrasyon, kesici kafa dönüş hızı ve rpm, penetrasyon ve spesifik enerji arasındaki ilişkiler araştırılmıştır. Son olarak da MATLAB programı ile, bu parametrelerin penetrasyon ve spesifik enerji üzerine ikili etkileri ortaya konmuştur. Birinci bölümde; tünel çeşitleri, tünel açma yöntemleri ve tünel açımında karşılaşılabilecek problemler hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde; TBM tipleri, TBM performansına etki eden parametreler, performans tahmin yöntemleri ve daha önce yapılmış tez çalışmaları ayrıntılı verilmiştir. Üçüncü bölümde; Diyarbakır Silvan sulama tüneli ve Gaziantep Nurdağı hızlı tren tüneli projeleri geniş bir biçimde ele alınmış, bu tünellerin yapım çalışmaları sırasında karşılaşılan problemler ile bu problemlerin çözümleri için uygulanan yöntemler analiz edilmiştir. Dördüncü bölümde, iki tünelde yaşanan problemlerin kazı performansına etkisi (itme kuvveti, tork, spesifik enerji) ve keski tüketimi değerlendirilmiştir. Beşinci bölümde sonuç ve önerilere yer verilmiştir. Anahtar Kelimeler: TBM, tünelcilik, gazlı zemin, karstik boşluk, TBM performansı. It has been seen from the literature that there are not enough studies on tunneling under difficult conditions with TBM and the studies are limited. Difficult excavation conditions affect the excavation performance of tunnels opened by TBM much more than conventional tunnels. Considering that it is not possible to redesign the TBM according to the excavation conditions later, it becomes necessary to carry out the geotechnical study in a comprehensive way. In the tunnels where comprehensive geotechnical studies are not done, irreparable problems are encountered.In this study, the problems experienced in Silvan and Nurdağı tunnels opened under difficult conditions with TBM and the effects of these problems on excavation performance are examined in detail and the solution methods applied are given widely.In addition, the effect of study parameters and formation characteristics on TBM performance was analyzed. In this context, firstly, thrust, torque, torque / thrust ratio, penetration, penetration index and rpm changes were examined along the opening parts of Silvan and Nurdağı tunnels for each formation. Then, the relations between thrust and penetration, torque and penetration, torque and rpm, penetration and specific energy were investigated. Finally, the double effects of these parameters on penetration and specific energy have been presented with MATLAB program.In the first chapter; types of tunnels, tunneling methods and problems that may be encountered in tunneling are given. In the second chapter; types of TBMs, parameters affecting TBM performance, performance estimation methods and previous studies are given in detail. In the third chapter; Diyarbakır Silvan irrigation tunnel and Gaziantep Nurdağı high speed train tunnel projects are discussed thoroughly and the problems encountered during the construction of these tunnels and the methods used to solve those problems are analyzed. In the fourth chapter, the effects of the problems experienced in two tunnels on the excavation performance (thrust force, torque, specific energy) and disc consumption are evaluated. In the fifth chapter, results and recommendations are given.Key Words: TBM, tunnelling, gassy ground, karstic, TBM performance. 246

Bu tez çalışmasında, Diyarbakır il sınırları içinde agrega olarak kullanılan ve agrega üretimine kaynak oluşturan formasyonlar ele alınmıştır. Diyarbakır ve çevresinden ocak ve konkasör numunesi olmak üzere toplam 40 değişik lokasyondan alınan numunelerin fiziksel, minerolojik, petrografik ve kimyasal özellikleri incelenmiştir.Diyarbakır ve çevresinde Silüriyen-Devoniyen'den Kuvaterner'e kadar değişen, hemen hemen bütün jeolojik yaşlara ait zengin bir kaya çeşitliliği yüzeylenmektedir. Bu kaya çeşitliliği, içinde, farklı cevher oluşumları bulunmasının yanı sıra, bir kısmı da aynı zamanda çimento ve mermer sanayinde kullanılan endüstriyel hammadde olarak değerlendirilebilmektedir. Bilindiği gibi agregalar doğal oluşan agregalar ve kırma öğütme ile oluşturulan agregalar olmak üzere iki grupta ele alınmaktadır. Doğal agregalar dere ve ırmak kenarlarında taşınarak farklı boyutlarda yataklanan silt boyu malzemeden iri bloklara kadar değişen sedimanlardan oluşmaktadır. Bu sedimanlar farklı alanlardan taşınarak getirildikleri için genellikle aşınmaya dayanıklı silisifiye malzemenin yoğun olduğu bir karışım halinde bulunmaktadırlar. Güncel alüvyon ve eski taraçalar olarak ayırtlanan bu agrega çeşidi Dicle Nehri Vadisi ve Dicle Nehrinin kolları niteliğindeki başta Batman Çayı olmak üzere diğer dere yataklarında yüzeylenmektedirler. Son yıllara kadar dere yataklarındaki alüvyonlardan boyutlanarak elde edilen ve zaman zaman az bir kırma elemeden geçirilen agrega, dere yataklarının korunması için devletin aldığı bazı önlemler nedeniyle artık konkasörlerde kırılarak çeşitli boyutlara getirilen kaya malzeme kullanılarak elde edilmektedir. Bunun için konkasörde kırılma süresince aşırı dağılıp toz haline gelmeyen nisbeten pekişmiş kireçtaşları ve bazaltlar kullanılmaktadır. Bunların agrega olarak kulanılabilirliği birimlerden alınan kayaçlar üzerinde yapılan test ve deneylerle tespit edilmiştir. Bu nedenle Diyarbakır Yöresinde kırma eleme ile üretilerek agrega üretimine en elverişli birimler Diyarbakır yöresinde geniş bir yüzeylenme sunan Karacadağ bazaltları ve iyi bir dayanıma sahip Alt Miyosen yaşlı Fırat Formasyonu kireçtaşlarıdır. Fırat formasyonundan ve diğer birimlerden alınan kireçtaşı, bazalt ve dere malzemesi örnekleri değişik laboratuvarlarda TSE Standartlarına uygun olarak fiziksel, minerolojik, petrografik ve kimyasal özellikleri incelenerek değerlendirilmiştir.İncelemeler sonucunda analizleri yapılan numunelerin agrega ve beton agregası olarak uygunlukları kullanım alanına göre şartnamelerle karşılaştırılarak incelenmiştir. Karacadağolarak tanımlanan bazaltlar, dere malzemesi olarak bulunan kum ve çakıllar, masif ve sert kayaçlardan oluşan Fırat formasyonu, lokasyondan lokasyona farlılık gösterse de agrega ve beton açısından en iyi olan birimlerdir. Agrega açısından açılan tüm ocakların bu birimler içinde açıldığı, tebeşir oranı yer yer yüksek olan Hoya Formasyonu ve Şelmo Formasyonunun ise litolojik özelliklerinden dolayı fazla tercih edilmediği sonucuna varılmıştır.Anahtar Kelimeler: Agrega, Agrega özellikleri, Agrega oluşumu, Diyarbakır agrega potansiyeli In this thesis, formations which are used as aggregates in Diyarbakir province and which constitute a source for aggregate production are discussed. The physical, mineralogical, petrographic and chemical properties of the samples taken from 40 different locations, including quarry and crusher samples, were investigated.Different rocks from almost all geologic ages, ranging from the Silurian Devonian to the Quaternary, are exposed in Diyarbakir and its vicinity. This rock variety consisting different ore formations, can be regarded as an industrial raw material used in cement and marble industry As it is known, aggregates are considered in two groups as naturally occurring aggregates and aggregates formed by crushing and grinding. Natural aggregates are composed of sediments ranging from silt-sized to large blocks carried on the edges of rivers and streams. Since these sediments are accumulated from different areas, they are usually in the form of a compacted mixture of abrasion-resistant silica. This aggregate type, which is distinguished as the current alluvium and the old terraces, is exposed in the streams of Dicle River Valley and in such different branches of the Dicle River as Batman Creek and other streams. The formations used as agregated and form the source of aggregate production are investigated. Up to recent years, the aggregates were obtained by sizing from the alluviums in the stream beds and occasionally passing through a small amount of crushing; however, as a result of some measures taken by the state for the protection of stream beds, the aggregates are now being obtained by using crushers. İn order to do this, relatively compacted limestones and basalt which are not dissolved and pulverized in the crushers during the crushing process are used. Their usability as an aggregate has been determined by the tests performed on the rocks collected from the geological units. As a result, the most suitable geological units for aggregate production by crushing-screening in Diyarbakir region are determined as Karacadag basalts and Lower Miocene Euphrates Formation limestones. The samples taken from other geological units were subjected to different tests in the laboratory and their suitability for aggregate production was examined. Limestone, basalt and stream material samples taken from Fırat formation and other units were evaluated in different laboratories by examining their physical, mineralological, petrographic and chemical properties in accordance with TSE Standards.For this reason of the investigations, the suitability of the analyzed samples as aggregate and concrete aggregate was compared with the specifications according to the area of use. Basalts defined as Karacadağ volcanics, sand and pebbles as stream material, Fırat formation consisting of massive and hard rocks are the best units in terms of aggregate and concrete although they vary from location to location. It was concluded that all the quarries opened in terms of aggregate were opened within these units, and Hoya Formation and Selmo Formation, which has a high chalk content, were not preferred much due to their lithological properties. KeyWords: Aggregate, The potantiel aggregate of Diyarbaklır, The properties of aggregate, Aggregate composition, 254

Bu çalışmada Dünya'nın başlıca enerji kaynağı olan petrolün üretildiği kuyuların koruma borularında (casing) meydana gelen korozyonu engelleme yolları araştırılmıştır. Daha önceden korozyon nedeniyle kaybedilen kuyuların derinlik, sıcaklık bilgileri ve bu sahalarda uygulanan çimento kompozisyonları testler öncesinde değerlendirilmiştir. Kuyuların yüzey-klor- korozyonu nedeniyle terk edilmesini önlemek için korozyon inhibitörlerinin gerçek saha şartlarında prizlenme performansları karşılaştırılmıştır.İnşaat sektörü tarafından sıklıkla kullanılan ve güvenilirliği birçok farklı çalışmayla kanıtlanan korozyon inhibitörlerinden, petrol ve doğal gaz sektörünün taleplerine en uygun 3 temel korozyon inhibitörü (kalsiyum nitrit, kalsiyum nitrat ve etanol amin esaslı) seçilmiş ve TPAO AR-GE merkezi laboratuvarında prizlenme testleri yapılmıştır. Yapılan testlerde API (American Petroleum Institute) G sınıfı çimento kullanılmış gerçek saha şartları olan 120 °F sıcaklık ve 3000 PSI basınç altında numunelerin prizlenme süreleri ve koyulaşma davranışları incelenmiştir.Çalışmanın neticesinde, etanol amin esaslı korozyon inhibitörünün %4 oranındaki karışımlarında prizlenme sürelerinin 12 dakikaya kadar düştüğü, koruma metoduyla en etkin rol üstlenen kalsiyum nitritin prizlenme süresinde az miktarda artışlar yaptığı ve kalsiyum nitritin petrol kuyularının çimentolanmasında güvenle kullanılabileceği sonucuna ulaşılmıştır. Petrol sektörünce en yaygın çimento priz hızlandırıcısı olarak bilinen CaCl2'nin inşaat sektöründe klor ihtivası nedeniyle korozyonu önlemek adına tercih edilmediği görülmüştür. Bu temelle kalsiyum nitrit ve kalsiyum nitratın, neat (saf) G sınıfı çimento üzerinde prizlenme süresi araştırılmıştır. Kalsiyum klorürün eriştiği hızlandırıcı etkiye rağmen kalsiyum nitrit ve kalsiyum nitratta düşük oranda geciktirici etki görülmüştür. Bu sebeple kısa süreli prizlenme talep edilen operasyonlar için kalsiyum nitrit ve kalsiyum nitratın tek başına kullanımından olumlu sonuçlar alınamayabileceği ortaya konmuştur. In this work, the ways of preventing casing corrosion of the wells where oil is produced, which is the main energy source of the world, were researched. Depth, temperature and cement compositions of wells previously lost due to corrosion were evaluated before the tests. Corrosion inhibitors' setting performances are compared in real field circumstances to prevent abandonment of oil wells cause of surface-chloride corrosion.3 basic corrosion inhibitors (calcium nitrite, calcium nitrate and ethanolamine based), which are construction industry's mostly used, most suitable for oil industry's demand and performances' proven by a lot of different works, are chosen. Cementing setting time tests are held with these inhibitors in TPAO AR-GE center laboratories. In these tests, API (American Petroleum Institute) G class cement used and real field conditions stimulated as 120 °F temperature and 3000 PSI pressure to analyze setting time and setting behaviors.End of the work, %4 concentration of ethanolamine decreased the setting time up to 12 minutes and most different protection method provider, calcium nitrite, caused little increments on setting time and it was understood that this additive can be used in oil well cementing on trust. The most known cement setting accelerator in the oil field is CaCl2 are not preferred cause of chloride consisting in construction industry. In that basis, calcium nitrite and calcium nitrate's setting time researched in G class neat cement. Although, CaCl2's accelerating effect, calcium nitrite and calcium nitrate acted as a small amount of retarder. That is why, in short cement setting time demanded operations, calcium nitrite and calcium nitrate may not give positive outcomes. 106

Bu çalışmanın amacı Diyarbakır'da çıkarılan petrolün kimyasal yapsıyla üretim formasyonlarını karşılaştırmak ve suyun içeriğindeki yüzey ekipmanlarına zarar verebilecek çözünmüş gazların oranlarını tespit etmektir. Bu kapsamda Diyarbakır ve çevresinde bulunan petrol sahalarındaki toplam 19 kuyudan ve 6 petrol-su ayrışım istasyonundan numuneler alınmıştır. Petrol numunelerinde yapılan yoğunluk analizi sonucu sahaların yoğunluk dağılımı ortaya koyulmuştur. Petroldeki nikel-vanadyum (Ni/V) oranının sırayla en yüksek Karadut karmaşığı (2,06)> Derdere-Sayındere (1,31)>Sabunsuyu-Derdere (1,14)> Derdere (0,78) formasyonlarında olduğu belirlenmiştir. Kükürt tayini ile KP-2 ve IP-1 numunelerinin yüksek oranda kükürt ihtiva ettiği görülmüştür. Petrol tuzluluğu açısından formasyonlar; Karadut karmaşığı (25 ptb)>Sabunsuyu-Derdere (24,5 ptb)>Derdere-Sayındere (5,4 ptb)>Derdere (4,7 ptb) şeklinde sıralanmıştır. Alınan su numunelerinin ekipmanlara zarar verebilecek çözünmüş gaz oranları tayin edilmek üzere yapılan klorür tuzluluğu analiziyle KW-2 ve KW-6 kuyularında yüksek tuzluluk gözlenmiştir, çözünmüş karbondioksit miktarının KW-2 kuyusunda ve IW-2 istasyonunda yüksek olduğu görülmüştür. KW-12 kuyusunda yüksek çözünmüş oksijen oranı (6-8 ppm) tespit edilmiştir. Korozif ve zehirli gaz olan kükürtün KW-8 ve KW-9 kuyularında (6-7 ppm) diğer kuyulara nazaran daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu veriler ışığında oluşabilecek korozyon riskinin yüksek olduğu kuyular tespit edilerek çözümler sunulmuştur. The aim of this study is to compare the chemical structure of the oil produced in Diyarbakır with the production formations and to determine the proportions of dissolved gases in the water which may damage the surface equipment. In this context, samples were taken from 19 wells and 6 oil-water separation stations in the oil fields in and around Diyarbakır. The density analysis of the oil samples showed the density distribution of the fields. The highest nickel-vanadium (Ni / V) ratio in petroleum was found to be the highest in the Karadut complex (2,06)> Derdere-Sayındere (1,31)> Sabunsuyu-Derdere (1,14)> Derdere (0.78) formations. Sulfur determination showed high sulfur content of KP-2 and IP-1 samples. Rank of formations in terms of petroleum salinity; Karadut complex (25 ptb)> Sabunsuyu-Derdere (24.5 ptb)> Derdere-Sayındere (5.4 ptb)> Derdere (4.7 ptb). Analyzes were carried out to determine the dissolved gas ratios of the water samples that could damage the equipment. Chloride salinity analysis showed high salinity in KW-2 and KW-6 wells, the amount of dissolved carbon dioxide was found to be high in KW-2 well and IW-2 station. High dissolved oxygen content (6-8 ppm) was determined in KW-12 well. Sulfur, which is corrosive and toxic gas, was higher in KW-8 and KW-9 wells (6-7 ppm) compared to other wells. As a result, wells with high corrosion risk were identified and solutions were presented. Dicle Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü (DÜBAP) tarafından “MÜHENDİSLİK.17.014'' no'lu proje kapsamında desteklenmiştir.