Search

Artykuł dotyczy zidentyfikowanej w 2017 roku kartoteki słownika etnolingwistycznego Jana Karłowicza, która obecnie jest przechowywana w Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie pod syg. PAU W I-191a. Celem tekstu jest omówienie zawartości kartoteki i przybliżenie tego, jak mógłby wyglądać Słownik mitologii polskiej, czyli pierwszy polski słownik etnolingwistyczny. Autor tekstu zgłosił tu postulat digitalizacji kartoteki, gdyż rekonstrukcja wszystkich haseł (w przybliżeniu jest ich 90) jest zadaniem właściwie niemożliwym do realizacji. Z artykułu wynika, że Karłowicz jest prekursorem badań etnolingwistycznych w Polsce. The chapter describes the catalogue database for Jan Karłowicz’s ethnolinguistic dictionary, identified in 2017 and currently held at the Archive of Science of Polish Academy of Sciences and Polish Academy of Arts and Sciences in Cracow under the archival reference no. PAU W I-191a. The aim of the chapter is to discuss the contents of the catalogue and to speculate how the Dictionary of Polish Mythology [Słownik mitologii polskiej], the first Polish ethnolinguistic dictionary, might look like. Digitization of the catalogue is proposed because the reconstruction of all the entries (approximately 90) in current form is a task virtually impossible to implement. The chapter shows that Karłowicz was a precursor of ethnolinguistic research in Poland.

Celem artykułu jest omówienie naukowych listów Jana Karłowicza, Antoniego Kaliny, Izydora Kopernickiego i Adama Fischera wysłanych do Seweryna Udzieli. Zostały tu poruszone przede wszystkim dwa tematy: organizacja życia naukowego na ziemiach polskich w ostatnich dwóch dekadach XIX i na początku XX w. oraz badania etnograficzna nad ludem ukraińskim. The aim of this article is to discuss the science of letters of Jan Karłowicz, Antoni Kalina, Izydor Kopernicki and Adam Fischer, sent to Seweryn Udziela. In particular, I am interested in two topics: the organization of academic life on Polish territory in the last two decades of the nineteenth and early twentieth centuries, and led in the Ukrainian people during the study period.

Artykuł stanowi rekonstrukcję hasła JEŚĆ z kartoteki Słownika mitologii polskiej Jana Karłowicza, którą odnaleziono w 2017 r. Bliższe przyjrzenie się zamieszczonym na fiszkach informacjom, pogrupowanym w 8 podhaseł (1. Ujęcie ogólne; 2. Uczta, orgia; 3. Post, nie jeść; 4. Pokarm czarodziejski, niewyczerpany; 5. Słodycze (cukier, miód, plastry miodu); 6. Obżarstwo, opilstwo; 7. Głód; 8. Asymilowanie. Anthropophagia. Dzieciożerstwo), przekonuje, że mamy tu do czynienia z bardzo dokładnym ujęciem tematu. Wskazuje na to także zestawienie hasła JEŚĆ z zawartością dwóch słowników etnolingwistycznych - Slavânskich drevnostiej pod red. Nikity I. Tołstoja i w Slavânskiej mifologii pod red. Swietłany M. Tołstojowej. The article is a reconstruction of the entry EAT from the file of Jan Karłowicz’s Lexicon of Polish Mythology, which was found in 2017. A closer look at the information on the files, which has been grouped into 8 sub-entries (1. General approach; 2. A feast; 3. Fasting, no eat; 4. Magic food, inexhaustible; 5. Sweets (sugar, honey, honeycombs); 6. Gluttony, drunkenness; 7. Hunger; 8. Assimilation. Anthropophagia. Eating the child). This is also evidenced by the juxtaposition of the entry EAT with the content of two ethnolinguistic dictionaries - Slavanskie drevnosti edited by Nikita I. Tolstoy and in Slavânskaâ mifologiâ edited by Svetlana M. Tolstaya.

Książka dotyczy działalności naukowej Jana Karłowicza, a dokładniej trzech dziedzin, do których wniósł on znaczny wkład - dialektologii, etnolingwistyki i lituanistyki. Podstawą materiałową są tu archiwalia tego badacza (kartoteki Słownika gwar polskich, Słownika mitologii polskiej i Słowniczka mitologii litewskiej), odnalezione w 2017 r. w Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie. Celem opracowania jest włączenie tych dokumentów w obieg naukowy oraz ponowne przyjrzenie się Słownikowi gwar polskich. Najprawdopodobniej przez ponad sto lat, czyli od ukończenia jego druku w 1911 r. nikt nie zaglądał do tych rękopiśmiennych materiałów m.in. dlatego, że były wadliwie skatalogowane. Kompozycja niniejszej książki - podobnie jak jej cel - została wyznaczona nie tyle całym dorobkiem naukowym J. Karłowicza, ile spuścizną archiwalną tego badacza przechowywaną w Krakowie (to uściślenie jest istotne, bowiem główne archiwum Karłowicza znajduje się w Wilnie). Pierwsza część monografii dotyczy dialektologicznych osiągnięć badacza, przede wszystkim Słownika gwar polskich. Odnalezienie kartoteki oraz dotarcie do rękopiśmiennych dokumentów towarzyszących jego powstawaniu rzuciły nowe światło na to dzieło i pozwoliły podjąć rzeczową polemikę z recenzją opublikowaną przez Kazimierza Nitscha w 1911 r. Na długie lata (mniej więcej do początku lat 60. XX w.) recenzja ta zaważyła na opinii o działalności dialektologicznej Karłowicza, którą niesłusznie uznawano za dyletanctwo. Dzięki odnalezieniu kartoteki okazało się także, jaki faktycznie wkład do słownika gwarowego wniósł Jan Łoś (do tej pory pokutowała nieprawdziwa opinia o dużych ingerencjach ze strony Łosia, które pozytywnie wpłynęły na wydane przez niego trzy ostatnie tomy słownika gwarowego Karłowicza). W drugiej części książki rękopiśmienną kartotekę Słownika mitologii polskiej potraktowano jako przyczynek do historii badań etnolingwistycznych. Okazuje się bowiem, że zainteresowania Karłowicza skupiały się nie tylko oddzielnie na słownictwie polskim i oddzielnie na ludoznawstwie, lecz także dotyczyły ludowej wizji świata i człowieka przejawiającej się w materiale językowym, czyli tego, co dziś nazywamy ogólnie etnolingwistyką. Kartotekę Słownika mitologii polskiej pokazano na tle najważniejszych osiągnięć słowiańskiej etnolingwistyki, czyli Słownika stereotypów i symboli ludowych pod redakcją Jerzego Bartmińskiego oraz Славянские древности pod red. Nikity I. Tołstoja. Poza tym zrekonstruowano na podstawie fiszek hasło CHLEB i zaproponowano układ słownika, który najprawdopodobniej docelowo miał być onomazjologiczny według następujących kategorii: kosmografia, powietrze, kamienie, rośliny, zwierzęta i człowiek. Trzecia część książki mieści się w obrębie lituanistycznych badań Karłowicza, który opracowywał zarówno język, jak i folklor litewski. Kartoteka Słowniczka mitologii litewskiej jest pierwszym polskim opracowaniem tej tematyki. W książce umieszczono ją w całości wraz z odpowiednim komentarzem naukowym. Przez całą monografię przewija się wątek Karłowicza jako upartego badacza, który mimo przeciwności różnego typu (był uczonym prywatnym, co dzisiaj jest właściwie niespotykane; ostatnich kilka lata życia zmagał się z różnymi chorobami) i niejako na przekór nim z powodzeniem podejmował badania naukowe. Kolejny wątek to ahistoryczne ocenianie jego twórczością przez innych językoznawców. A następny to wielość pomysłów wykraczających poza ramy epoki, w której żył redaktor "Wisły". Brulionowe prace Karłowicza odnalezione w 2017 r. pozwalają sprawiedliwiej spojrzeć na jego działalność naukową i historię polskiej nauki (zwłaszcza dialektologii, etnolingwistyki i lituanistyki). The book refers to the scientific activity of Jan Karłowicz, and, in particular, to the three areas to which he contributed much of his work: dialectology, ethnolinguistics, and the study of Lithuanian Language and Culture. The material basis includes the researcher’s archival works (files of the Lexicon of Polish Dialects [Słownik gwar polskich], Lexicon of Polish Mythology [Słownik mitologii polskiej] and the Little Lexicon of Lithuanian Mythology [Słowniczek mitologii litewskiej]), found in 2017 in the Scientific Archive of PAN and PAU in Kraków. The objective of this book is to publish these documents and re-analyse the Lexicon of Polish Dialects. For more than a hundred years, i. e. since the time in which the lexicon was finished in 1911, nobody has probably read those manuscripts. One of the reasons for this is the fact that they were catalogued in a wrong manner. The composition of this book, as well as its objective, has been determined not so much by the whole scientific output by Karłowicz, as by the researcher’s collection of archives stored in Kraków (this specification is important because Karłowicz’s main archive is located in Vilnius). The first part of the monograph refers to the scientist’s dialectological achievements, mainly to the Lexicon of Polish Dialects. Finding the files and reaching the manuscripts accompanying their writing shed a new light on this lexicon and made it possible for us to undertake a reliable discussion with the review published by Kazimierz Nitsch in 1911. For a long time (more or less until the end of 1960s), this review was influencing the opinion on Karłowicz’s dialectological activity which was unfairly evaluated as unprofessional. Also, due to the discovery of the files, we could see clearly what the participation of Jan Łoś actually was like in preparing the dialectological lexicon (it was believed that Łoś made significant contributions to the work, as a result of which the last three volumes of the lexicon, edited by Łoś, were better than the previous volumes). In the second part of this book, the hand-written file of the Lexicon of Polish Mythology was the starting point for the history of the ethnolingustic research. It is because it turns out that Karłowicz’s interests focused not only on Polish vocabulary and folk culture as separate areas of knowledge, but they also referred to a folk vision of the world and humankind reflected in linguistic material, i. e. what we now call ethnolinguistics. The file of the Lexicon of Polish Mythology was presented against the background of the most important achievements of Slavic ethnolinguistics, i. e. the Lexicon of Stereotypes and Folk Symbols [Słownik stereotypów i symboli ludowych] edited by Jerzy Bartmiński and Славянские древности edited by Nikita I. Tolstoy. Also, on the basis of an index card, the entry: BREAD was reconstructed, and the arrangement of the lexicon was suggested, assuming that it was probably meant to be onomasiological, according to the following categories: kosmografia (cosmography), powietrznia (air), kamienie (stones), rośliny (plants), zwierzęta (animals) and człowiek (human). The third part of the book remains within Karłowicz’s studies on Lithuanian language and culture. The researcher analysed both the Lithuanian language and folklore. The file of the Little Lexicon of Lithuanian Mythology is the first Polish study of this topic. In this book, the whole file was presented along with the adequate scientific commentary. In the monograph, Karłowicz is presented as a persistent scientist who, despite various obstacles (he was not associated with any institutions, which is unusual in our times; he was fighting with several diseases in the last years of his life), successfully carried out his scientific research. Also, in the book, ahistorical evaluation of Karłowicz’s work by other linguists is discussed. Moreover, the author of the monograph emphasizes the variety of ideas which go beyond the frames of the age in which the editor of "Vistula" "Wisła"] lived. Karłowicz’s notebooks found in 2017 make it possible for us to fairly assess his scientific activity and the history of Polish science (especially dialectology, ethnolinguistics, and the study of Lithuanian language and culture). Книга рассказывает о научной деятельности Яна Карловича, а именно о трех направлениях, в которые он внес значительный вклад: диалектологии, этнолингвистики и литуанистики. Основой материала являются архивные материалы этого исследователя (картотеки «Словаря польских говоров" [Słownik gwar polskich], «Словаря польской мифологии» [Słownik mitologii polskiej] и "Малого словаря литовской мифологии» [Słowniczek mitologii litewskiej]), найденные в 2017 году в архивах Польской академии наук и Польской академии знаний в Кракове. Цель этой работы - ввести эти документы в научный оборот, а также обратить внимание на "Словарь польских говоров". Скорее всего, из-за того, что эти материалы были неправильно каталогизированы, никто не обращал внимания на эти рукописные документы более 100 лет, т.е. с момента их издания в 1911 году. Композиция данной книги, как и ее цель, были определены не столько научным наследием Я. Карловича, сколько архивным наследием этого исследователя, которое хранится в Кракове (это уточнение является важным, потому что главные архивы Карловича находятся в г. Вильно). Первая часть монографии касается достижений исследователя в области диалектологии, в первую очередь, «Словарь польских диалектов». После того, как была найдена картотека, и дело дошло до рукописных документов, которые были использованы в создании словаря, удалось по-новому посмотреть на эту работу и начать серьёзную полемику с рецензией, опубликованной в 1911 году Казимиром Ничем. Долгое время - почти до 60 гг. XX века - эта рецензия влияла на мнения о деятельности Карловича в области диалектологии, которую неверно считали дилетантством. Благодаря тому, что был найден каталог, оказалось, что значительный вклад в диалектологический словарь внес Ян Лось (до этого времени существовало ошибочное мнение о значительном вмешательстве Лося, которое позитивно повлияло на издание ним последних трех томов диалектического словаря Карловича). Во второй части книги рукописный каталог «Словаря польской мифологии» показан как вклад в историю исследований в области этнолингвистики. Поскольку оказалось, что интересы Карловича были сосредоточены не только отдельно на польской лексике и отдельно на польской этнографии, а также касались представлений народа о мире и человеке, которые проявляются в языковом материале, т.е. того, что сейчас называется этнолингвистикой. Картотека "Словаря польской мифологии" представлена на фоне важнейших достижений славянской этнолингвистики, т.е. "Словаря народных символов и стереотипов» под редакцией Ежи Бартминьського и "Славянских древностей» под редакцией Н.И. Толстого. Кроме того, на основе карточек, реконструирован девиз chleb (хлеб) и предложена такая система словаря, которая, скорее всего, должна была быть ономасиологической, согласно следующим категориям: kosmografia (космография), powietrznia (воздух), kamienie (камни), rośliny (растения), zwierzęta (животные) и człowiek (человек). Третья часть книги касается области литуанистических исследований Карловича, который исследовал не только литовский язык, но и литовский фольклор. Картотека "Малого словаря литовской мифологии» является первой польской работой по этой теме. В этой книге она размещена полностью вместе с научным комментарием. Сквозь всю монографию проходит тема Карловича как упрямого исследователя, который, несмотря на различные препятствия (он был частным ученым, что сейчас не встречается; последние несколько лет он боролся с различными заболеваниями), а скорее всего, наперекор им, удачно проводил научные исследования. Следующая тема книги - антиисторическая оценка его деятельности другими лингвистами. И еще одна - огромное количество мыслей и идей, выходящих за рамки эпохи, в которой жил редактор "Вислы". Черновые работы Карловича, найденные в 2017 году, позволяют правдиво взглянуть на его научную деятельность и историю польской науки (особенно диалектологии, этнолингвистики и литуанистики).

Artykuł ma postać szkicu biograficznego dotyczącego Jana Aleksandra Ludwika Karłowicza, polskiego ludoznawcy, językoznawcy, historyka i muzykologa. The article is in the form of a biographical essay on Jan Aleksander Ludwik Karłowicz, a Polish ethnographer, linguist, historian and musicologist.

Artykuł dotyczy wycinka historii polskiej dialektologii. Na lata 1873-1918 przypada działalność Jana Karłowicza, Lucjana Malinowskiego i Kazimierza Nitscha. Pierwszy z wymienionych badaczy jest autorem Słownika gwar polskich (1900-1911), dzieła prekursorskiego w odniesieniu do słowiańskiej leksykografii gwarowej. L. Malinowski opublikował pierwszą w pełni naukową monografię dotyczącą gwary Śląska Opolskiego, jak również - dzięki zdolnościom organizacyjnym - skupił wokół siebie badaczy, którzy utworzyli pierwszą na ziemiach polskich prawdziwą szkołę naukową. K. Nitsch przygotował syntezy gwar polskich i zapoczątkował badania w zakresie geografii dialektologicznej. Wymienieni badacze przyczynili się także do wypracowania podwalin polskiej terminologii dialektologicznej. The article concerns a part of the history of Polish dialectology. The years between 1873 and 1918 were signed by Jan Karłowicz’, Lucjan Malinowski’s and Kazimierz Nitsch’ activities. The first of these researchers is the author of the Słownik gwar polskich (1900-1911), a precursory work in relation to the Slavonic dialectic lexicography. L. Malinowski published the first fully scientific work about Silesian dialect (Opole), as well as - thanks to organizational skills - gathered researchers, who created with him the first real science school in Poland. K. Nitsch had prepared the synthesis of Polish dialects and initiated research in the field of dialectical geography. The mentioned researchers also contributed to the founding of the Polish dialectological terminology.

Dictionary of Foreign Words of the Less Known Origin by Jan Karlowicz – an Expression of Knowledge and Lithuanistic Tastes of Author The object of the description in the article is Lithuanian lexicon occurring in the Dictionary of foreign words of the less known origin (EWS) composed by Jan Karlowicz, who was involved in the multifaceted research on the Lithuanian language and culture – he studied the Lithuanian dialect, local names, and initiated research on Lithuanian folklore. He also published materials from Lithuania (ethnographic descriptions, folklore and language descriptions of the Samogitian nobility) in the Wisla , previously editing them and adding comments in the text to the Lithuanian vocabulary. His onomastic collections as well as the study About the Lithuanian Language have been rediscovered by Lithuanian linguists who devoted a separate study to them. Solid knowledge of comparative linguistics and his own experience in research the Lithuanian language and culture, work with Lithuanian printed materials, hand­written or derived from field studies in Lithuania, allowed him to use the knowledge and materials in very different ways. Next to words analyzed in the EWS, he included the words of Lithuanian origin and next – Slavic borrowings of Lithuanian dialects, thereby contributing indirectly to the study of foreign lexis in the Lithuanian dia­lects. A similar historic-linguistic interpretation was acceptable in those days when the methodology of etymological research was just developing and every manifestation of language was worth documenting. Karlowicz’s EWS is very important for researchers of the Baltic-Slavic border. He detected a significant part of the Lithuanian lexicon and, more broadly – regional lexicon in intensive Slavic-Lithuanian relations. The greater part of Lithuanianisms was recorded in the mid-nineteenth century, when peasants in Lithuania started massive convertions to the Polish language. At the same time, he documented Lithuanian realities, giving them detailed descriptions. He provided much to linguists researchers who intensively practiced typological and comparative linguistics of Lithuanian words in the nineteenth century, citing unknown tokens of direct contacts with Lithuanianism, not listed in the then existing collections of Lithuanian lexis (Kurschat, Nesselmann). Slownik wyrazow obcego a mniej jasnego pochodzenia… Jana Karlowicza – wyrazem wiedzy i zamilowan lituanistycznych autora Przedmiotem opisu w artykule jest leksyka litewska, wystepująca w Slowniku wyrazow obcego a mniej jasnego pochodzenia… (SWO) Jana Karlowicza, ktory byl zaangazo­wany w badania nad jezykiem i kulturą litewską wieloaspektowo – badal narzecza litewskie, nazwy miejscowe, inicjowal badania nad folklorem litewskim. Publikowal tez materialy z Litwy (opisy etnograficzne, folklor, opis jezyka szlachty zmudzkiej) w czasopiśmie „Wisla”, uprzednio je redagując i umieszczając w tekście komentarze do leksyki litewskiej. Jego zbiory onomastyczne, podobnie jak i studium O jezyku litewskim , zostalo na nowo odkryte przez jezykoznawcow litewskich, poświecono im odrebne opracowania. Solidna wiedza z zakresu jezykoznawstwa porownawczego i wlasne doświadczenie badacza jezyka i kultury litewskiej, praca z litewskimi materialami drukowanymi, rekopiśmiennymi czy tez pochodzącymi z badan terenowych na Litwie pozwolily mu na wykorzystanie tej wiedzy i materialow w bardzo roznorodny sposob. Umieszcza on w dokumentacji do wyrazow analizowanych w SWO wyrazy pochodzenia litewskiego i obok – zapozyczenia slowianskie do gwar litewskich, tym samym przyczyniając sie pośrednio do badan nad leksyką obcą w gwarach litewskich. Taki sposob interpretacji historycznojezykowych byl do zaakceptowania w owych czasach, kiedy metodologia badan etymologicznych dopiero sie ksztaltowala, a kazdy przejaw jezyka byl wart dokumentowania. Znaczenie SWO Karlowicza dla badaczy pogranicza baltycko-slowianskiego jest ogromne. Zarejestrowal on znaczną cześc leksyki litewskiej i szerzej – regionalnej w okresie intensywnych kontaktow slowiansko-litewskich. Wieksza cześc lituani­zmow w polszczyźnie polnocnokresowej zostala odnotowana w polowie XIX w., kiedy mialo miejsce masowe przechodzenie na jezyk polski warstw wlościanskich na Litwie. Udokumentowal tym samym nazwy oddające owczesne realia litewskie. Dostarczyl badaczom, intensywnie uprawiającym w XIX w. jezykoznawstwo typologiczne i kom­paratystyczne, wyrazow litewskich do studiow porownawczych. Zarejestrowany przez Karlowicza litewski material leksykalny czesto pochodzil z jego wlasnych badan tere­nowych nad gwarami litewskimi i nie byl notowany w owczesnych zbiorach leksyki litewskiej (slownikach Kurschata, Nesselmanna).

This article presents the circumstances around the creation, as well as content and composition of Jan Karłowicz’s A guide for persons choosing books for children and teenagers published in 1881 in Vilnius. The book published by “Wydawnictwo E.Orzeszkowej I S-ki” was a part of, designed by Eliza Orzeszkowa, larger series targeted mainly to readers in Latvia. Her conviction about the necessity for a special editing of the reading guide, raised the need to contact (unknown in person) Karłowicz. This cooperation, in turn, gave rise to a friendship which can be seen in the partially documented correspondence between the two (Orzeszkowa’s letters to Karłowicz). The present article shows, among others, Karłowicz’s view on the role of literary works in the educational process in context of nineteenth century pedagogical concepts. Author of the Guide, with accordance to the reading lists of that time, indicates the importance of reading in upbring-ing and the educational process of XIX century young Poles. In his regard, the most important ones (which he gives the adequate space and attention) are the works on Polish and general history (including historical synthesis and historical novels, adapted to the cognitive capabilities of a young reader); he also puts some emphasis on the teaching of the Polish language. What’s interesting for culture scholars – Karłowicz lists selected ethnographic works as valuable. The contemporary opinions on the Guide, often contrasting to the extreme, make for an interesting context to the facts presented in this article. The question: was Karłowicz an educator, remains unanswered. However statement that his work (both scholarly and didactical) influenced many Poles, is undoubtedly true.

XIX a. kilo susidomėjimas tautosaka, pradėta ją rinkti ir skelbti, tirti, formavosi naujos metodologijos. Straipsnyje ypatingas dėmesys skiriamas Jano Karlovičiaus ir Mečislovo Davainio-Silvestraičio bendradarbiavimui, J. Karlovičiaus metodologijos teorijos apžvalgai bei praktiniam šios teorijos taikymui: J. Karlovičiaus 1871 ir 1888 metais rengtiems patarimams tautosakos rinkėjams bei M. Davainio-Silvestraičio užrašytų tautosakos kūrinių rankraščiams, kuriuose matyti šio lietuvių folkloro rinkėjo talentas – padavimų rengimas spaudai lenkų kalba išlaikant turinio ir originalaus lietuvių žodyno ypatybes. Tuometinės etnografinės ir literatūros draugijos (Rusijos geografų draugija (rus. Русское географическое общество), Lietuvių literatūros draugija (vok. Litauische litterarische Gesellschaft), Tautotyrininkų draugija (lenk. Towarzystwo Ludoznawcze) bei Lietuvių mokslo draugija) ne tik pripažino J. Karlovičiaus ir M. Davainio-Silvestraičio tyrimus, siūlomą metodologiją bei rinkinius, bet ir vykdė savo tyrimus lietuviškai kalbančiose vietovėse. Tiek J. Karlovičius, tiek M. Davainis-Silvestraitis su šiomis draugijomis bendradarbiavo arba tiesiog buvo susipažinę su jų darbe taikytais metodais bei pagrindinėmis tų tyrimų kryptimis. My paper deals with the new research methodology that was emerging in late nineteenth and early twentieth century in the field of Lithuanian folklore. I pay particular attention to Jan Karłowicz and Mečislovas Davainis-Silvestraitis’ cooperation and to Karłowicz’s methodological revision of contemporary folklore theory and its practical application. I based my research on Karłowicz’s insights and suggestions, published in his folklore collections of 1871 and 1888, and on Davainis-Silvestraitis’ folklore manuscripts. The texts uncover the talent of these Lithuanian folklore collectors – they prepared volumes for publication in Polish but managed to preserve original features of Lithuanian lexicon. Ethnographic and literary societies of that time (Russian Geographical Society – Rus. Русское географическое общество; Lithuanian Literary Society–Ger. Litauische litterarische Gesellschaft; Society of Folklore Collectors–Pol. Towarzystwo Ludoznawcze; and Scientific Society of Lithuania, Lit. Lietuvos mokslo draugija) not only acclaimed Karłowicz and Davainis-Silvestraitis’ research, proposed methodology, and collections, they also carried out their own folklore research in Lithuanian speaking areas. Both Karłowicz and Davainis-Silvestraitis worked closely with these associations and were familiar with their methodology and main research directions.

Straipsnyje aptariamas Jano Karlovičiaus (1836-1903) indėlis į lenkų dialektologijos raidą. Didžiausią šio indėlio dalį sudaro autoriaus parengtas „Lenkų tarmių žodynas”. Veikalas buvo didžiulis lūžis lenkų tarmių leksikografijoje, be to, jis yra pirmasis visų tarmių žodynas ne tik lenkų, bet ir apskritai slavų kalbų plote. Karlovičius vertinamas ir kaip puikus mokslinės veiklos organizatorius. Mokslininko organizacinės pastangos geriausiai atsispindi Vilniaus valstybės istorijos archyve saugomoje medžiagoje, ypač laiškuose, kiek mažesniu mastu - Lenkijos archyvų medžiagoje. Ši medžiaga rodo, kad rinkdamas „liaudies dalykus" Karlovičius bendradarbiavo tiek su mokslo žmonėmis, tiek su tarmių, folkloro ir plačiai suprantamos liaudies kultūros mėgėjais. Straipsnyje, atsižvelgiant į Kazimiero Nitčo 1911 m. publikuotą kritišką „Lenkų tarmių žodyno” recenziją, taip pat aptariamas šio veikalo turinys ir tikslai. Paper discusses the contribution of Jan KarJowicz (1836-1903) to the development of Polish dialectology, and presents the "Dictionary of Polish Dialects" as a major breakthrough in the Polish dialectal lexicography. Jan Karlowicz, who has been long fiercely, though unjustly, criticized as a linguist (lexicographer and dialectologist), is currently re-discovered and esteemed as an organizer of scientific life. Karlowicz's contribution to the research on dialects is much more serious than what it has hitherto been considered, and it involves an aspect of his work that has been scarcely emphasized and appreciated; namely, ethnographical and dialectological field studies that he initiated and organized. His organizational work is attested in the prolific correspondence preserved e.g. in the Lithuanian State Historical Archives. It exemplifies Karlowicz's co-operation with both professional scientists and laymen (enthusiasts of folklore, dialects and of broadly understood folk culture) as far as collecting "folk objects" is concerned. The majority of his co-operators worked for the ethnographical journal "Wisla" that was edited by Karlowicz, and wrote articles devoted to folk culture, as well as compiled dialectal dictionaries of particular villages or small regions. Thus, the Vilnius archives mirror vividly Karlowicz's work as an organizer and collector of information on both Polish and - what is important - Lithuanian dialects. His contribution to the Lithuanian studies and Lithuanian dialectology has hitherto been little acknowledged, nonetheless currently this aspect of his work is much more often pointed to. Undoubtedly, Karlowicz's major dialectological work is Slownik gwar polskich (1900-1911) [Dictionary of Polish Dialects] which has begun a new era in the history of the Polish dialectal lexicography. Though it still draws on previously published dictionaries, it can be described as a breakthrough project that marks the ending of the second period of the Polish dialectal lexicography and opens a new one. This conclusion is based on two features of Kariowicz's dictionary. Firstly, as compared to previously complied dictionaries, its content and source data are immense. Secondly, it's the first complete Slavonic dictionary (and actually the only one) covering all the dialects (except for the emigrant ones), although with a variable degree of precision. While many shortcomings of the dictionary have been pointed to from the day of its publication, it remains a valuable source of information on dialectal vocabulary. The paper discusses mainly the content of the dictionary, its sources, concept, methodology applied, as well as various opinions on the dictionary.

Znany polski językoznawca, historyk, etnograf, muzyk i tłumacz Jan Aleksander Ludwik August Karłowicz (1836–1903) urodził się w majątku Subortowicze (lit. Subartonys), w powiecie trockim, w rodzinie szlacheckiej. Z rodzinną Litwą był związany przez około 46 lat, z Wileńszczyzną — prawie 35 (z przerwami, w latach 1847–1882). Mieszkał wraz z rodziną w majątkach Podzitwa, Bratomierz i Wiszniew, w Wilnie, a także za granicą — w Paryżu, Brukseli, Berlinie i Heidelbergu, w 1876 r. kilkamiesięcy spędził w Ameryce [Gajkowa, Urbańczyk 1966, 53–57]. Od 1887 r. zamieszkał na stałe w Warszawie, gdzie zmarł w 1903 r. W 1909 r. wdowa Irena Karłowiczowa przekazała materiały archiwalne męża (m. in. liczący 3 627 dzieł księgozbiór) na rzecz Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie [LVIA, F1135, ap. 22, b. 27, 78, 90], stąd dokumenty trafiły do Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (dalej — LPAH; po litewsku — LVIA=Lietuvos valstybės istorijos archyvas), a książki oraz niektóre dokumenty — do Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich (Lietuvos Mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka). Archiwalny fundusz Karłowicza ze zbiorów Towarzystwa Przyjaciół Nauk obejmuje 264 teczki. Są to przede wszystkim listy (jego — do rodziców, żony i dzieci, ale głównie adresowane do niego) oraz rękopisy, zdjęcia, rysunki, wycinki z gazet itp. Materiały te dotąd były wykorzystane tylko w nieznacznym stopniu....Irena FedorovichThe Correspondence of Jan Karłowicz with Polish and Lithuanian Writers and Cultural ActivistsThe collection of the Lithuanian State Historical Archives in Vilnius possesses the legacy (mainly letters) of prof. Jan Karłowicz (1836–1903), a famous Polish historian, ethnographer, musicologist and translator. The research of that legacy shows that professor’s correspondence with other writers, mainly Polish, were extensive. While living in Warsaw, he was friends with all of the most famous writers of the era of positivism (E. Orzeszkowa, M. Konopnicka, H. Sienkiewicz), he was interested in their works and encouraged them to cooperate with the monthly magazine “Wisła”. He also brought other Lithuanian writers into cooperation with this valued magazine. The letters of M. Davainis-Silvestraitis and A. Baranauskas, a connoisseur of the classicist Lithuanian literature, prove that the affairs of Lithuania were important to Karłowicz, as it was his historic homeland.Keywords: Jan Karłowicz, Polish literature, Lithuanian literature, XIX century, correspondence.

The paper is an edition of ten letters and two postcards sent by Jan Karłowicz to Seweryn Udziela in years 1880-1900, stored in S. Udziela Ethnographic Museum in Cracow.

Niniejszy artykuł dotyczy zidentyfikowanej w końcu maja 2017 r. kartoteki Słownika gwar polskich Jana Karłowicza, która obecnie jest przechowywana w Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie. Kartoteka pośrednio dostarcza informacji na temat powstawania pierwszego polskiego ogólnogwarowego słownika, a przede wszystkim metody leksykograficznej, jaką stosował Karłowicz. Jest także świadectwem niezrealizowanego ostatecznie ambitnego projektu leksykograficznego - Wielkiego słownika języka polskiego, który miał obejmować słownictwo ogólnopolskie i gwarowe, także w ujęciu etymologicznym. Materiały archiwalne dotyczące dziejów druku kartoteki są wycinkiem historii polskiej dialektologii, wycinkiem ważnym, bo pokazującym początek tej nauki. The paper is devoted to the card index to Jan Karłowicz’s Słownik gwar polskich "A Dictionary of Polish Dialects" which was identified by the end of May 2017th and is currently stored at the Archive of Science of the Polish Academy of Sciences and the Polish Academy of Learning in Cracow. The index provides indirect information about the creation of the first general dictionary of Polish dialects, and principally about the lexicographic method employed by Karłowicz. It is also a testimony to an ambitious, though eventually unrealized lexicographic project that was Wielki słownik języka polskiego "A Great Dictionary of Polish" which was meant to comprise general Polish and dialectal vocabulary, and also include the etymological aspect. Archival materials related to the history of publication of the card index are a slice of the history of Polish dialectology which is all the more important in that it exposes the beginnings of this field.