Search

This report describes the technical background to the indicators used to measure progress towards the ‘Environmental conditions for nature’ targets as described on the website of the Assessment of the Dutch Human Environment 2020. The selected indicators should provide answers to the following questions: What progress is being made with improving the environmental conditions in nature conservation areas? and Is the creation of the national ecological network leading to larger and better connected areas of natural habitat? The policy-relevant indicators selected for the Assessment of the Dutch Human Environment report are: 1. Ecosystem quality and trends in groundwater-dependent ecosystems 2. Ecosystem quality and trends in soil pH 3. Ecosystem quality and trends in nitrogen availability 4. Spatial connectivity of the national ecological network. The indicators focus on terrestrial nature. Dit rapport beschrijft de technische achtergronden van de indicatoren die het doelbereik van ‘Milieucondities natuur’ – zoals beschreven in de Digitale Balans 2020 – onderbouwen. De in dit rapport beschreven indicatoren moeten een antwoord geven op de vragen: “Wat zijn de verbeteringen in milieucondities van natuurgebieden? En is de ruimtelijke samenhang van natuurgebieden met realisatie van het NNN verbeterd?” De voor de Balans van de Leefomgeving geselecteerde beleidsrelevante indicatoren zijn daarom: 1. Geschiktheid grondwaterstand verdrogingsgevoelige landnatuur 2. Geschiktheid zuurgraad bodem verzuringsgevoelige landnatuur 3. Geschiktheid stikstofdepositie stikstofgevoelige landnatuur 4. Geschiktheid ruimtelijke condities landnatuur De indicatoren zijn gericht op landnatuur.

Drinkwaterbedrijven zijn belangrijke partners bij het realiseren van natuurbeleid. De sector beheert zo’n 23.000 ha en is daarmee de 4e natuurbeheerder van Nederland. In een natuurlijke omgeving zijn drinkwaterbronnen beter beschermd tegen verontreinigingen en is minder zuiveringsinspanning nodig om drinkwater te maken. In de Rijksnatuurvisie (2014) wordt met regelmaat verwezen naar de rol van drinkwaterbedrijven als natuurbeheerders. Om samen te zoeken naar invulling van deze natuurvisie, is in een Groene Tafel ‘drinkwater en natuur’ (april 2014) afgesproken de samenwerking tussen overheden, drinkwaterbedrijven en maatschappelijke organisaties te versterken. In 2004 is een studie verricht naar de betekenis van de drinkwatersector voor de natuur. Dit rapport is een update van deze studie. Het geeft een overzicht van het belang van de drinkwatersector voor de natuur in Nederland en wat er sinds 2004 is veranderd op dat gebied.

Dit rapport beschrijft het nut en de noodzaak van derogatierapportages en evalueert proces, inhoud en techniek van de recentste rapportages. Ook bevat het een technische en inhoudelijke handleiding voor het invullen en indienen van de rapportages en geeft het een blik vooruit naar de verwachte consequenties van de nieuwe wetgeving voor de derogatierapportages

Ondanks het ontbreken van kwantitatieve doelen voor natuurbehoud voor de provincie Noord-Holland kan vastgesteld worden dat het strategische doel van behoud en herstel van de biodiversiteit in de provincie momenteel niet gehaald wordt. De gemiddelde populatieomvang Rode Lijstsoorten is in de provincie Noord-Holland in 2013 gedaald tot 25% van het niveau ten opzichte van 1990. De huidige natuurkwaliteit van ecosystemen varieert tussen 30% en 55% ten opzichte van een ongestoorde situatie. De natuurkwaliteit van het agrarisch gebied, ten opzichte van 1970, bedraagt nog 40%. Deze mag niet direct worden vergeleken met de natuurkwaliteit van ecosystemen, vanwege een andere referentie. Het blijkt dat de totale voorraad biodiversiteit (als product van de oppervlakte natuur en de kwaliteit) is teruggelopen van 41% in 1900, via 26% halverwege de 20e eeuw tot 15% in de huidige situatie. Het areaal natuur neemt weer toe. De provincie Noord-Holland heeft in de beleidsagenda ‘Licht op Groen’ behoud en herstel van biodiversiteit als hoogste doel van het provinciale natuurbeleid geformuleerd. Om het beleid te kunnen monitoren en evalueren heeft Alterra een compacte set biodiversiteitsgraadmeters ontwikkeld die toestand en trend weergeven van biodiversiteit in Noord-Holland op strategisch niveau. Daarnaast worden knelpunten in ruimtelijke en milieucondities weergegeven die (mede) oorzaak zijn van het biodiversiteitsverlies.

Voor de zesjaarlijkse rapportage van habitatrichtlijnsoorten moet een oordeel gegeven worden over het aspect ‘Leefgebied van de soort’. De beoordeling dient volgens een gestandaardiseerde methode gedaan te worden die tevens aansluit bij de Habitatrichtlijn en de Explanatory Notes & Guidelines (EN&G) van de Europese Unie. Daartoe zijn de EN&G verder geïnterpreteerd en is voor zes voorbeeldsoorten een methode getest. Deze methode zou voor ongeveer 50% van de habitatrichtlijnsoorten gehanteerd kunnen worden om het aspect ‘Leefgebied’ te beoordelen. De methode zal echter eerst aan soortexperts moeten worden voorgelegd. De methode geeft alleen een oordeel over de oppervlakte van het aspect ‘Leefgebied van de soort’ en niet over de kwaliteit van dit leefgebied. Voor de rapportage zijn beide beoordelingen nodig

De provincie Limburg heeft de EHS herijkt. Hierdoor wordt een aantal gebieden niet ingericht als natuur. Daarnaast heeft de provincie geschoven met de zogenaamde beheergebieden. Dit zijn gebieden waar economische ontwikkeling beperkt is en beheersmaatregelen worden genomen ten bate van de natuur. Om het ruimtelijk effect van deze wijzigingen op het voorkomen van dier- en plantenpopulaties te onderzoeken is het model de MetaNatuurplanner gedraaid. Modelresultaten laten zien dat er negatieve effecten van de herijking zijn, verspreid over heel Limburg. De veranderingen in de lokalisering van de beheergebieden kunnen een deel van deze achteruitgang opvangen, het is echter onontkoombaar dat de totale natuurkwaliteit in Limburg lager zal blijven dan wanneer de plannen van de oorspronkelijke EHS zouden worden uitgevoerd.

De provincie Gelderland heeft samen met gemeenten en Manifestpartners een herijkte provinciale EHS uitgewerkt. De herijkte EHS is getoetst op de internationale doelen in het kader van (1) de Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR), (2) de Kaderrichtlijn Water (KRW), en (3) de ambities die voortvloeien uit het Gelders Coalitieakkoord Uitdagend Gelderland. Uit de analyses blijkt dat de herijkte EHS een verbetering oplevert ten opzichte van de huidige EHS. Voor het behalen van deze verbetering is het noodzakelijk dat de plannen van Gelderland en de Manifestpartners in zijn geheel worden uitgevoerd. Met de oorspronkelijke EHS zouden verdere verbeteringen kunnen worden gerealiseerd, maar ook hiervoor geldt dat zonder meer oppervlak voor natuur de doelstellingen van de VHR niet volledig gerealiseerd kunnen worden.

In dit rapport wordt een ‘Zoekkaart Kwelders en Waterveiligheid Waddengebied’ gepresenteerd. Deze zoekkaart geeft een beeld van locaties in het Waddengebied waar kwelders mogelijk kunnen bijdragen aan de waterveiligheid. Dit gaat zowel om bestaande kwelders als om het stimuleren van nieuwe kweldervorming. De zoekkaart is gebaseerd op de huidige en toekomstige waterveiligheidsopgave, de abiotische randvoorwaarden en de natuurwaarden langs de Waddenkust. Het Deltaprogramma Waddengebied wil de zoekkaart gebruiken in gebiedsbijeenkomsten, waarin samen met lokale stakeholders wordt gezocht naar geschikte waterveiligheidsstrategieën in het Waddengebied. Deze strategieën richten zich naast waterveiligheid op doelstellingen voor de natuur en de ruimtelijke kwaliteit

De provincie Overijssel heeft met de Feitenkaart en de Feitenkaarten + voorstellen een eerste concept gemaakt van de herijkte EHS. In deze studie is de herijkte EHS getoetst op de internationale doelen van de Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR). De herijkte EHS zal bijdragen aan de duurzame condities voor VHR-soorten. De oorspronkelijke EHS zou tot verdere verbeteringen hebben geleid, maar ook hiervoor geldt dat zonder meer oppervlak natuur voor enkele soorten duurzame condities niet volledig gerealiseerd zullen worden. Een aantal van de ingediende voorstellen zijn gunstig voor huidige populaties en habitattypen en dragen tevens bij aan een goede kwaliteit van de grote beekdalsystemen.

Droogteperioden zullen in de komende decennia wellicht frequenter optreden. Ook wordt een verdere stijging van de zeespiegel verwacht. Deze fenomenen betekenen voor de Zuidwestelijke Delta: meer invloed van droogte en zout op de binnendijkse natuur. In deze studie is onderzocht waar in de Zuidwestelijke Delta droogte en verzilting wellicht nu al knelpunten vormen voor binnendijkse natuur en waar en wanneer dergelijke knelpunten in de toekomst kunnen ontstaan. Voor de toekomst wordt hierbij enerzijds uitgegaan van autonome ontwikkeling en anderzijds van de vier deltascenario’s.

Dit onderzoek is uitgevoerd om antwoord te vinden op de volgende vraag: Welke gevolgen heeft klimaatverandering op eutrofiëring, verdroging en verzilting in acht Natura 2000 gebieden in het Groene Hart? De hydrologische gegevens zijn ontleend aan de acht gebieden: Naardermeer, Botshol, Oostelijke Binnenpolder van Tienhoven, Molenpolder, Groot Wilnis Vinkeveen, Nieuwkoop en Noorden, Oukoop en Krimpenerwaard

Verandering van landgebruik en de daaruit voortvloeiende versnippering maken de dispersie van soorten die afhankelijk zijn van natuurgebieden moeilijker. Daarbij komt dat als gevolg van klimaatverandering dispersie van plantensoorten belangrijker wordt. Om de effecten van deze veranderingen te kunnen inschatten op landelijke en later Europese schaal is het plantendispersiemodel DIMO ontwikkeld. Op basis van dispersiekenmerken voor wind, water en dierlijke dispersie, zaadbank en huidige voorkomen wordt de verspreiding van zaden en de vestiging van soorten op gridbasis gemodelleerd. Het model is gevalideerd voor de exoot Tengere rus (Juncus tenuis). Sinds de introductie in 1825 heeft deze soort zich vanuit drie punten over Nederland uitgebreid. Het model was goed in staat deze kolonisatie te simuleren. De verspreiding van de soort gebaseerd op waarnemingen sinds 1950 tot aan heden loopt ongeveer tien jaar voor op de modelsimulaties. Een belangrijk onderdeel dat nog mist in het model is het effect van waterdispersie. Hieraan wordt verder gewerkt.

Question: Can the abiotic ranges of syntaxonomic units (associations) in terms of pH and nitrate concentration be estimated and then in principle be used to estimate critical loads for acid and nitrogen deposition? Location: Europe. Methods: Using splines, abiotic ranges of syntaxonomic units were estimated on the basis of measured soil pH and nitrate concentration and vegetation relevés. Owing to limited calibration data, this yielded responses for only a few syntaxa. In a second attempt, we used a 160 000-relevé training set; the syntaxon of each relevé was known but not their soil pH values and soil nitrate concentrations, so for each relevé, the soil pH and nitrate concentration were estimated by inference from species composition. We again estimated abiotic ranges using the spline method, including the 5th and 95th percentiles as a proxy for the ecological range. Results: The second (indirect) method yielded ranges for soil pH and for nitrate concentration for many of the associations. The means and percentiles were corrected for regression to the mean. Conclusions: It is not yet possible to directly estimate ranges for syntaxa for pH and nitrate on a large scale from the data available. However, indirectly estimated soil pH and nitrate concentrations are sufficiently available to derive ranges for many associations. The lower (5th) percentile of the indirectly estimated pH ranges for associations may be used as the starting point for the estimation of critical loads for acid deposition. The 95th percentile should still be regarded as a rather uncertain estimate of the maximum nitrate concentration

Voor het bereiken van de natuurdoelen in Habitatgebieden en beheertype-gebieden is het daarom van belang informatie te hebben over de milieukwaliteit. Daarmee kan beoordeeld worden in hoeverre de gestelde doelen realistisch zijn, en kan een schatting worden gemaakt van de investeringen die het vergt om de milieukwaliteit op orde te brengen. Die informatie kan worden verkregen door het nemen en analyseren van bodemmonsters. Dat is echter kostbaar. Onze methode gaat uit van indicatorwaarden voor plantensoorten en ranges van voorkomen van vegetatietypen gebaseerd op veldmetingen. De toepassing die we hier als voorbeeld geven voor de provincie Gelderland is ook te gebruiken voor andere gebieden.

De trend van de aantallen wilde hoefdieren op de Veluwe is de laatste jaren positief voor edelhert en wild zwijn en stabiel voor ree. Het aantal aanrijdingen met wilde hoefdieren op de Veluwe neemt toe, het duidelijkst met ree en wild zwijn. Om onderzoek te doen naar factoren die een rol spelen bij deze aanrijdingen, werd de dataset van de Vereniging Wildbeheer Veluwe geanalyseerd. Het blijkt dat de aanrijdingen een weerspiegeling zijn van de dichtheid aan hoefdieren, hun seizoen- en dagritmen en de daarmee samenhangende voedseltochten. Het geslacht en de leeftijd van de dieren kunnen daarbij een rol spelen, maar ook het aanbod aan mast. Ook hangt het risico van een aanrijding samen met de aanwezigheid van het habitattype ‘bos’ in de nabijheid van de weg, met de breedte van de weg en met het verkeersvolume. Een verband met de verkeerssnelheid en de jachtdruk kon niet worden aangetoond. In het slothoofdstuk worden aanbevelingen voor het beheer gedaan.

De realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur in de Provincie Noord-Holland ligt achter op schema. Hierom hebben Gedeputeerde Staten van Noord-Holland besloten te onderzoeken of via een herbegrenzing een groter deel van de EHS nog is te realiseren. De gebieden die in aanmerking komen voor herbegrenzing zijn beoordeeld op de ruimtelijke samenhang van het gebied zelf én de mate waarin het gebied bijdraagt aan de omgeving. Op basis van de analyses mag geconcludeerd worden dat de beoogde herbegrenzing in Noord-Holland goed is voor de ruimtelijke samenhang van de provinciale EHS. Tevens zijn er twee quick-scan analyses uitgevoerd die een positief beeld laten zien van de herbegrenzingen op het niveau van Natuurdoelen en in relatie tot Natura2000-gebieden.

Belangrijk uitgangspunt bij dit MJPO onderzoek was te komen tot een goede evaluatie van de effectiviteit van dit ontsnipperingsprogramma. Het onderzoek richt zich specifiek op de vragen: wat zijn de doelsoorten voor ontsnippering; welke soorten zijn aan te wijzen per knelpunt; welke problemen van versnippering worden door de doelsoorten ervaren (?); welke doelen voor ontsnippering zijn er per doelsoort te formuleren

Het Landelijk Meetnet Flora (LMF) is een landelijk meetnet van ca. 11.000 permanente kwadraten (pq’s) die met intervallen van enkele jaren worden opgenomen. Een van de doelen van het LMF is het signaleren van landelijke veranderingen in milieucondities, vooral verzuring, vermesting en verdroging. Om deze milieucondities betrouwbaarder te kunnen schatten uit vegetatieopnamen is op een subset van 145 LMF-punten de bodem bemonsterd en geanalyseerd. Op een deel van de punten is ook de mineralisatie bepaald door middel van incubatie. Tevens zijn de ozonconcentratie en de N-depositie geschat op grond van landelijke meetnetten. Uit een statistische analyse van de relatie tussen bodem, atmosfeer en vegetatie blijkt dat de pH van de bodem zeer bepalend is voor de vegetatie. Ook is er een duidelijk effect van zeewater te herkennen.

Kunnen soorten de verschuiving van hun geschikte klimaatzone volgen, waar liggen knelpunten. Waar zijn sleutelgebieden mogelijk te klein voor het opvangen van weersextremen. De verdeling van warmteminnende en koudeminnende soorten over de natuurdoelen van de EHS. De resultaten van dit rapport zijn getoetst in een interactieve workshop met participanten uit "van knelpuntenkaarten naar adaptatiestrategie"

De effecten van militair laagvliegen (in de daarvoor aangewezen laagvlieggebieden) op vogels en zoogdieren. Het betreft hierbij zowel helikopters als straaljagers. De gebieden betreft zowel de Ecologische Hoofdstructuur als Natura 2000 gebieden. Het onderzoek is uitgevoerd in samenwerking met SOVON

Responses of plant species and phytosociological classes were estimated based on field measured abiotic conditions and vegetation relevés. The responses for the phytosociological classes is limited to pH for now, however responses for plant species are estimated for 18 different soil conditions, for instance soil pH, spring groundwater table, potassium content of the soil, total nitrogen content of the soil

In opdracht van LNV is de knelpuntenlijst van het in 2004 gepubliceerde Meerjarenprogramma Ontsnippering nog eens tegen het licht gehouden. Onderzocht is of er knelpunten toegevoegd danwel verwijderd konden worden op basis van duurzaamheidanalyses van ecologische netwerken met het expertsysteem LARCH. Tevens is nagegaan of er aanpassingen nodig zijn in de prioroteitstelling van de knelpunten van MJPO

In vegetatiekundig onderzoek is het gebruik van indicatorwaarden wijd verbreid. In Nederland en in grote delen van Europa wordt veel gebruik gemaakt van het indicatorsysteem van Ellenberg. Dit artikel plaatst kanttekeningen bij deze waarden

De Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. (NAM) is in 1986 begonnen met de winning van aardgas op Ameland. De effecten van de bodemdaling door gaswinning worden in een langjarig monitoringonderzoekprogramma op de voet gevolgd. Monitoring van veranderingen in de soortensamenstelling en kustmorfologie van de smalle kuststrook ten zuiden van de Oerderduinen is een onderdeel van dit onderzoekprogramma. De vegetatie van de kuststrook ten zuiden van de duinmassieven van Het Oerd en de Oerderduinen wordt gekenmerkt door een grote soortenrijkdom en is door zoet-zoutgradiënten in haar soortensamenstelling uniek. De combinatie van zoutplanten en blauwgraslandplanten maakt dat er hier een groot aantal Rode Lijstsoorten voorkomt. Vooral deze kuststrook is gevoelig voor afslag waardoor de natuurwaarde ervan wordt bedreigd. De centrale vraag van deze studie is: veroorzaakt dan wel versnelt de bodemdaling kustafslag van de kuststrook en wat zijn de effecten op de vegetatie. Om na te gaan of de kustafslag door bodemdaling wordt veroorzaakt, is voor de laatste 55 jaar aanwas en afslag van de kust gekwantificeerd door luchtfoto-interpretatie van de kustlijn.

Deze studie is een verkenning van de bruikbaarheid van productiviteit van de vegetatie als indicator voor beschikbaarheid van nutriënten. De productiviteit is vergeleken met de 'Ellenberg' indicator voor voedselrijkdom (e_N). Gegevens uit verschillende bronnen zijn bijeengebracht. Er blijkt een statistisch significante relatie te bestaan tussen productiviteit, beschikbaarheid van nutriënten in de bodem en e_N, maar deze relatie is niet zeer sterk. De oorzaak van de betrekkelijk zwakke relatie komt waarschijnlijk doordat de productiviteit meestal wordt bepaald door meer dan één factor. Dit kunnen meerdere nutriënten zijn, maar ook factoren als vocht en beheer. Trefwoorden: vegetatie, productiviteit, nutriënten, Ellenberg, stikstof, fosfaat, beheer

Door de toenemende groei in de internationale luchtvaartsector, ziet Schiphol zich genoodzaakt om uit te breiden. Gezien de ruimteclaims en de milieuwetgeving zal voor de lange termijn een verdere uitbreiding van Schiphol op de huidige locatie moeilijker worden. Een alternatief voor de locatie Schiphol is het aanleggen van een eiland in de Noordzee. Dit rapport beschrijft en waar mogelijk kwanitificeert de effecten van de aanleg van een luchthaveneiland in de Noordzee op de ecologie van strand en duin. De belangrijkste effecten van een eiland in de Noordzee op strand en duin, zijn gelegen in veranderingen in kustmorfologie en saltspray. Veranderingen in de morfologie hebben het grootste effect op het strand (en zeereep) en veranderingen in saltspray op de vegetatie in de duinen. Voor strand en zeereep geeft een aanwaskust in de luwte van het eiland mogelijkheden voor natuurontwikkeling, maar voor de duinen betekent de afname van saltspray een achteruitgang in natuurbehoudswaarde van deze internationaal beschermde gebieden.

In dit onderzoek is de modellering van de effecten van vochttekort op de biomassaontwikkeling door SUMO2 verbeterd. De modellering is veranderd van een statistische beschrijving in een procesbeschrijving. SMART2, het bodemmodel gekoppeld aan SUMO2, simuleert de actuele verdamping van de vegetatie op basis van de door SUMO gesimuleerde aanwezige biomassa. De actuele verdamping wordt vergeleken met de maximale verdamping van de vegetatie onder ideale omstandigheden. Bij een vochttekort wordt de groei van de vegetatie gereduceerd. Testruns laten zien dat de reductiefactor op de groei op kan lopen tot 0,6. Literatuurwaarden wijzen op een maximale groeireductie tot een factor 0,4 (in Nederland). Er zijn ook duidelijk verschillen zichtbaar voor verschillende bodemtypen. Het effect van grondwaterstand op de reductiefactor is nog zeer gering, doordat de vochtmodellering in SMART2 nog niet afgerond is.

De betekenis van de Groenblauwe Dooradering, voor het natuur- en landschapsbeleid staat of valt met een goede ruimtelijke rangschikking. Hoe de optimale ruimtelijke rangschikking te realiseren? Kunnen de zogenaamde bedrijfsnatuurplannen (BNP's) hier een functie vervullen? Er is een in-ventarisatie gemaakt van de in Nederland opgestelde bedrijfsnatuurplannen. Ruim 20 plannen zijn kwalitatief geanalyseerd. Voor twee gebieden is nagegaan in hoeverre de plannen daadwerkelijk zijn uitgevoerd. BNP's kunnen een grote rol vervullen bij het internaliseren van natuur en landschap bij de agrariërs (bottom-up proces). BNP's zijn veelvormig. Dit hangt samen met de veelvormigheid in motivatie waarmee ze worden opgesteld: van educatie-middel voor agrariërs tot compensatie-instrument in het kader van vergunningverlening. De realisatie van de BNP's, de feitelijke uitvoe-ring van in het plan opgenomen inrichtings- en beheermaatregelen, varieert per gebied: naar schat-ting is dat de helft tot driekwart van de opgenomen maatregelen. Bij het gebruik maken van be-drijfsnatuurplannen voor de realisatie van Groenblauwe Dooradering gelden de volgende aan-dachtspunten: - behoud van de betrokkenheid van de individuele agrariërs; - koppeling aan regioniveau als het relevante ruimtelijke niveau voor Groenblauwe Dooradering; - opwaarderen van bedrijfsnatuurplannen als document waar vraag en aanbod bij elkaar -komen, wellicht in het kader van Groene Diensten. In een pilot zouden deze aandachtpunten kunnen worden opgenomen.

De Grote vuurvlinder is momenteel een van de meest bedreigde diersoorten in Nederland. Internationaal wordt de soort beschermd via de regelgeving in de EU-Habitatrichtlijn. Doel van dit project is het identificeren van geschikt habitat voor de Grote vuurvlinder door de verspreiding van de vlinder (eieren en rupsen) en de Waterzuring (waardplant) direct te koppelen aan reeds bekende gegevens over beheer van vegetatie en hydrologie en waterkwaliteit met behulp van een ecohydrologisch effectvoorspellingsmodel. Het resultaat geeft inzicht op welke wijze hydrologische ingrepen (bemaling, graven van sloten, peilbeheer), ingrepen in het successiestadium (petgaten graven, bos kappen en plaggen) en vegetatiebeheer (maaien) kunnen worden ingezet voor de realisatie van meer leefgebied voor de Grote vuurvlinder.

Met behulp van een GIS-systeem is gekeken naar de begroeiing van bermen langs provinciale wegen en autosnelwegen op de Veluwe in relatie tot de plaatsen waar boommarters zijn doodgereden. In deze relatie is ook de hoeveelheid verkeer onderzocht. Boommarters worden vaak doodgereden op plaatsen waar opgaande en structuurrijke begroeiing langs de wegen voorkomt, met name als deze uit naaldhout bestaat. Op enkele autosnelwegen is de verkeersintensiteit inmiddels `s nachts ook zo hoog dat een oversteek een gevaar vormt. Voor alle wegvakken van 100 meter van de onderzochte wegen is aangegeven of de boommarter weinig of geen risico, een gemiddeld risico of een hoog risico loopt om bij het oversteken te worden doodgereden.

Eindrapport van Perceel 4, wat bestaat uit het hoofproduct en zes deelproducten. Gaat in op bodemdieren, fyto-en zoöplankton, strand en duin vegetatie, Westelijke Waddenzee, schelpdierbestand en habitatmodel spisula en garnaal. In het onderzoek stond de vraag centraal wat de veranderingen in samenstelling van het plankton in de bodemfauna van de Noordezee en de Waddenzee is en in de ecologie van strand en duin als gevolg van de eilandvarianten en de daaraan verbonden zandwinning.

In samenwerking met het RIVM en WU wordt het vegetatievoorspellingsmodel SUMO ontwikkeld. Het model vormt een integraal onderdeel met SMART en wordt onder andere gebruikt in de natuurplanner van het RIVM. Om de modellering van de effecten van begrazing op de vegetatieontwikkeling en successie mogelijk te maken is aan SUMO de begrazingsmodule Animal toegevoegd. De module en de wijzigingen in andere modules (m.n. lichtonderschepping en lengtegroei) en enkele modelberekeningen worden in dit verslag beschreven. De modellering van de begrazing vindt plaats vanuit het gezichtspunt van de plant. De grazers worden hierbij beschouwd als 'maaimachines' die met een bepaalde voorkeur eten van de in SUMO gemodelleerde organen (wortels, houtige delen en blad) en functionele typen (kruiden en grassen, dwergstruiken, struiken, pionierbomen en climaxbomen). Het aantal grazers wordt initieel opgelegd, maar kan deels variëren als gevolg van het voedselaanbod. Er is een terugkoppeling met SMART gemaakt om de uitwerpselen van de grazers beschikbaar te laten komen in de stikstofpool voor de volgende run. In totaal kan het effect van 15 verschillende soorten grazers worden gemodelleerd, zowel gedomesticeerde als 'wilde' grazers. Het effect van begrazing op de vegetatie kan in combinatie met plaggen, maaien en bosbeheer worden berekend. Testruns laten zien dat de effecten van begrazing goed voorspeld kunnen worden. Vooral het verschil tussen beheren en niet beheren van bossen is vrij groot. Het niet beheren van bossen (middels dunnen) leidt uiteindelijk tot zeer soortenarme bossen. De trend van het uit beheer nemen van bossen op de zandgronden zal er op de midden lange termijn toe leiden dat er zeer eenvormige bossen ontstaan, tenzij er gaten ontstaan door catastrofes. Het zo gewenste structuurrijk loofbos is hierin voor veel gebieden slechts een fase in de successie en zal niet gehandhaafd blijven zonder ingrepen. Een zelfde beeld laten de simulaties voor de heide zien. Begrazing alleen i