Search

Aangezien dit na 10 jaar mijn laatste column is voor het blad Bodem, nog eenmaal een lofzang op de bodem. Toen ik tien jaar geleden begon aan wat nu een reeks van 60 columns is geworden, had ik - behalve de link met bodem - niet het flauwste vermoeden van de onderwerpen die ik tegen zou komen. In een optimistisch scenario ging ik uit van tien, wellicht twaalf geschikte items en dus maximaal twee jaar, waarna de bron snel zou opdrogen was mijn verwachting. Het heeft me verrast dat dat moment nooit is gekomen, zelfs nu niet, tien jaar en zestig onderwerpen verder. Bodem heeft zoveel links met ons dagelijkse leven en er zijn zoveel ontwikkelingen en facetten die bodem interessant maken, maar waar je wel even je best voor moet doen om ze op te graven. De reden is niet alleen dat we de bodem hard nodig hebben, maar er zelfs wellicht ook (al dan niet met externe hulp) uit zijn ontstaan.

In een stuk weiland bij mij in de buurt van twee misschien drie hectare was iets gaande. Waar altijd gras stond voor de koeien waren in november ineens een tiental mensen wel een week of twee bezig om iets dat in kratten werd aangevoerd in de geploegde dalgrond te zetten. Een hele klus dat was duidelijk. De kratten werden in hoge stapels aangevoerd en op de kop van het stuk land gezet. Eerst vermoedde ik lelieteelt, maar die plant je niet op die manier. Van iemand uit de buurt hoorde ik later dat het om stekken van pioenrozen ging. Een groep Poolse arbeiders had de wortelstokken in de grond gezet, die in twee jaar moeten uitgroeien tot verhandelbare pioenrozen.

Ik las het boek Het herdersleven van James Rebanks. Rebanks is schapenboer in Noordwest-Engeland in het Lake District, net als zijn vader en zijn grootvader. Hij beschrijft het eenvoudige en harde bestaan van de schapenboeren door de seizoenen en de eeuwen heen. Hoe de boeren het woeste landschap mede hebben gevormd en andersom hoe de omgeving en barre omstandigheden de boeren hebben gevormd.

Les 1. Soms is helpen, gewoon doorlopen. Les 2. Bij het oplossen van een probleem moet je bijwijlen wat verder kijken (dan het eerste bankje). Ik denk bijvoorbeeld aan het oplossen van de stikstofproblematiek. Met het halveren van de veestapel stop je bij het eerste bankje, in plaats van verder te kijken: waar halen wij al die stikstof vandaan (onder andere soja uit Brazilië) en daar iets aan doen.

Niet eens zo heel lang geleden, 8000 jaar om precies te zijn, konden onze voorouders met droge voeten naar Engeland lopen, in plaats van zoals wij, de Noordzee over te moeten steken. Het zuidelijke deel van het gebied dat we nu de Noordzee noemen tussen Nederland, Engeland, België en Denemarken en waar het zeewater 40 tot 50 meter diep is, was tot 6000 jaar voor onze jaartelling gewoon land: Doggerland. Dit verdwenen land heeft minstens een miljoen jaar (!) menselijke bewoning gekend. Het was een uitgestrekte grazige en kruidenrijke steppe afgewisseld met naald- en loofbossen, van meer dan 200 duizend vierkante kilometer (ter vergelijking Nederland telt 41 duizend vierkante kilometer).

Aanvankelijk richtte het bodembeleid zich vooral op de sanering van verontreinigde bodems. Inmiddels heeft de scope zich sterk verbreed naar bodemdiensten en de daarbij behorende bodemkwaliteit voor landbouw en natuurbeheer, voor stedelijke en landschappelijke ontwikkeling, voor waterbeheer en voor bodemenergie. Wat betekent deze verbreding van het bodembeleid voor de manier van werken? Wat zijn de uitdagingen voor de toekomst? Daarbij dient zich de paradox aan dat een effectieve verbreding van het bodembeleid op zijn tijd om versmalling vraagt.

Poly- en Perfluoralkylstoffen, kortweg PFAS, houden de gemoederen in Nederland goed bezig. Het leek ineens uit de lucht te komen vallen, maar dat is niet helemaal waar. De realiteit is dat de overheid al tien jaar weet dat PFAS een nieuwe probleemstof is. Al vanaf 2012 is het Expertisecentrum PFAS actief met als doel kennis over PFAS te vergaren, beschikbaar te stellen en zoveel mogelijk te delen. Jarenlang heeft het expertisecentrum de problematiek bij het ministerie onder de aandacht gebracht.

‘Hoe scherp het oog ook is, het ziet alleen de kant van de werkelijkheid die het zelf heeft gemaakt’. Dit is een uitspraak van de Portugese dichter Fernando Pessoa in het verhaal ‘De Bedelaar’. Pessoa (1888-1935) was zowel schrijver als dichter en wordt beschouwd als de belangrijkste Portugese dichter van de twintigste eeuw. Pas na zijn dood werd zijn werk ontdekt: duizenden beschreven velletjes papier met gedichten en verhalen in een grote houten kist die in zijn huurkamer werd aangetroffen. Maar dat terzijde. Na een zeer natte winter is het voorjaar van 2020, hoewel fris, zonnig en droog begonnen. Door de strakke blauwe luchten, de zon die vrij spel heeft en de schrale oostenwind droogt de toplaag van de grond snel op.

Het tijdschrift Bodem bestaat 30 jaar. Het jubileum valt in een memorabel jaar, waarin we aan veel nieuwe zaken moeten wennen: een pandemie, lockdowns, thuiswerken, digitale ontmoetingen en vergaderingen. En het eind is nog niet in zicht. Bodem bleef het papier trouw, dus ik ben benieuwd hoeveel mensen het blad in het afgelopen jaar nog in handen hebben gehad, en hoeveel lezers ik nog heb.

De jaren twintig zijn begonnen. En hoe! In elk geval anders dan voorspeld. We vallen van de ene crisis in de volgende. De PAS en de PFAS perikelen hebben we nog niet verwerkt of de volgende crisis dient zich alweer aan. Het Coronavirus - in de wetenschap bekend als Sars-Cov-2 - houdt inmiddels de wereld in zijn greep. Wat eind 2019 begon met een lokale uitbraak in de Chinese provincie Hubei, heeft zich in drie maanden over de hele wereld verspreid. Daardoor zit ik nu, net als heel veel andere Nederlanders en heel veel bodemcollega’s in den lande, thuis te werken. Aan mijn vijftigste column voor het blad Bodem.

‘De boer, die schoft, went aan alles’ (vrij naar een citaat van de Russische schrijver Fjodor Dostojevski: ‘De mens, die schoft, went aan alles’). Ik was in juni bij een aardappelboer in de Noordoostpolder, die net met zijn bestelbus uit het in bloei staande aardappelland aan kwam rijden. Bij het uitstappen groet hij en zegt laconiek: “ik denk net wat stinkt het in mijn bus, was het tankje met Roundup dat ik meehad om onkruid te stippen omgevallen en leeggelopen”. Hij vond het jammer van de vieze lucht in de auto, maar maakte zich er verder niet al te druk om. Bijna iedereen heeft er weleens van gehoord, maar voor de zekerheid: Roundup is een merknaam voor het veel gebruikte herbicide glyfosaat. Bij het (aan)stippen loopt de boer door het gewas en geeft ongewenste onkruiden een klein beetje herbicide op het loof met een handspuit vanuit een draagbaar voorraadvaatje.

Het is dit jaar precies veertig jaar geleden dat in 1980 de eerste grote bodemverontreiniging werd ontdekt in de ZuidHollandse plaats Lekkerkerk, nadat een hoofdwaterleiding in een nieuwbouwwijk was gebroken als gevolg van aantasting door chemische oplosmiddelen. Een hele wijk van 257 woningen uit de jaren zeventig bleek gebouwd op een illegale gifbelt. Met een schok drong het bewustzijn door dat afval en gif dat eens in de bodem is geloosd of gedumpt, weliswaar uit het zicht is, maar niet verdwenen is en risico’s inhoudt voor mens, dier en milieu. Op slag werden we wakker geschud uit onze collectieve bodemslaap, moest vanuit de overheid actie worden ondernomen en werd de Wet bodembescherming (Wbb) ingevoerd.

In Nederland zijn boeren al vijfentwintig jaar verplicht om drijfmest in de graszode te injecteren. Dit om de ammoniakuitstoot te beperken. Er komen steeds meer gegevens die erop wijzen dat mestinjectie in de zode nadelig is voor de bodemkwaliteit. Wordt het tijd om dit beleid te gaan herzien en alternatieven voor mestinjectie te ontwikkelen?

Onlangs heb ik in mijn voortuin twintig meter buxushaag vervangen door een beukenhaag. De buxus was al een tijdje aan het afsterven door een schimmelinfectie, die in heel Nederland al jaren woedt en duizenden kilometers buxushagen heeft aangetast en langzaam om zeep helpt. Alleen al op Paleis het Loo in Apeldoorn is een paar jaar geleden 27 km aangetaste buxushaag verwijderd. Daarbovenop kwam nog eens de buxusmot. Tot 2010 een invasieve exoot, maar inmiddels een gevestigde soort, die eieren legt aan de onderkant van de buxusblaadjes waaruit buxusmotrupsen komen die de buxus kaalvreten.

´U komt voor een borrel zeker´, zei het meisje bij Mr. Mofongo, een hippe en op dat moment overvolle bar naast het academiegebouw in Groningen. ´Jazeker´ antwoordde ik gevat. ´Komt u dan maar mee´. We liepen achter haar aan naar een iets rustiger hoek in het pand en bestelden een speciaalbiertje. Ik was met mijn zwager Henk bij een avondlezing geweest van de Amerikaanse schrijver en journalist Charles C. Mann. Mann kwam vertellen over zijn nieuwste boek The Wizard and the Prophet, dat in het Nederlands is verschenen als De Tovenaar en de Profeet. Charles Mann is journalist bij de New York Times en heeft meerdere boeken op zijn naam staan waaronder ´1491´ en ´1493´ die gaan over de ontwikkeling van Amerika voor 1491 en de ontwikkeling van hetzelfde continent na de aankomst van Columbus in 1492.

De bodem is de apotheek van de toekomst en boeren zijn de dokters van de toekomst. Dat is een uitspraak van Theo Mulder, eigenaar van een fouragehandel in het Friese dorp Kollumerzwaag. Theo maakt zich al jaren sterk voor een gezondere bodem: ‘We hebben de bodem verwaarloosd door te veel kunstmest, te veel gewasbeschermingsmiddelen en te zware machines’. Theo is een bevlogen, maar ook een pragmatische man. Naast veevoer, biologische preparaten en mineralen, verkoopt hij kunstmest in zak of bulk zoveel de boer maar wil hebben. Maar ondertussen probeert hij het bewustzijn bij boeren en burgers te verhogen omtrent het nut van een gezonde bodem. Want de bodem voedt de plant, dus moet de boer de bodem voeden.

Voor mijn afstuderen kreeg ik een nieuw horloge met een mooie analoge wijzerplaat. Een dag later stond het horloge stil. Ik ging er mee terug naar de winkel en vertelde dat het klokje net was gekocht, maar dat nu de batterij al leeg was, en dat ik graag een nieuwe batterij wilde. De verkoper bekeek het horloge aandachtig, draaide een paar maal aan de knop op de zijkant van het horloge en zei: ‘Hij doet het weer, er zit geen batterij in, u moet het horloge opwinden’. Daar sta je dan met je diploma. Even lachen is het beste.

Even verderop van waar ik woon, aan een doodlopend weggetje met in het voorjaar wit bloeiende bermen, woont een hele aardige buurman met zijn gezin. Hij is behoorlijk netjes en georganiseerd. Niet zomaar netjes, maar in een overtreffende trap met een graad van organisatie die de gemiddelde sterveling – waartoe ook ik behoor - nooit zal bereiken. Zowel in als om het huis. Natuurlijk worden beide auto’s met strakke regelmaat gewassen, wordt wekelijks de oprit aangeveegd en uiteraard is die vrij van groene sprieten. Maar in zijn geval is dat allemaal nog maar kinderspel. Om een indruk te geven hoe ver dit gaat: eenmaal per jaar staat hij met een hogedrukspuit in de dakgoot en dan spuit hij alle dakpannen schoon. Na een dagje spuiten, zijn mos en andere ongerechtigheden verdwenen en glimmen de geglazuurde pannen weer als nieuw.

De boer en de bodem waren een bron van inspiratie voor een groep Groningse kunstenaars. Maar kunnen kunstenaars ook een inspiratie zijn voor boeren en de bodem? Jan Wiegers, een Groningse kunstschilder geboren in 1893, kwakkelde wat met zijn gezondheid en ging toen voor een tijdje naar Davos om in de hoge berglucht aan te sterken. Daar leerde hij de Duitse kunstschilder Ernst Ludwig Kirchner kennen. En zoals vaker kan zo´n kleine en toevallige gebeurtenis grote gevolgen hebben. Kirchner was de voorman van een Duitse kunstenaarsgroep Die Brücke, en inspireerde Wiegers met zijn expressionistische schilderstijl.

Groeiden we in de jaren tachtig op met de dreiging van de koude oorlog en de atoombom, mooi terug te horen in het liedje De Bom van Doe Maar uit 1983: ‘Veilig in het ziekenfonds, voordat de bom valt’. Tegenwoordig groeien kinderen op met weer een andere dreiging, die van de klimaatverandering. In Zweden zette dit een meisje van vijftien aan tot een schoolstaking om te protesteren tegen volwassenen die het klimaat en dus haar toekomst verpesten. Op social media konden we lezen dat mensen vinden dat wij volwassenen ons moeten schamen.

Als ik naar de inhoud van mijn boekenkast kijk, moet ik constateren dat ik een snob ben. In de kast staat naast ´Op zoek naar de verloren tijd´ van Marcel Proust, ´De man zonder eigenschappen´ van Robert Musil en ´Ulysses´ van James Joyce. Ze worden alle drie gerekend tot de absolute hoogtepunten van de wereldliteratuur uit de twintigste eeuw. Geen ervan heb ik uitgelezen.

De grutto (Limosa limosa), sinds 2015 onze nationale weidevogel, heeft een heel goed gevoel voor de kalendertijd, zo vertelde Theunis Piersma, de bekende en al meerdere malen gelauwerde trekvogelecoloog, in een interessante lezing vorig jaar in Workum. Na de zomer vliegt de grutto in een paar dagen, met een korte tussenstop in Spanje of Portugal, naar West Afrika om daar te overwinteren. In maart keert hij terug naar Nederland om in de veenweidegebieden een legsel groot te brengen. Piersma en zijn medewerkers hebben een aantal grutto’s voorzien van een heel licht zendertje waardoor ze een track & trace systeem hebben en ze de grutto heel precies van dag tot dag op hun route kunnen volgen. Het bleek dat de grutto’s elk voorjaar op bijna dezelfde dag in maart terugkeren in Nederland met een speling van hooguit een of twee dagen. Ik vind dat bijzonder.

´If you don’t like bacteria, you are on the wrong planet´ is een citaat van de Amerikaanse schrijver en ecoloog Stewart Brand. Als je niet van bacteriën houdt, zit je op de verkeerde planeet. Een mooie uitspraak, maar ik kan me voorstellen dat je de wenkbrauwen even fronst. Toch is het niet alleen maar een grappige uitspraak, het is ook nog eens héél erg waar. Hoogleraar Microbiologie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en Spinozaprijswinnaar Prof. Mike Jetten zegt het ook vaak: we leven op een microbiële planeet, maar liefst 50 procent van alle (!) biomassa op aarde bestaat uit bacteriën en schimmels. Bacteriën zijn er al veel langer dan wij. De aarde bestaat ongeveer 4,3 miljard jaar en de eerste bacteriën waren er al na zo’n driekwart miljard jaar.

We modderen wat af, vaak figuurlijk maar soms ook letterlijk. Ik ben opgegroeid in het veenweidegebied van de Echtener Veenpolder waar mijn vader altijd boer is geweest, nadat zijn vader er eind jaren twintig een boerderij had gekocht. Een paar jaar na de aankoop brandde de boerderij tot de grond toe af, omdat mijn oma een krant over de aardappelpan had gelegd die op een petroleumstelletje stond te koken, een achteraf riskante gewoonte om te voorkomen dat de ramen besloegen. De krant vatte vlam en binnen de kortste keren stond de hele boerderij op klaarlichte dag in lichterlaaie. Er was geen redden meer aan.

Bij de supermarkt in Jubbega staat een vrouw zonder lege flessen voor de flessenautomaat. Ik wacht geduldig met mijn boodschappenkrat met lege flessen tot ik aan de beurt ben. Terwijl ik me afvraag, waarom zij zonder ook maar één lege fles voor die automaat staat, haalt zij haar bankpas tevoorschijn en probeert die in de gleuf te duwen waar normaal gesproken de flessenbon uitkomt. Dat lukt natuurlijk niet en dan dringt het tot haar door dat ze voor de verkeerde automaat staat en twee meter naar links moet naar de losse geldautomaat. Glimlachend over deze vermakelijke vergissing stap ik naar voren. ‘Haha’, zeg ik tegen mijn zoon die naast me staat, ‘hilarisch toch, om een inname automaat voor statiegeldflessen aan te zien voor een pinautomaat, de humor ligt op straat!’

In het afgelopen voorjaar zwermden op een zondagochtend duizenden roodbruin gekleurde insecten op nog geen halve meter als een deken boven ons gazon. Ik had ze nog nooit eerder gezien. Het leken een soort van kleine kevers met metaalachtig glanzende vleugels die heel mooi oplichten in het felle zonlicht. Echt een lust om naar te kijken. Toen ik een paar uur later weer keek, was er geen kever meer te bekennen. Dit herhaalde zich in de dagen erna: ´s ochtends om een uur of tien vlogen de kevers vlak boven de grasmat en enkele uren later waren ze allemaal weer verdwenen. Mijn vrouw die een scherp oog heeft voor de natuur, zei: ‘dit lijkt mij een plaag’. Dat leek mij wat al te voorbarig en ik zei: ‘relax, kijk eens hoe mooi die glimmende beestjes wat rondfladderen in de ochtendzon’. Achteraf had ze natuurlijk weer eens helemaal gelijk. Die mooie beestjes zouden een paar maanden later via hun larven onze grasmat ruïneren.

Op het bekendste marktplein van Rome, het Campo de’ Fiori, staat een standbeeld van Giordano Bruno die op 17 februari van het jaar 1600 op die zelfde plek stierf op de brandstapel. Giordano Bruno was een italiaanse filosoof, vrijdenker en kosmoloog. Hij was aanhanger van de heliocentrische theorie van Copernicus, die stelde dat niet de aarde het middelpunt van het zonnestelsel is, zoals toen de gangbare en door de paus gehuldigde opvatting was, maar de zon. Een opvallende uitspraak van Bruno was dat hij meende dat de sterren die we aan de hemel zien ook zonnen zijn, met daaromheen planeten die misschien net als de aarde leven bevatten. Een visie die haar tijd heel ver vooruit was. De kerk en de inquisitie konden dit niet waarderen en eisten dat Bruno zijn vele controversiële opvattingen zou herzien. Toen hij na zeven jaar gevangenschap nog niet te vermurwen was om ook maar iets terug te nemen, oordeelde de inquisitie dat Bruno op de brandstapel moest sterven. Hij was toen 51 jaar oud. In 1889 werd op de plaats van de executie als eerbetoon een standbeeld voor hem opgericht.

Mijn toenmalige hoogleraar biochemie aan de Rijksuniversiteit Groningen, Bernard Witholt, iemand die altijd wat verder keek dan alleen de wetenschap en ook aanjager was van het Groningse Science Park en bij wie ik afstudeerde, zei tegen mij: ´Waarom begin je niet een bedrijf op het gebied van de milieubiotechnologie, dan wil ik je wel helpen´. Van het een kwam het ander. Eén van onze eerste gezamenlijke acties was dat hij me in zijn - vond ik toen - grote auto meenam naar een contact van hem in Rotterdam, Arthur Manuel, directeur en medeoprichter van het ingenieursbureau Iwaco. Bij Iwaco werkten in die tijd ruim 400 mensen en Manuel had al een paar maal contact gehad met de RUG en met Bernard, omdat ze graag wilden samenwerken op het gebied van de biotechnologie. Daar zagen ze wel brood in, bijvoorbeeld bij bodemsanering.

Van nature wil ik wel eens overdrijven. Als iets goed is of gezond is, denk ik dat meer beter is en vaak is dat niet zo. Het zit in de familie. Een tante van mij ligt graag lang in de zon, want dat is goed voor de aanmaak van vitamine D. Roodverbrand smeert ze zich daarna in met een liter karnemelk want karnemelk is goed voor de verbrande huid, enzovoort.

Eind november heb ik zeventig jonge beukenboompjes voor ons huis geplant in een rechte dubbele rij van vijfentwintig meter lang, die samen een mooie beukenhaag moeten gaan vormen. Het houten tuinhek dat de afscheiding vormde tussen onze tuin en de openbare weg was al een paar jaar aan vervanging toe. De wit gebeitste houten palen waren vlak onder het maaiveld bijna helemaal doorgerot en hier en daar al gespalkt met een extra lat. Voorjaar 1997, het jaar dat we er kwamen wonen, heb ik het hek geplaatst, dus het stond er inmiddels al bijna twintig jaar. Best een hele tijd, maar om nou weer een hek te plaatsen en meer dan tweehonderd houten spijlen opnieuw te verven, daar keek ik niet naar uit.

Ik woon met mijn gezin, drie honden, acht kippen en een haan aan de Opsterlandse Compagnonsvaart - in de 17e eeuw gegraven om de turfschepen doorgang te geven - midden in de Friese weilanden, waarin doorgaans geen kip te bekennen is. Zo niet op zaterdag 1 oktober 2016. Als ik ’s ochtends rond tien uur nietsvermoedend de tuin in loop en over het land kijk, geloof ik mijn ogen bijna niet. Het leek de Kalverstraat wel, zo druk.

In de hoofden van de meeste mensen is de bodem waarschijnlijk nog nooit echt belangrijk geweest, behalve voor boeren natuurlijk en voor die éne astronaut in de film ‘The Martian’. Maar let op, dat gaat wel veranderen, tenminste daar ga ik vanuit. In ‘The Martian’, die uitkwam in het najaar van 2015, speelt Matt Damon een astronaut die aan het eind van een Marsmissie in een zandstorm voor dood wordt achtergelaten op Mars, terwijl zijn collega’s door de storm vervroegd aan de lange terugreis naar huis beginnen.

Bent u ook zo opgelucht dat SKB (Stichting kennisontwikkeling bodem) niet meer bestaat, de TCB (Technische commissie bodem) is opgeheven en de Wet bodembescherming binnenkort opgaat in de Omgevingswet? Kunnen we eindelijk verder met de vooruitgang. Begrijp me goed, ze hebben allemaal hun nut gehad. Het waren mooie stappen op de weg naar volwassenheid van het werkveld bodem. Net als in de natuur is groeien een proces van afwisselend differentiëren en integreren. Of anders gezegd: een proces van het afzonderlijk specialiseren van onderdelen, die daarna weer worden samengevoegd tot een geheel dat groter is dan de som der delen.

Micro-organismen blijken voor ons dagelijks leven nog belangrijker te zijn dan we al dachten. In onze darmen zitten bijna twee kilo bacteriën. Het aantal bacteriecellen is volgens de laatste inzichten anderhalf keer groter dan ons totale aantal lichaamcellen. We zijn, als je het zo bekijkt, meer bacterie dan mens. Onze darmbacteriën helpen ons met de vertering van voedsel, de productie van vitamines en ondersteuning van ons immuunsysteem. Tot zover is het nog voor te stellen. Wat gekker is dat de bacteriepopulatie in de darm ook invloed lijkt te hebben op hoe we ons voelen en op ons gedrag. Bang uitgevallen muizen konden in experimenten moediger worden gemaakt door ze te voorzien van de darmflora van ‘moedige’ muizen.

Een slechte reputatie kan lang blijven hangen, ook al is het niet altijd terecht. Zo is het eten van eieren al decennialang problematisch. Eieren bevatten cholesterol, cholesterol verstopt de aderen, dus eet niet meer dan een of twee eieren per week was het dringende advies. Inmiddels is gebleken dat de bewering, dat cholesterol de bloedvaten verstopt, net zoiets is als concluderen dat het zeer opvallend is, dat waar de brandweer verschijnt, wel erg vaak een brand is. Cholesterol vervult een aantal belangrijke functies in ons lichaam. Het is een onmisbare bouwsteen voor onze hersenen, die voor een groot deel uit vetten en cholesterol bestaan, voor onze geslachtshormonen, vitamine D en gal. Desondanks heeft dit molecuul een slechte naam gekregen. Bijna net zo’n slechte reputatie als het voor ons bestaan eveneens essentiële molecuul en broeikasgas CO2.

Om acht uur ’s ochtends parkeerde ik mijn auto langs de weg voor het restaurant ‘Het wapen van Drenthe’ aan de Heerestraat in het Noord-Drentse dorp Roden, voor een werkafspraak. Achter mij parkeerde een tankauto met bier. De chauffeur stapte uit, een spontane en gezellige Brabander bleek al snel. Ik raakte even met hem aan de praat. Hij was drie uur eerder vertrokken uit Den Bosch met zevenduizend liter Heineken bier in de tank. In de kelder van het hotel-restaurant moest hij twee biertanks van elk duizend liter bijvullen. Ik vertelde hem dat het toeval wilde dat ik diezelfde ochtend nog naar den Bosch zou rijden, om met een paar ambtenaren op het provinciehuis over bodem te praten.

Op de Potzdammerplatz in Berlijn zag ik dit voorjaar een vrouw foto’s maken met haar mobiele telefoon. Tot zover niets ongewoons. Wat mij opviel, was dat ze haar mobieltje aan een stok had vastgemaakt, zodat ze als het ware een wat langere arm had. Ik dacht dat ze foto’s maakte van de omgeving en dat die stok haar hielp aan een hoger perspectief om over de mensen heen te kunnen fotograferen of zoiets. Het was duidelijk dat ik van dit fenomeen nog niks had begrepen. Het gaat hier om de zogenaamde selfie-stok.

Vlak voor mijn twaalfde verjaardag bedacht ik me met een schok, terwijl ik van school naar huis fetste: ‘nog maar acht jaar en dan ben ik al twintig!’, wat ik toen heel oud vond klinken. Achteraf lachwekkend natuurlijk, maar toch betrap ik mijzelf nog geregeld op dit soort sommetjes en dan met verse getallen. De oplossing van Eckhart Tolle en andere wijze mensen is om met aandacht in het nu te leven in plaats van met je gedachten vooral in de toekomst of juist in het verleden te verkeren. Dat is een goed advies denk ik, maar ook gemakkelijker gezegd dan gedaan. Op mijn twaalfde had ik dat inzicht nog niet en bedacht ik een andere oplossing.

Die blauwe bol op 150 miljoen kilometer van de zon waarop onze wereld is gehuisvest bestaat uit talloze ecosystemen die samen deze planeet maken tot een plek voor alles wat er leeft, groeit en bloeit: dat is ons huis. Het Griekse woord voor huis is oikos. Het woord eco is hiervan afgeleid. Ecologie en economie betekenen respectievelijk het huis begrijpen (hoe zit het in elkaar) en het huis managen (hoe ga je er mee om). Ergo: ecologie en economie zijn van oorsprong nauw aan elkaar verwant, zoals ik een paar jaar geleden schreef in het rapport Ecosysteemdiensten in de praktijk van duurzaam bodembeheer en gebiedsontwikkeling.

De moderne mens stamt volgens wetenschappers af van Homo sapiens (de denkende mens) die naar schatting 200.000 jaar geleden als soort ontstond in Afrika en 40.000 jaar geleden naar Europa kwam. Gedurende duizenden jaren deelden zij het Europese continent met een andere mensensoort, de Neanderthaler (Homo neanderthalensis). De Neanderthaler was korter met een gedrongen postuur, dat was aangepast aan het ijstijdkoude en barre Europese klimaat. Homo sapiens die uit Afrika naar het Noorden trok was langer en slanker en aangepast op het leven in warmere streken. Dat de Neanderthaler een achterlijker en ruwere soort zou zijn, lijkt inmiddels een achterhaald idee. De herseninhoud van de Neanderthaler was zelfs twaalf procent groter dan die van Homo sapiens. Zo’n 30.000 jaar geleden verdween de Neanderthaler van het toneel. De reden is duister. Over het verdwijnen van de Neanderthalers zijn meerdere theorieën.

Toen de kinderen klein waren brachten we de zomervakantie regelmatig door op Texel. Dat onvolprezen en snel te bereiken Waddeneiland met zijn uitgestrekte stranden. Onze dochter van toen drie noemde de zee consequent: ‘het grote bad’. Alleen kinderen kunnen zo goed relativeren. Iedere vakantie gingen we wel een keer naar Ecomare. Daar hebben ze een zeehondenopvang, waar je weliswaar veel minder over hoort dan die in Pieterburen, maar waar ze minstens evenveel zeehonden opvangen, op krachten helpen en weer uitzetten. Ecomare combineert de opvang van zeehonden met een natuurmuseum over Texel, de zee en het Wad. Wat ik daar zag intrigeerde mij zeer. Zo zeer zelfs dat, toen ik er aan terugdacht, ik niet zeker wist of ik het nu echt had gezien of gewoon zelf verzonnen.

Op zaterdag samen even winkelen vind ik wel gezellig, mits we op tijd een café inlassen voor een kopje koffie, of beter nog: ermee beginnen. Zo kwam ik terecht in café Het Gerecht in Heerenveen. Boven de tapkast hangt een houten bord met daarop vier woorden: ‘Save water, drink wine’. Zie je die tekst, zei mijn vrouw, daar zit een column in. Gelijk had ze. Deze spreuk steekt een beetje de draak met al die duurzame ambities en heeft daardoor - moet ik toegeven - iets bevrijdends. Het getuigt ook van handelsgeest. In duurzaamheid zit handel, als je het maar wilt zien.

Wat is tijd? In de natuurkunde wordt tijd nog maar slecht begrepen. Newton zag tijd nog als een absoluut begrip in een mechanische wereld waarin alles meetbaar en voorspelbaar was. Het universum als een soort groot uurwerk. Einstein toonde aan dat tijd niet absoluut is. Tijd kan sneller of langzamer gaan afhankelijk van de snelheid waarmee de waarnemer reist.

In de duisternis van de bodem speelt zich van alles af, maar het valt niet mee om dit met een camera vast te leggen. Door te graven kunnen we details zichtbaar maken: een bodemprofiel, een fossiel, een geologische afzetting, boomwortels, schimmeldraden, de grondwaterspiegel. Maar een opname maken van het hele systeem met al z’n biologie, zoals de bekende zee-onderzoeker Jacques Cousteau dat vanaf zijn schip de Calypso deed voor de onderwaterwereld en waarmee hij op tv miljoenen mensen jarenlang heeft geboeid, zal niet lukken. Op zijn best kunnen artist impressions worden gemaakt van wat zich in de bodem allemaal afspeelt.