Search

This dissertation presents the results of a comparative study of concepts of honour and loyalty in medieval German and Dutch animal epics. It concerns analyses of three Germanic fox stories: Reinhart Fuchs, Van den vos Reynaerde, and Reynaerts historie. They are examined here from a systematic comparative perspective for the first time. The emphasis is on the categories 'honour' and 'loyalty', which play a central role in the relationship between a king and his servants in the Middle Ages. The courtly categories 'honour' and 'loyalty' have previously been studied through other texts, but not yet through Germanic animal epics. This dissertation shows that the Germanic animal epic is a sustained and fierce critique of courtly ideals and thus provides new insights into courtly culture. This thesis consists of four chapters. The first chapter describes the research question and objective. It gives an overview of the state of research within German and Dutch Medieval Studies. It also explains the thesis's theoretical and methodological framework. Finally, it explains the text corpus and the study's structure. The second chapter provides an overview of Western European animal epics. The focus here is on the distribution of Old French narrative material in the German-speaking lands. The German and Dutch traditions and the stories Reinhart Fuchs, Van den vos Reynaerde and Reynaerts historie are examined in more detail. The chapter ends with a comparison of the three stories, identifying important differences and similarities in the story of the meeting of the court. In all three cases, the king seems to be able to retain his honour at the beginning of the court, but at the end there is always a loss of honour. The manner in which honour is retained and honour lost is different in all three stories. This observation forms the starting point for the further analysis. The third chapter focuses on analyses of concepts of honour and loyalty in Reinhart Fuchs, Van den vos Reynaerde, and the second half of Reynaerts historie. The three analyses have a systematic structure to allow for comparison between the individual sections. The focus is on the following topics: the story of the court day; the king as main character; the fox as main character; the feudal relationship between the king and fox; and, finally, the end of the court day. Semantic analyses discuss the usage of the words honour and loyalty. Each analysis ends with an intermediate review that summarises the main findings. The fourth chapter describes the results of this study. The chapter ends with a concluding review.

This dissertation presents the results of a comparative study of concepts of honour and loyalty in medieval German and Dutch animal epics. It concerns analyses of three Germanic fox stories: Reinhart Fuchs, Van den vos Reynaerde, and Reynaerts historie. They are examined here from a systematic comparative perspective for the first time. The emphasis is on the categories 'honour' and 'loyalty', which play a central role in the relationship between a king and his servants in the Middle Ages. The courtly categories 'honour' and 'loyalty' have previously been studied through other texts, but not yet through Germanic animal epics. This dissertation shows that the Germanic animal epic is a sustained and fierce critique of courtly ideals and thus provides new insights into courtly culture. This thesis consists of four chapters. The first chapter describes the research question and objective. It gives an overview of the state of research within German and Dutch Medieval Studies. It also explains the thesis's theoretical and methodological framework. Finally, it explains the text corpus and the study's structure. The second chapter provides an overview of Western European animal epics. The focus here is on the distribution of Old French narrative material in the German-speaking lands. The German and Dutch traditions and the stories Reinhart Fuchs, Van den vos Reynaerde and Reynaerts historie are examined in more detail. The chapter ends with a comparison of the three stories, identifying important differences and similarities in the story of the meeting of the court. In all three cases, the king seems to be able to retain his honour at the beginning of the court, but at the end there is always a loss of honour. The manner in which honour is retained and honour lost is different in all three stories. This observation forms the starting point for the further analysis. The third chapter focuses on analyses of concepts of honour and loyalty in Reinhart Fuchs, Van den vos Reynaerde, and the second half of Reynaerts historie. The three analyses have a systematic structure to allow for comparison between the individual sections. The focus is on the following topics: the story of the court day; the king as main character; the fox as main character; the feudal relationship between the king and fox; and, finally, the end of the court day. Semantic analyses discuss the usage of the words honour and loyalty. Each analysis ends with an intermediate review that summarises the main findings. The fourth chapter describes the results of this study. The chapter ends with a concluding review.

In de middeleeuwen was geweld op de zeeën rondom Europa endemisch. Piraterij was de norm. Scheepvaart en geweld gingen hand in hand. In de Lage Landen was het niet anders. Vanaf de vorming van de kustgraafschappen tot aan de Nederlandse Opstand waren handel, zeeroof en maritieme oorlogvoering onlosmakelijk met elkaar verbonden. In de middeleeuwse Nederlanden kwamen de admiraliteit, de vlootorganisatie, het bouwen en uitrusten van oorlogsschepen, maritieme tactieken en strategische functies van de marine tot ontwikkeling. Wie de opkomst van de Nederlandse Republiek als zeemogendheid wil begrijpen ontkomt er niet aan verder terug te kijken dan de watergeuzen.

In de middeleeuwen was geweld op de zeeën rondom Europa endemisch. Piraterij was de norm. Scheepvaart en geweld gingen hand in hand. In de Lage Landen was het niet anders. Vanaf de vorming van de kustgraafschappen tot aan de Nederlandse Opstand waren handel, zeeroof en maritieme oorlogvoering onlosmakelijk met elkaar verbonden. In de middeleeuwse Nederlanden kwamen de admiraliteit, de vlootorganisatie, het bouwen en uitrusten van oorlogsschepen, maritieme tactieken en strategische functies van de marine tot ontwikkeling. Wie de opkomst van de Nederlandse Republiek als zeemogendheid wil begrijpen ontkomt er niet aan verder terug te kijken dan de watergeuzen.

Iron Age Celtic fields and medieval common woodlands: some considerations on their topological relationship and chronological transition Until recently, Celtic fields could only be distinguished on aerial photographs, especially in open landscapes like arable fields and heathlands. With the emergence of lidar data, however, a new set of these late prehistoric fields have been discovered in afforested areas. A closer examination of the about two hundred known Celtic fields in The Netherlands revealed that about 50-60 percent of them are situated in former common woodlands dating from the later Middle Ages. Apparently, there is a causal connection between the two. After the abandonment of the Celtic fields in the Early Roman period woodland regeneration on these nutrient rich soils was probably more prominent than on the surrounding podzolised soils. Archeological excavations and modern-day field research reveal that there could have been possible interphase of early and high medieval coppice woods on former Celtic fields, which were used for large-scale charcoal production supplying local and regional iron industries. This would diachronically and topographically connect three main narratives of Dutch sandy landscapes i.e. late prehistoric working landscapes, early and high medieval iron production and late medieval and early modern common woodlands.

Mail armour is made of many metal rings that protect the body against trauma. For more than two thousand years it could be found on the battlefield. Despite this long time span, there have been few attempts to understand this armour in depth. The studies that do, focus mainly on well-preserved historical specimens that belong to the 14th century AD and later. There is not a lot known for the prior period. This study therefore looks at early mail armour, here defined as that from the 3rd century BC until the end of the Western Roman Empire, with some ‘excursions’ to the period up to the 10th century. Given that there is not much known about early mail, the main research question has been formulated generically, being: what can a systematic analysis of archaeological-, iconographical-, and classical written sources reveal about early mail armour? In order to answer this question his study makes use two analytical methods. The first concerns that of chaîne opératoire or literally the chain of operations. It allows for a reconstruction of technology as a ‘total social fact’ by tracing back the series of steps involved in transforming raw materials into artefacts. The operational sequences that turn a raw material into a finished product are specific to each society. Consequently, the work process of any craftsperson will be organized according to the internal logic of their particular society. The second concerns a multi-dimensional approach to material culture. The advantage of this method is that it allows the material to be studied from various perspectives and scales. It can be understood as taking a series photographs of the same object, each from a different angle and distance. Every picture reveals particular details, and the sum of the photographs give a more complete and clearer image of the actual object. This also allows for the predictions generated by information at one dimension to be tested by data obtained at another, making it easier to validate findings. This study scrutinises four main topics: 1) The origin and dispersion of early mail. 2) Its use and name. 3) Its technical intricacies. 4) Its socio-cultural context.

Mail armour is made of many metal rings that protect the body against trauma. For more than two thousand years it could be found on the battlefield. Despite this long time span, there have been few attempts to understand this armour in depth. The studies that do, focus mainly on well-preserved historical specimens that belong to the 14th century AD and later. There is not a lot known for the prior period. This study therefore looks at early mail armour, here defined as that from the 3rd century BC until the end of the Western Roman Empire, with some ‘excursions’ to the period up to the 10th century. Given that there is not much known about early mail, the main research question has been formulated generically, being: what can a systematic analysis of archaeological-, iconographical-, and classical written sources reveal about early mail armour? In order to answer this question his study makes use two analytical methods. The first concerns that of chaîne opératoire or literally the chain of operations. It allows for a reconstruction of technology as a ‘total social fact’ by tracing back the series of steps involved in transforming raw materials into artefacts. The operational sequences that turn a raw material into a finished product are specific to each society. Consequently, the work process of any craftsperson will be organized according to the internal logic of their particular society. The second concerns a multi-dimensional approach to material culture. The advantage of this method is that it allows the material to be studied from various perspectives and scales. It can be understood as taking a series photographs of the same object, each from a different angle and distance. Every picture reveals particular details, and the sum of the photographs give a more complete and clearer image of the actual object. This also allows for the predictions generated by information at one dimension to be tested by data obtained at another, making it easier to validate findings. This study scrutinises four main topics: 1) The origin and dispersion of early mail. 2) Its use and name. 3) Its technical intricacies. 4) Its socio-cultural context.

Mail armour is made of many metal rings that protect the body against trauma. For more than two thousand years it could be found on the battlefield. Despite this long time span, there have been few attempts to understand this armour in depth. The studies that do, focus mainly on well-preserved historical specimens that belong to the 14th century AD and later. There is not a lot known for the prior period. This study therefore looks at early mail armour, here defined as that from the 3rd century BC until the end of the Western Roman Empire, with some ‘excursions’ to the period up to the 10th century. Given that there is not much known about early mail, the main research question has been formulated generically, being: what can a systematic analysis of archaeological-, iconographical-, and classical written sources reveal about early mail armour? In order to answer this question his study makes use two analytical methods. The first concerns that of chaîne opératoire or literally the chain of operations. It allows for a reconstruction of technology as a ‘total social fact’ by tracing back the series of steps involved in transforming raw materials into artefacts. The operational sequences that turn a raw material into a finished product are specific to each society. Consequently, the work process of any craftsperson will be organized according to the internal logic of their particular society. The second concerns a multi-dimensional approach to material culture. The advantage of this method is that it allows the material to be studied from various perspectives and scales. It can be understood as taking a series photographs of the same object, each from a different angle and distance. Every picture reveals particular details, and the sum of the photographs give a more complete and clearer image of the actual object. This also allows for the predictions generated by information at one dimension to be tested by data obtained at another, making it easier to validate findings. This study scrutinises four main topics: 1) The origin and dispersion of early mail. 2) Its use and name. 3) Its technical intricacies. 4) Its socio-cultural context.

Mail armour is made of many metal rings that protect the body against trauma. For more than two thousand years it could be found on the battlefield. Despite this long time span, there have been few attempts to understand this armour in depth. The studies that do, focus mainly on well-preserved historical specimens that belong to the 14th century AD and later. There is not a lot known for the prior period. This study therefore looks at early mail armour, here defined as that from the 3rd century BC until the end of the Western Roman Empire, with some ‘excursions’ to the period up to the 10th century. Given that there is not much known about early mail, the main research question has been formulated generically, being: what can a systematic analysis of archaeological-, iconographical-, and classical written sources reveal about early mail armour? In order to answer this question his study makes use two analytical methods. The first concerns that of chaîne opératoire or literally the chain of operations. It allows for a reconstruction of technology as a ‘total social fact’ by tracing back the series of steps involved in transforming raw materials into artefacts. The operational sequences that turn a raw material into a finished product are specific to each society. Consequently, the work process of any craftsperson will be organized according to the internal logic of their particular society. The second concerns a multi-dimensional approach to material culture. The advantage of this method is that it allows the material to be studied from various perspectives and scales. It can be understood as taking a series photographs of the same object, each from a different angle and distance. Every picture reveals particular details, and the sum of the photographs give a more complete and clearer image of the actual object. This also allows for the predictions generated by information at one dimension to be tested by data obtained at another, making it easier to validate findings. This study scrutinises four main topics: 1) The origin and dispersion of early mail. 2) Its use and name. 3) Its technical intricacies. 4) Its socio-cultural context.

Bij graafwerkzaamheden in het zuidelijke gedeelte van de Utrechtse binnenstad werden eind 2019 resten van dertiende- en zestiende-eeuwse stadsmuren gevonden. De werkzaamheden, die werden uitgevoerd door Eneco Warmtenetten B.V., bestonden uit het vervangen van de bestaande stadsverwarmingsleidingen vanaf de Wijde Doelen dwars door het Zocherpark tot aan de singel. De archeologische resten zijn onderzocht door archeologen van de afdeling Erfgoed, gemeente Utrecht. Ondanks het feit dat er relatief weinig archeologische resten gevonden zijn, bood de opgraving aan de Wijde Doelen een inkijkje in de ontwikkeling van de Utrechtse stadsverdediging. Het hebben van een stadsverdediging was een recht dat Utrecht een zekere autonomie gaf. Het belang van deze verdediging blijkt wel uit de verschillende bouwcampagnes die vanaf 1122 hebben plaatsgevonden en waarbij grondige vernieuwingen werden uitgevoerd. In eerste instantie bestond de verdediging mogelijk uit een aarden wallichaam met mogelijk op verscheidene plekken tufstenen torens. Nadat al eerder in de dertiende eeuw grote bakstenen werden gebruikt bij het bouwen van de stadsmuur, werd in de dertiende en veertiende eeuw een geheel uit kloostermoppen bestaande stadsmuur gebouwd. De stadsmuur van deze baksteenfase is bij het onderzoek in 2019 in het zicht geweest. De muur bevatte ondergrondse spaarbogen, waarvan in dit geval slechts de aanzet en een uitbraakspoor bewaard zijn gebleven. Aan de grachtzijde is een vanaf de veertiende eeuw opgehoogd oevertje (schuin talud) waargenomen. In de zestiende eeuw stonden een veranderde politieke positie en een nieuwe manier van oorlogsvoering aan de wieg van grootschalige bouwcampagnes aan een modernere stadsverdediging. Ook van de tijdens deze campagnes gebouwde stadsmuur is een deel in zicht geweest tijdens het onderzoek in 2019. Met deze muur werd de stadsomwalling enkele meters uitgebreid richting de gracht. De muur was een stuk dikker dan de middeleeuwse voorganger en aan de stadskant zijn twee steunberen aangetroffen. Een andere opvallende constatering is dat er wederom een oevertje aan de buitenzijde tegen de stadsmuur lag en de gracht dichtbij de stadsmuur bovendien vrij ondiep moet zijn geweest. Langs de stadskant (binnenzijde) van de middeleeuwse stadsmuur zijn de restanten van een keienstraatje aangetroffen. De ligging van dit keienstraatje was reeds bekend uit onderzoeken in 1948, 1984 en 2005. Over de datering van het straatje verschillen de meningen: liep het langs de middeleeuwse stadsmuur of hoorde het bij de zestiende-eeuwse stadsverdediging? Ook dit onderzoek kan hierover geen uitsluitsel geven. Het is pas in de negentiende eeuw dat het gebied dat altijd een verdedigingsfunctie had, na ruim 700 jaar een totaal andere functie kreeg. Het Zocherpark diende immers niet meer als stadsverdediging, maar als plaats om te wandelen, te ontspannen en te flaneren. De zestiende-eeuwse stadsmuur werd dan ook afgebroken, waarna een groot deel van de stenen werd hergebruikt. De rest van het puin werd gebruikt om een gedeelte van de gracht te dempen en zo het Zocherpark te verbreden en de stad, wederom, een stukje uit te breiden.

ADC ArcheoProjecten heeft gedurende de periode 24 t/m 26 juli en 5 november 2019 een archeologische begeleiding (conform protocol proefsleuven) uitgevoerd op de locatie Beekstraat ��� President Rooseveltstraat te Schinveld in de gemeente Beekdaelen ten behoeve van de sloop van het voormalige Rabobankgebouw en de aanleg van een nieuwe parking. Tijdens de archeologische begeleiding van de sloopwerkzaamheden zijn enkele sporen en vondsten aangetroffen uit de Middeleeuwen. Hoogst waarschijnlijk maken deze sporen deel uit van een middeleeuwse nederzetting. De omvang van de verstoring door eerdere bebouwingen binnen het plangebied blijkt groter dan verwacht, hierdoor is binnen het plangebied het grootste deel van de vindplaats verloren gegaan. De sporen worden dan ook niet als behoudenswaardig aangemerkt door de omvang van de recente verstoringen binnen het plangebied.

In deze rapportage worden de onderzoeksresultaten gepresenteerd van het archeologisch onderzoek in het trac�� van de Westfrisiaweg, dat is uitgevoerd door ADC ArcheoProjecten en Archeologisch Onderzoek Leiden BV. De meeste opgravingen zijn uitgevoerd in de periode 2014-2017 en concentreerden zich vooral rond het dorp Hoogkarspel in oostelijk West-Friesland. Dit gebied kent een lange onderzoeksgeschiedenis, hier werden in de jaren 60 van de vorige eeuw de eerste Westfriese nederzettingsterreinen uit de bronstijd (ca. 1600-800 v. Chr.) onderzocht. Oostelijk West-Friesland is in de prehistorische archeologie beroemd vanwege de vaak uitstekende conservering van de resten van dit cultuurlandschap. Er zijn maar weinig andere gebieden waar sporen van nederzettingen, grafheuvels en landgebruik integraal en op zo���n grote schaal kunnen worden onderzocht. De aanleg van de Westfrisiaweg bood de archeologen een unieke gelegenheid om een omvangrijk deel van het cultuurlandschap integraal te onderzoeken en daarmee na 50 jaar weer een nieuw hoofdstuk aan de indrukwekkende onderzoeksgeschiedenis toe te voegen. Het lange trac�� geeft een fraai beeld van de wijze waarop de Westfriese bronstijdboeren eeuwen lang het landschap hebben ingericht en aangepast. Op de vindplaatsen Markerwaardweg, Streekweg, Hoogkarspeltunnel, Binnenwijzend, Slimweg, Houterpolder en Voetakker is in totaal is 25 hectare blootgelegd waarmee een enorm areaal onderzocht kon worden. Vrijwel alle werkputten hebben sporen uit de bronstijd opgeleverd, wat de enorme omvang van het prehistorische cultuurlandschap illustreert. De oudste resten dateren uit de vroege bronstijd en het begin van de midden-bronstijd, tussen ongeveer 2000 en 1600 v. Chr. Vindplaatsen uit deze periode zijn zeldzaam in het oostelijk deel van West-Friesland. We kenden ze tot voor kort vooral uit het westelijk deel van de regio, maar uit het recente onderzoek op de vindplaatsen Noorderboekert en Rijweg in het trac�� blijkt dat ook in meer oostelijke richting nederzettingsterreinen, akkercomplexen en zelfs graven uit deze periode zijn te verwachten. Diverse vindplaatsen in het trac�� blijken deze verwachting voor een vroege bronstijd-bewoningsfase in oostelijk West-Friesland te bevestigen. Zo troffen we akkers aan op de vindplaatsen Binnenwijzend en Houterpolder-West, en kon in Houterpolder-Oost zelfs een groot deel van een nederzettingsterrein uit deze periode worden onderzocht. Het blijven echter lastige vindplaatsen die vaak verborgen liggen onder een pakket sediment waarop de ���reguliere��� midden-bronstijdbewoning zich manifesteert. Vanaf de tweede helft van de midden-bronstijd, vanaf ca. 1600 v. Chr., zien we dat grote delen van oostelijk West-Friesland in cultuur zijn gebracht. Veruit de meeste sporen in het trac�� houden verband met activiteiten uit de tweede helft van de midden-bronstijd, ongeveer tussen 1600 en 1100 v. Chr. We hebben zo���n 80 boerderijen uit dit tijdvak gevonden, de meeste troffen we aan op de grote opgraving van Markerwaardweg. Men heeft daar een relatief hoge plaats in het landschap als woonplaats uitgekozen om er vervolgens eeuwenlang te blijven, tot ver in de late bronstijd. Ook op de vindplaats Voetakkers troffen we zeer veel sporen aan, maar door de geringe breedte van het plangebied bleek het lastig om de omvang van dit woongebied in kaart te brengen. Op de vindplaatsen Houterpolder-Oost en Slimweg vinden we ook een concentratie van bewoningssporen. Bij Houterpolder-Oost konden we door het lange trac�� fraai inzicht krijgen in de bewoning op en nabij een forse rug. Voor de inrichting van het nederzettingsterrein heeft men duidelijk deze hoogte opgezocht. Op de vindplaats Slimweg ontdekten we ook een concentratie boerderijen op een hoger terreindeel. Bijzonder is dat men de nederzetting heeft afgebakend door rondom greppels te graven en die afbakening door onderhoud van de greppels lange tijd in stand te houden. Op veel van de andere vindplaatsen is de bewoning minder plaatsvast. Op de vindplaats Houterpolder-West bijvoorbeeld, troffen we op een vrij groot gebied relatief weinig boerderijen aan. Bronstijdgreppels waren er in overvloed en uit die verkaveling komt wel weer een duidelijke continu��teit naar voren. Brede greppelbundels zijn daar het resultaat van het steeds weer opnieuw graven van greppels op ongeveer dezelfde plaats om woongebied en gebruiksgronden af te bakenen en te ontwateren. De vondst van grafstructuren uit de midden-bronstijd was een grote verrassing. Er zullen er vele honderden zijn geweest, de locatie van slechts enkele tientallen is bekend door luchtfoto���s, verkenningen en kleinschalige opgravingen. Aan de Binnenwijzend konden we een klein deel van een grafheuvel onderzoeken, wat spectaculaire resultaten opleverde. Er werden enkele grafkuilen aangetroffen met zeer goed geconserveerde skeletten. De overledenen waren aan het eind van de middenbronstijd begraven, mogelijk zelfs in het begin van de late bronstijd. Een bijzondere (en vroege) bronzen beitel, illustreert dat de heuvel lange tijd gebruikt is om overledenen in te begraven. Een ander fraai skelet werd ontdekt op de vindplaats Houterpolder- West. Van deze jonge vrouw, beter bekend als ���Drechtje���, is een reconstructie gemaakt die in het huis van Hilde in Castricum is te bewonderen. Op de skeletten is isotopenonderzoek uitgevoerd, daaruit blijkt dat enkele een ���lokaal signaal��� hebben, dus vermoedelijk uit de regio (of het kustgebied) afkomstig zijn. Interessant is dat er ook twee individuen met een niet-lokaal signaal zijn. Zij zijn buiten de regio opgegroeid en pas later naar West-Friesland gekomen. Dat de wereld van de bewoners groter was dan alleen West-Friesland, komt ook goed tot uitdrukking in het vondstmateriaal. Natuursteen dat werd gebruikt om granen te malen of voedsel of objecten te kloppen, was afkomstig van keileem opduikingen, vermoedelijk noordelijk bij Kreileroord of Wieringen. Ook voor het vuursteen was men afhankelijk van die gebieden. Er zullen diverse paden zijn geweest, maar de grootste afstanden zullen vermoedelijk over water zijn afgelegd. Men beschikte over boten en kano���s, maar daarvan hebben we tot op heden nog maar weinig teruggevonden. Spectaculair was dan ook de ontdekking van een groot deel van een peddel, onderin een waterput bij Houterpolder-West. Daarmee krijgen we toch een beter beeld van de activiteiten van de Westfriese bewoners. Ze waren niet alleen op het land te vinden maar gingen met enige regelmaat het water op. De bewoners hadden een gemengd bedrijf, de dorpjes werden omgeven door akkers en weilanden. De veestapel bestond hoofdzakelijk uit rund, maar ook hield men schapen, geiten, varkens en soms een enkel paard. Men verzamelde noten, vruchten en diverse wilde planten en ging ook geregeld vissen of op jacht. De buit bestond uit diverse soorten zoetwatervis en soorten als hert, eland en zelfs bruine beer. In de late bronstijd wordt het gebied steeds natter en verslechteren de leefomstandigheden in de regio. Dit is terug te zien in de vegetatieontwikkeling en ook in de wijze waarop nederzettingsterreinen worden ingericht. Het lijkt erop alsof grote delen van oostelijk West-Friesland niet meer bewoond zijn en men zich terugtrekt op, vermoedelijk, de hoogste delen van het toenmalige landschap. De uitgestrekte nederzettingsterreinen van de midden-bronstijd met greppels die soms over enkele honderden meters kunnen worden gevolgd, maken in de late bronstijd plaats voor geclusterde woonplaatsen omgeven door brede greppelbundels. De huisplaatsen bevinden zich dan mogelijk op terpjes. Mogelijk is dat de reden dat sporen van boerderijen uit de late bronstijd zeldzaam zijn, omdat ze met latere egalisaties zijn verdwenen. De door greppelbundels omgeven, geclusterde late bronstijdwoonplaatsen kennen we goed uit oude opgravingen. Door de opgravingen van de Westfrisiaweg zijn er enkele nieuwe voorbeelden van bijgekomen, zoals bijvoorbeeld op de vindplaats Hoogkarspeltunnel. De late bronstijdvindplaats van Markerwaardweg wijkt echter van het algemene beeld af; hier komen nog vrij omvangrijke greppelsystemen voor die woon- en andere gebruiksgronden van elkaar scheiden. In die zin lijkt deze topografie sterk op die uit de voorgaande midden-bronstijd. We veronderstellen dat deze grootschalige structuur gehandhaafd blijft, omdat de woonomstandigheden op de hoge rug nog goed waren. Naast de vindplaatsen Hoogkarspeltunnel en Markerwaardweg zijn ook op de vindplaatsen Houterpolder-West, Slimweg en Voetakkers sporen en vondsten uit de late bronstijd aangetroffen. Het gaat daarbij om slechts enkele contexten. Alleen in Houterpolder-West konden diverse greppels of greppeldelen in de late bronstijd worden geplaatst. Dit zijn in de meeste gevallen greppels die al in de midden-bronstijd waren gegraven. Het bleek dan ook niet mogelijk de exacte aard van deze late complexen te duiden, huisplaatsen zouden hier wellicht net buiten het trac�� verwacht kunnen worden. De vindplaats Markerwaardweg is bijzonder omdat we door de grootschalige opgraving zowel de nederzettingsstructuur uit de tweede helft van de middenbronstijd, als op de overgang van de midden- naar de late bronstijd en de volledige late bronstijd in kaart hebben kunnen brengen. Het is evenwel niet gelukt om tot een heel gedetailleerde fasering van de late bronstijdsporen te komen, daarvoor waren er te weinig 14C-dateringen voorhanden. Opmerkelijk is dat we op Markerwaardweg een huisplattegrond hebben gevonden uit de late bronstijd. Deze zijn uiterst zeldzaam. Een absolute topvondst is het bronsdepot van de vindplaats Markerwaardweg. Het depot, aangetroffen in een greppel uit de late bronstijd, bestaat uit diverse bronzen en enkele stenen objecten. De zeldzame veelal exotische objecten wijzen erop dat het om een intentionele depositie gaat. Van de meeste bronzen objecten kunnen we ervan uitgaan dat ze een rol hebben in lichaamsversiering. Het depot bestaat voornamelijk uit bronzen objecten: drie grote fibulae, twee armbanden, een grote schijfnaald, een serie ringen en twee rechthoekige plaatjes met aan een zijde lusvormige oogjes. Ook bevat het depot een stenen hanger en een vuurstenen sikkel. De bijzondere bronzen objecten zijn onder meer afkomstig uit Scandinavi�� en Duitsland. Als ze onderdeel waren van pronkzuchtige kostuums, dan waren dat nogal heterogeen, kosmopolitisch aandoende verschijningen. Naar de reden voor deze depositie kunnen we alleen maar gissen. Vast staat dat we hier greep hebben op de depositiehandeling zelf: een aantal objecten werd doelbewust en zeer zorgvuldig bij elkaar gehouden en in de drassige oever van een slootje neergelegd. Voor de mensen die hierbij betrokken waren, was de associatie van objecten logisch. De depositie markeert het einde van de bronstijdbewoning in het gebied, dat vanaf moment door het opdringende water lange tijd onbewoonbaar bleef. Binnen het trac�� van de Westfrisiaweg hebben alle vindplaatsen ook resten uit de late middeleeuwen en Nieuwe tijd opgeleverd. Het gaat dan meestal om resten van de verkaveling van het toenmalige cultuurlandschap. Op de vindplaatsen Streekweg, Binnenwijzend en Obdam-Dorpsstraat, waar de Westfrisiaweg bestaande bewoningslinten doorsteekt, zijn resten van historische boerderijen in beeld gekomen.

The contemporary fantasy assigning to the medieval marsh the image of a wild and deadly space as being the result of a process of narrative construction remains rather understudied. Historians often consider the aversion of medieval people to palustrine environments as a fact ; therefore they concealed for a long time the diversity of interpretations that the symbol of the marsh foster among ancient authors. As a result, the literary depreciation of this kind of environment has rarely been considered to be a mere discursive strategy. The studies conducted to date on medieval Texandria, a region regularly defamed for its barren marshes, are no exception to the rule. Nevertheless, a careful reading of the sources shows that the negative perception of the marshland, far from being universal, primarily relates to the context into which it was written. The repulsion of societies towards these areas, notably under the excuse of their insalubrity, relies on very thin documentary grounds. This approach, relayed by historiography, reveals the utter importance of contemporary projections upon the environmental perception of medieval people., Le fantasme contemporain assignant au marais médiéval l’image d’un espace sauvage et mortifère reste peu étudié comme le résultat d’un processus de construction narrative. Présupposant l’aversion des médiévaux pour les environnements palustres, les historiens ont occulté pendant longtemps la diversité des interprétations que la figure du marais avait suscité chez les auteurs anciens. Les dépréciations littéraires de ce milieu ont, par conséquent, été rarement envisagées comme le fait de stratégies discursives. Les études menées jusqu’à présent sur la Toxandrie médiévale, une région régulièrement stigmatisée pour ses marais infertiles, ne font pas exception à la règle. Une lecture attentive des sources permet néanmoins de constater que la perception négative du marais, loin d’être universelle, dépend avant tout du contexte d’énonciation qui la génère. La répulsion des sociétés à l’égard de ces espaces, sous prétexte de leur insalubrité notamment, n’a pas plus de justification documentaire. Cette lecture, relayée par l’historiographie, révèle tout le poids des projections contemporaines sur la sensibilité environnementale des médiévaux., Het hedendaagse verzinsel die het middeleeuwse moeras het imago van een wilde en dodelijke plaats toewijst blijft weinig bestudeerd als zijnde het resultaat van een narratieve constructie. De afkeer jegens moerassige gebieden in de Middeleeuwen is een duidelijk vooroordeel van historici ; daardoor hebben ze de diversiteit aan interpretaties van moerasgebieden bij oude auteurs lang verduisterd. De literaire ontwaarding van dit type landschap werd daarom zelden bekeken als het gevolg van discursieve strategiën. De studies die tot nu toe gevoerd werden betreffende middeleeuws Texandrië, een gebied dat regelmatig gestigmatiseerd werd omwille van zijn onvruchtbare moerassen, volgen deze tendens. Een aandachtige analyse van de bronnen laat echter vaststellen dat de negatieve perceptie van het moeras, die ver van universeel is, voornamelijk afhangt van de discursieve context die haar produceert. De maatschappelijke hekel aan deze milieus, onder andere onder het voorwendsel van hun onhygiënische toestand, is vanuit een documentair standpunt niet verantwoord. Deze interpretatie, ondersteund door de geschiedschrijving, vertoont het belang van de projectie van hedendaagse percepties op de middeleeuwse milieuproblematiek., Jedwab Valentine. Construire et représenter les marges environnementales. L‘exemple des milieux palustres en Toxandrie médiévale (VIIIe-XIIe siècle). In: Revue belge de philologie et d'histoire, tome 98, fasc. 4, 2020. Histoire – Geschiedenis. pp. 881-926.

The 1991 archaeological discovery of the choir crypt of the former Saints-Michelet-Gudule Romanesque collegiate church brought to light numerous samples of cut, moulded and carved architectural stones. Most of these remains had been dumped in the 13th century as lower layers into the deconsecrated crypt. At that time, other stone pieces had been reused as part of the foundations of the Gothic choir. Some of these stones come from the Romanesque church, others arise from the 13th century Gothic building. Among these remains, a hook of an exceptional good state and a head belonging to the medieval bestiary give evidence of the high quality of this 13th century construction site., La découverte, en 1991, de la crypte de l’ancienne collégiale romane Saints-Michel-et-Gudule avait permis de récolter des échantillons lapidaires taillés, moulurés ou sculptés. La plupart proviennent du remblai déversé dans la crypte au xiiie siècle. D’autres apparaissent sous la forme d’un remploi dans les fondations du choeur gothique de la même époque. Certaines de ces pierres proviennent de l’église romane détruite, alors que d’autres constituent des rebuts du chantier de construction en cours au XIIIe siècle. Parmi les vestiges les plus remarquables, un fragment de crochet de chapiteau d’une exceptionnelle fraîcheur et une tête appartenant au bestiaire médiéval attestent de la haute qualité du chantier du XIIIe siècle., In 1991 heeft de archeologische ontdekking van de koorkelder van de Romaanse kapittelkerk Sint-Michiel-en-Goedele talloze voorbeelden van gesneden, gegoten en gebeeldhouwde architecturale stenen aan het licht gebracht. De meeste van deze overblijfselen werden in de dertiende eeuw gedumpt als lagere lagen in de ontsierde crypte. Tegelijkertijd werden andere stukken hergebruikt voor de fundamenten van het gotische koor. Sommige van deze stenen komen uit de verwoeste romaanse kerk, andere zijn afkomstig uit het dertiende-eeuwse gotische gebouw. Onder de meeste opmerkelijke overblijfselen vallen een fragment van een kapittelhaak in uitzonderlijk goede staat en een kop die behoort tot een middeleeuwse bestiarium, twee bewijzen van de hoge kwaliteit van deze dertiende-eeuwse bouwplaats., Anagnostopoulos Pierre, Fourny Michel. Pierres sculptées ensevelies au XIIIe siècle dans la crypte romane de l’ancienne collégiale Saints-Michel-et-Gudule à Bruxelles. Des fouilles archéologiques à l’interprétation. In: Revue belge de philologie et d'histoire, tome 96, fasc. 1, 2018. Histoire – Geschiedenis. pp. 89-120.

The history of the Gembloux scriptorium and medieval library is still to be written. On the edge of the Middle Ages, fifteen manuscripts copied in the famous Brabant abbey at the beginning of the 16th century present an image of a still thriving manuscript culture and equally express the will of various abbots to recover the moral and intellectual fame of their institution. Apart from the production of liturgical books and lives of saints which are part of any spiritual reform, we see Gembloux monks looking for models of older texts in other abbeys, exploring the rich tradition of their 12th and 13th historians and equally some ancient archival documents to substantiate their ‘ political’ claims, begging the support of secular rulers by the dedication of poems, establishing brotherly ties with sister-abbeys they would contribute to reform, and eventually at the brink of Renaissance, cultivating Christian humanism., L’histoire du scriptorium et de la bibliothèque médiévale de Gembloux reste à écrire. À la marge du Moyen Âge, les quinze manuscrits produits dans la grande abbaye brabançonne au début du XVIe siècle brossent le tableau d’une culture manuscrite encore vivace et traduisent la volonté de plusieurs abbés de reconstruire l’aura morale et intellectuelle de leur institution. À côté des livres liturgiques et des textes hagiographiques dont la copie participe de toute réforme spirituelle, on voit les moines de Gembloux rechercher des modèles de textes plus anciens dans d’autres abbayes, puiser dans le fonds de leur grands historiens du XIIe-XIIIe siècle et dans plusieurs documents d’archives l’argumentaire de leurs prétentions « politiques », quémander le soutien des puissants par des dédicaces poétiques, tisser des liens avec d’autres monastères qu’ils contribueront à réformer, cultiver enfin, à l’orée de la Renaissance, un certain humanisme chrétien., De geschiedenis van het scriptorium en de middeleeuwse bibliotheek van de abdij van Gembloux moet nog geschreven worden. Op de valavond van de Middeleeuwen schetsen vijftien handschriften gekopieerd in de beroemde Brabantse abdij in het begin van de zestiende eeuw het beeld van een nog steeds levendige handschriftencultuur aan het eind van de middeleeuwen en vertalen de wens van menig abt om de morele en intellectuele uitstraling van hun gemeenschap een nieuw elan te geven. Naast liturgische boeken en heiligenlevens die deel uitmaken van elke spirituele hervorming, zien wij hoe de monniken van Gembloux naar modellen van oudere teksten zoeken in andere abdijen, hoe ze het rijke erfgoed van hun eigen twaalfdeen dertiende-eeuwse geschiedschrijvers evenals oude archiefstukken ondervragen om hun «politieke » pretenties te ondersteunen, hoe ze de steun van seculiere vorsten proberen te verwerven door het opdragen van gedichten, hoe ze relaties aanknopen met abdijen die zij zouden gaan hervormen, en, uiteindelijk, hoe ze aan de vooravond van de Renaissance, het Christelijke humanisme cultiveren., Reynhout Lucien. Culture manuscrite à la marge du Moyen Âge : le scriptorium de Gembloux au début du xvie siècle. In: Revue belge de philologie et d'histoire, tome 96, fasc. 2, 2018. Histoire – Geschiedenis. pp. 771-784.

An interview between Alain Dierkens and Gil Bartholeyns. Religion, beliefs, apparitions, spirituality, miracles ... so many subjects that summon historians to challenge their approach. Whether they like it or not, while studying Christianity and the religious fact they look at these realities with a scientific, rational, eye. Understanding a phenomenon does not imply you can thoroughly explain it. To be interested in the supernatural does not mean to adhere to it. How to handle, then ? What level of detachment should you maintain ? The answer lies in the method and in your own personality, and the latter also depends on the state of knowledge at a given moment., Un entretien entre Alain Dierkens et Gil Bartholeyns. Religion, croyances, apparitions, spiritualité, miracles... autant de sujets qui engagent immédiatement l’historien à réfléchir sa démarche. Car en même temps qu’il étudie le christianisme et le fait religieux, il donne à ces réalités, qu’il le veuille ou non, un statut qui définit en creux une rationalité scientifique. Comprendre un phénomène n’est pas l’expliquer. S’intéresser au surnaturel ne veut pas dire y adhérer. Mais quelle position adopter ? À quelle distance se tenir ? La réponse tient de la méthode et de la sensibilité personnelle, et cette dernière dépend aussi de l’état du savoir à un moment donné de son histoire., Een interview tussen Alain Dierkens en Gil Bartholeyns. Religie, overtuigingen, verschijningen, spiritualiteit, mirakels ... zijn onderwerpen die de historicus onmiddellijk aanzetten om zijn aanpak in vraag te stellen. Wanneer hij het christendom en de religieuze waarden bestudeert gebruikt hij tegenover deze manifestaties, willens nillens, een wetenschappelijke, rationele, aanpak. Een fenomeen begrijpen betekent niet dat je het verklaren kan. Zich interesseren in het bovennatuurlijke betekent niet dat je erin gelooft. Welk standpunt moet je dan innemen ? Welke nodige afstand moet je vrijwaren ? Het antwoord ligt in de methode en in je eigen gevoeligheid ; deze laatste hangt dan ook wel af van de stand der zaken in de kennis op dat bepaald moment., Bartholeyns Gil, Dierkens Alain. Libres propos autour du fait religieux. In: Revue belge de philologie et d'histoire, tome 96, fasc. 1, 2018. Histoire – Geschiedenis. pp. 79-87.

Detecting a Monastic « Manorial System » . The Framing of Rural Work on the Estates of San Salvatore at Monte Amiata (8th-10th Centuries). The so-called «manorial system » (régime domanial classique, Villikationsverfassung, sistema curtense), its features and its diffusion in Europe during the high Middle Ages have been widely discussed in the last century and in very recent years as well. However still debated, it is generally accepted that this model of land-management, which was particularly widespread among churches and monasteries located in the regions between the Seine and the Rhine, was mainly characterised by the demand for labour-services performed by tenants who contributed (albeit to varying degrees) to the cultivation of seigneurial demesnes. This « system » reached Italy, too. On the southern boundaries of the Kingdom, in what is now Tuscany, the Benedictine monastery of San Salvatore at Monte Amiata was regularly demanding a fairly heavy amount of corvées from some of its tenants up until the last decade of the 9th century. Starting from the chronological distribution of the sources, this article aims at filling a gap in the existing historiography by analysing the ways in which the labour-services worked around the Monte Amiata, why they entered a period of crisis on the eve of the 10th century and what the written sources of San Salvatore can tell us, on a general level, about the presence of the « system » in Lombard and Carolingian Italy., Le « régime domanial classique » (manorial system, Villikationsverfassung, sistema curtense), ses caractéristiques et sa diffusion dans l’Europe du haut Moyen Âge ont été intensivement discutés pendant le dernier siècle jusqu’à très récemment. Bien que la question soit encore débattue, il est généralement reconnu que ce modèle d’organisation de la propriété foncière, qui était particulièrement répandu dans les régions entre Seine et Rhin, était principalement caractérisé par la demande de services de travail grâce auxquels (bien qu’en mesures différentes d’un lieu à l’autre) la réserve domaniale était cultivée. Le « système domanial » arriva aussi en Italie. Sur la frontière méridionale du Royaume, dans la région qui est aujourd’hui la Toscane, le monastère bénédictin de Saint-Sauveur de Monte Amiata imposait régulièrement une quantité assez lourde de corvées à quelques-uns de ses tenanciers jusqu’à la fin du ixe siècle. En commençant par la distribution chronologique et les caractéristiques de nos documents, cet article vise à remplir une lacune dans l’historiographie courante par l’analyse du fonctionnement des corvées autour de l’Amiata (ainsi que de leur crise à la veille du Xe siècle), en plaçant les documents de Saint-Sauveur dans le contexte problématique du «système domanial » de l’Italie lombarde et carolingienne., De ontdekking van een kloosterlijk “ domaniaal stelsel”. Landelijk werk op de landgoederen van San Salvatore (Monte Amiata) in de 8e-10e eeuw. Het zogenaamde “ domaniaal stelsel” (régime domanial classique, Villikationsverfassung, sistema curtense), zijn eigenschappen en zijn verspreiding in Karolingisch Europa zijn de afgelopen eeuw en ook in de laatste jaren intensief besproken. Hoezeer het probleem ook is bediscussieerd, het wordt algemeen erkend dat dit model voor landbeheer, dat opvallend verspreid was onder de kerken en kloosters in de regio tussen de Seine en de Rijn, vooral werd gekenmerkt door de behoefte aan arbeidsdiensten van pachters die bijdroegen (zij het op een variërend niveau) aan het bewerken van heerlijke domeinen. Het “ systeem” bereikte ook Italië. Aan de zuidelijke grenzen van het Koninkrijk, in het huidige Toscane, vroeg het Benedictijnenklooster van San Salvatore op de Monte Amiata regelmatig een behoorlijk hoog aantal karweien van sommige van zijn pachters, en dit tot aan het laatste decennium van de 9e eeuw. Beginnend bij de chronologische spreiding en de eigenschappen van de bronnen, streeft dit artikel ernaar een leemte in de bestaande historiografie te vullen door te analyseren hoe de manieren waarop werkdiensten ingedeeld waren rondom Monte Amiata, waarom deze een crisisperiode ingingen aan de vooravond van de 10e eeuw en wat de geschreven bronnen van San Salvatore ons vertellen over de aanwezigheid van het “ systeem” in het Italië van de Lombarden en Karolingers., Tabarrini Lorenzo. Détecter un « grand domaine » monastique. L’organisation du travail agricole dans les propriétés de Saint-Sauveur de Monte Amiata (VIIIe-Xe siècle). In: Revue belge de philologie et d'histoire, tome 95, fasc. 4, 2017. Histoire Médiévale, Moderne et Contemporaine – Middleleeuwse, Moderne en Hedendaagse Geschiedenis. pp. 663-693.

The Integration of Metz Port and Hinterland into the River Traffic on Mosel and Rhine at the End of the Middle Ages. The city of Metz, located at the confluence of the Mosel and Seille rivers, was during the Middle Ages an important river port, despite its distance from the sea. This paper shows how Metz port and hinterland were integrated into the river traffic on the Mosel and Rhine rivers at the end of the Middle Ages. River trade study shows that Metz is at the heart of various flows, both in nature and spatial dimension. In addition to the urban and periurban traffic flows, regional flows and also more distant ones involving in particular the Rhine valley, are to be considered. They mostly concerned foodstuffs, building materials and firewood. Rivermen from Metz, called nautoniers or waudexours, were deeply involved in this river traffic. River trades were highly influenced by river flow conditions and hydraulic works, but also by a fluctuating political and economic context., Située à la confluence de la Moselle et de la Seille, la ville de Metz est à l’époque médiévale un port fluvial important, bien qu’éloigné de la mer. Il s’agit ici d’envisager l’intégration du port messin et de son arrière-pays au trafic fluvial mosello-rhénan à la fin du Moyen Âge. L’étude des échanges fluviaux montre que Metz est au coeur de flux variés, tant par leur dimension spatiale que par leur nature. Aux flux locaux, concernant le trafic urbain et périurbain, s’ajoutent des flux régionaux, mais aussi des flux plus lointains, impliquant notamment la vallée du Rhin. Ils portent pour l’essentiel sur des denrées alimentaires, des matériaux de construction, du bois de chauffage. Sans en avoir le monopole, des bateliers messins plus ou moins spécialisés, qualifiés de nautoniers et de waudexours, occupent une place importante dans ces échanges. Par ailleurs, le trafic fluvial est dépendant des conditions de navigation et des aménagements hydrauliques, mais aussi d’un contexte économique et politique fluctuant., Integratie van de haven van Metz en haar achterland in het scheepvaartverkeer op de Moezel en de Rijn aan het eind van de middeleeuwen. In de middeleeuwen vormt de stad Metz, die aan de samenvloeiing van Moezel en Seille ligt, een belangrijke binnenhaven, weliswaar ver van de zee verwijderd. De bedoeling bestaat erin de integratie van de haven van Metz en haar achterland, in het scheepvaartverkeer op de Moezel en de Rijn, aan het eind van de middeleeuwen, te bekijken. Uit de studie van rivierhandel blijkt dat Metz centraal staat in allerlei goederenvervoer, ongeacht de aard ervan of de afstand. Naast lokale handelsstromen, die te maken hebben met stedelijk en randstedelijk verkeer, komen nog regionale maar ook verdere handelsstromen aan bod, waarbij onder meer het Rijndal betrokken is. Die betreffen vooral voedingswaren, bouwmaterialen, brandhout. Zonder echter het monopolie erop te hebben, spelen min of meer gespecialiseerde binnenschippers van Metz (de zogenaamde nautoniers en waudexours) een belangrijke rol in dat handelsverkeer. De binnenvaart is overigens afhankelijk van de scheepvaart-en hydraulische omstandigheden, maar ook van een economisch en politiek wisselvallig klimaat., Ferber Frédéric. L’intégration du port de Metz et de son arrière-pays au trafic fluvial mosello-rhénan à la fin du Moyen Âge. In: Revue belge de philologie et d'histoire, tome 94, fasc. 4, 2016. Histoire médiévale, moderne et contemporaine – Meddeleeuwse, Moderne en Hedendaagse Geschiedenis. pp. 945-958.

The analysis of the different elements composing the hagiographical case of saint Begga seems easy at first glance. Only four copies, written between the 12th and the 15th centuries make up the Vita Beggae, a document that has never been re-written nor redrafted over time. Nonetheless, digging into the contents of the text, the miracles, the very manuscripts, detailing the links between them, and deepening the writing context allows to shed new light on this less known saint of the 7th century, and her cult throughout the Middle Ages., L’analyse du dossier hagiographique de sainte Begge peut sembler simple à effectuer à première vue. Le dossier n’est en effet composé que d’un total de quatre copies, produites entre les XIIe et XVe siècles, de la Vita Beggae, texte qui n’a jamais fait l’objet de réécritures et qui n’a pas connu une très large diffusion. Néanmoins, l’analyse du contenu du texte, des miracles, de chacun des manuscrits, de la traçabilité des liens entre ces derniers, ainsi que de leur contexte de rédaction permet d’amener des éléments neufs à propos de cette sainte méconnue du VIIe siècle et de son culte tout au long du Moyen Âge., De analyse van de verschillende elementen waaruit het hagiografische dossier van de heilige Begga bestaat lijkt op het eerste gezicht gemakkelijk. Samengesteld uit slechts vier documenten, geschreven tussen de twaalfde en de vijftiende eeuw, werd de Vita Beggae achteraf noch herschreven noch opnieuw geformuleerd. Een diepere analyse van de inhoud van de tekst, van de beschreven mirakels, van de manuscripten zelf en de verbanden ertussen, alsook het verdiepen van de relevante schrijfcontext werpen een nieuw licht op deze minder bekende heilige van de zevende eeuw en haar cultus tijdens de middeleeuwen., Leclère Sophie. Le dossier hagiographique de sainte Begge, fondatrice de l’abbaye d’Andenne. In: Revue belge de philologie et d'histoire, tome 96, fasc. 2, 2018. Histoire – Geschiedenis. pp. 581-596.

Rede uitgesproken door prof. dr. Rolf H. Bremmer Jr ter gelegenheid van zijn afscheid als bijzonder hoogleraar in de Friese Taal- en Letterkunde aan de Universiteit Leiden vanwege de Fryske Akademy te Ljouwert op vrijdag 16 juni 2017