Search

The recent development of non-invasive analysis techniques for the study of ancient polychromy makes it possible to more accurately identify the materials and technical processes used by painters. In particular, a type of multi-band photographic analysis (VIL, Visible Induced Luminescence) allows the presence of Egyptian blue to be traced with great accuracy, even if it is mixed in small quantities with other pigments and therefore invisible to the naked eye. This contribution aims to show this particular pigment was used much more frequently than suspected, on different supports, to give greater brilliance to certain colours (e.g. white) and to create thickness and depth on the surfaces it covered.

The jubilee of Professor Andrzej Nadolski and Professor Marian Głosek is an excellent opportunity for discussing some most recent methods of technological analyses in archaeology and their applications in arms and armour studies.New opportunities are offered by Computed Tomography (CT) and by Neutron Imaging (NI). The latter is insensitive to material density; therefore details that are not detectable by X-ray or CT can be seen in NI images.A considerable progress has also been made in the field of radiocarbon dating. Yet another field are analyses of the chemical composition of smelting slag and slag inclusions in ferrous artefacts. Such analyses can be used for identification of smelting processes, as well as for provenance studies. These take a number of variables into consideration (major and trace elements, as well as isotopic ratios). What seems to be especially promising in provenance studies are isotopes of osmium (Os). Profesor Andrzej Nadolski i Profesor Marian Głosek to niewątpliwie jedni z najwybitniejszych bronioznawców naszych czasów. Wielokrotnie podkreślali oni znaczenie badań technologicznych dawnego uzbrojenia. Jubileusz obu Uczonych jest zatem doskonałą okazją do omówienia niektórych najnowszych metod badań technologicznych w archeologii i ich możliwych zastosowań w studiach bronioznawczych.Archeologia od dawna wykorzystuje zdjęcia rentgenowskie jako metodę badań nieinwazyjnych. Nowe możliwości stwarza zastosowanie tomografii komputerowej (Computed Tomography – CT), pozwalającej na uzyskanie serii przekrojowych obrazów badanego zabytku, które mogą zostać połączone w obraz trójwymiarowy. Alternatywą dla tej metody może być obrazowanie neutronowe (Neutron Imaging – NI), w którym badany przedmiot penetrowany jest przez neutrony. Uzyskany obraz jest wypadkową właściwości osłabiających materiałów. W odróżnieniu od promieniowania rentgenowskiego, właściwości te nie zależą od gęstości danego materiału. Co za tym idzie, wiele szczegółów niewidocznych na rentgenogramach czy tomogramach może zostać zaobserwowanych na obrazach NI. W artykule omawia się przykłady zastosowań tych metod do badań nad dawnym uzbrojeniem.Znaczny postęp dokonał się także w dziedzinie datowania radiowęglowego. Z punktu widzenia badań bronioznawczych szczególne znaczenie ma fakt, iż obecnie w przypadku badań metali żelaznych wystarczające są próbki o masie zaledwie kilku gramów. Nowe metody badań radiowęglowych mogą zostać wykorzystane do określenia chronologii zabytków pozbawionych kontekstu archeologicznego lub zachowanych w stanie tak szczątkowym, iż niemożliwym jest zastosowanie innych metod datowania. Kolejną dziedziną, w której dokonano w ostatnim okresie wielu przełomowych ustaleń, są analizy składu chemicznego żużla wytopowego i wtrąceń żużla w przedmiotach żelaznych. Analizy takie mogą mieć przede wszystkim zastosowanie przy identyfikacji procesów wytopowych (proces dymarski a proces wielkopiecowy) oraz w przypadku badań proweniencyjnych. W badaniach tych wykorzystuje się obecnie zaawansowane metody statystyki wielowymiarowej, biorąc pod uwagę całych szereg zmiennych, takich jak pierwiastki główne, pierwiastki śladowe oraz stosunki izotopowe. W przypadku studiów proweniencyjnych szczególnie obiecującym wskaźnikiem wydają się być izotopy osmu (Os). W artykule wskazuje się szereg studiów nad dawnym uzbrojeniem, w których wykorzystano wyniki badań składu chemicznego wtrąceń żużla dla określenia procesu wytopu metalu, a także dla potrzeb określenia pochodzenia zabytków.

A comprehensive programme of archaeometric research into the chemical composition and manufacturing technology of Early Iron Age artefacts discovered in Świbie, Upper Silesia, has yielded a number of detailed observations and findings. Sixty-six artefacts from a collection of several hundred large bronzes were targeted for study. Energy dispersive X-ray fluorescence spectroscopy and scanning electron microscopy with micro-area composition analysis were used. In selected cases, non-destructive analysis was carried out by digital X-ray radiography. The study was preceded by macroscopic observation of the artefacts. It was shown that most of the large ring ornaments were made from castings subsequently subjected to numerous forging (reforging and shaping) and finishing treatments. Some of the wares, such as the massive ankle rings, retained many of the characteristics of the original cast, indicating that the finishing treatment was only applied when necessary due to the nature of the product (e.g. visual qualities). Decoration was applied using various techniques, often used in combination with each other (e.g. designing a decoration on a wax model and correcting it on the finished product). It was demonstrated that the characteristic constrictions found on the inside of the massive twisted-bar ankle rings of the Upper Silesia and Sącz (Stary Sącz) types could not be the effect of wear and tear, but evidence of intentional reforging, most likely aimed at creating a place to attach an organic strap to fix the ornament in place on the leg. The research has also identified a new category of imports from the circum-Alpine or Mediterranean areas, namely necklaces with a hooked clasp. The extraordinarily precise ornamental technique observed on the necklace, long known in the literature, from grave 102 (in which other imported luxury goods were also found), required the use of a tool in the type of a tap or a threader, and it has never before been identified in an Early Iron Age context in Poland. Above all, however, these studies made it possible to answer the research questions regarding the sample. The first question concerned the raw material and technological variation of the collection across functional and stylistic categories: Did the objects produced and/or used by the population using the cemetery differ in chemical composition of the alloy and manufacturing technique according to function or style? Although the raw material composition was quite similar for the majority of the artefacts (classic Cu-Sn tin bronze), it emerged that some of them had a slightly different composition, most notably an elevated lead content (above 1.5%, exceptionally up to 9.5%), and that this was not coincidental. More often than not, these objects, such as the necklace from grave 217 or the openwork knife handle fitting from grave 495, demanded castings that, due to their small thickness in the mould, required a special alloy with improved castability. This was not required with massive bronzes or those meant for forging sheet metal for the production of coiled ornaments ; these wares are usually characterised by a low proportion of intentionally added lead as an alloying component. No such consistency can be seen in the manufacture of small ornaments such as buttons or spiral pendants, presumably produced on a day-to-day basis from currently available raw material or from recycled raw material. A satisfactory answer was also obtained to the second main question: Whether it was practised to furnish the deceased with sets uniform in style and raw material (possibly including objects produced especially for the funerary ceremony), or whether the objects amassed in the grave were made from raw material from different sources and at different stages of the buried person’s life. Proceeding from a comparison of all the bronzes from three rich burials (graves 102, N=11; 124, N=12; 574, N=9), it was concluded that they were certainly not furnished with complete ceremonial costumes prepared by one workshop, from one batch of raw material. The only objects that they can be considered sets in terms of both style and workshop are pairs of large bronzes (such as ankle rings or massive bracelets), which were most often made from a homogeneous raw material and probably functioned together from manufacture to deposition in the grave. In the group of small bronzes, this contextual approach (as well as the functional one) confirmed a greater range of raw material patterns.

Cmentarzysko odkryte w miejscowości Świbie, gm. Wielowieś (stanowisko 16), pow. gliwicki, należało do nielicznych dużych cmentarzysk birytualnych z przewagą grobów szkieletowych zaliczanych do tzw. podgrupy gliwicko-częstochowskiej kultury łużyckiej, które nie doczekało się dotąd pełnego opracowania wyników badań wykopaliskowych. Dopiero dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w latach 2021-2022 możliwa stało się opracowanie i publikacja monograficzna materiałów zabytkowych zgromadzonych w Muzeum w Gliwicach. Birytualna nekropolia w Świbiu jest wyjątkowa z kilku powodów. W kategoriach czysto liczbowych jest to największe cmentarzysko grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (około 550 grobów), najbogaciej wyposażone w przedmioty metalowe w tej strefie kulturowej (ponad trzy tysiące przedmiotów brązowych i żelaznych oraz kilkadziesiąt ołowianych), z najliczniejszą kolekcją paciorków szklanych i z tworzyw szklistych z wczesnej epoki żelaza w Polsce (ponad 1700 okazów). Uderzające jest niezwykłe jak na górnośląsko-małopolską strefę kulturową w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza bogactwo materialne wyposażenia wielu spośród niemal 550 odkrytych zespołów grobowych, znajdujące analogię jedynie na najbogatszych nekropolach z tego czasu odkrytych w strefie nadodrzańskiej, takich jak Domasław, Kietrz czy Łazy. Co jednak istotniejsze, to możliwości jakie daje ta bogata kolekcja o doskonale udokumentowanym kontekście dla studiów nad precyzyjną typo-chronologią okresu halsztackiego na północ od Karpat. Uzyskany dzięki drobiazgowym studiom chronologicznym obraz rozwoju przestrzennego nekropolii pozwala na formułowanie wniosków dotyczących tempa i zakresu zmian kulturowych, w tym zmiany surowcowej, jakiej doświadczyły w początkach okresu halsztackiego obszary południowej Polski. Fakt znaczącej dominacji inhumacji nad ciałopaleniem stwarza ponadto unikatowe możliwości wyjaśnienia przeznaczenia i charakterystyki niektórych części stroju. Obecność licznych brązów w wielu grobach szkieletowych, sprzyjająca zachowaniu się szczątków kostnych mimo niekorzystnych warunków środowiskowych, pozwala z kolei na rekonstrukcję kondycji biologicznej i diety lokalnej społeczności. Wielkość nekropolii uwiarygadnia wyniki studiów nad kontaktami społecznymi i zróżnicowaniem majątkowym badanej społeczności. Publikacja składa się z dwóch tomów. W tomie drugim, będącym częścią analityczną opracowania, zawarto cztery bloki tematyczne. W pierwszym zaprezentowano analizę źródeł archeologicznych (zagadnienia związane z obrządkiem pogrzebowym, klasyfikacją formalno-typologiczną źródeł, chronologią stanowiska, zagadnieniami społecznymi i kwestiami kontaktów), a w trzech kolejnych blokach znajdziemy szereg analiz specjalistycznych, które są efektem aktualnej wielokierunkowej refleksji metodologicznej i poszerzających się możliwości interdyscyplinarnych badań w archeologii. Pierwszy blok tematyczny przygotowali Monika Michnik i Karol Dzięgielewski, natomiast trzy kolejne specjaliści z różnych ośrodków badawczych (Renata Abłamowicz, Łukasz Antosik, Mateusz Biborski, Mirosław Furmanek, Aldona Garbacz-Klempka, Agata Hałuszko, Fatima Pawełczyk, Sławomira Pawełczyk, Małgorzata Perek-Nowak, Natalia Piotrowska, Tomasz Purowski, Agata Sady-Bugajska, Joanna Słomska-Bolonek, Janusz Stępiński, Michał Wasilewski). W dziesięciu kolejnych rozdziałach przedstawiono obraz kondycji biologicznej populacji, zagadnienia związane z technologią produkcji wyrobów brązowych i żelaznych, a także omówiono wybrane grupy zabytków (ze szkła, bursztynu, kości, kamienia, fragmenty tekstyliów i ekofakty, jak kości zwierzęce czy węgle drzewne). Łącznie badaniom specjalistycznym poddano ponad 2 tysiące zabytków. Całość dopełnia bogaty materiał ilustracyjny. Projekt „Halsztackie cmentarzysko kultury łużyckiej w Świbiu (stan. 16) pow. gliwicki” dofinansowany został ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z priorytetu „Ochrona zabytków archeologicznych” (zadanie nr 1433/21). The cemetery discovered in the village of Świbie, commune of Wielowieś (site 16), District Gliwice, was one of the few large biritual cemeteries with a predominance of inhumation graves belonging to the so-called Gliwice-Częstochowa subgroup of the Lusatian culture. It was only thanks to a grant from the Ministry of Culture and National Heritage in 2021-2022 that a monographic study and publication of the historic materials collected at the Gliwice Museum became possible. The biritual necropolis in Świbie is unique for several reasons. In purely numerical terms, it is the largest cemetery of the Upper Silesian-Małopolska group of the Early Iron Age Lusatian culture (approximately 550 graves), the richest in metal artefacts in this cultural zone (over three thousand bronze and iron artefacts and several dozen lead artefacts), and the most numerous collection of glass and vitreous beads from the Early Iron Age in Poland (over 1,700 specimens). What is striking is the material richness of furnishings in many of the nearly 550 discovered burial complexes, which is unusual for the Upper Silesian-Małopolska cultural zone in the Late Bronze and Early Iron Age and can only be found in the richest necropolises of this period discovered in the Oder zone, such as Domasław, Kietrz or Łazy. What is more important, however, are the possibilities offered by this rich collection with its perfectly documented context for the study of the precise type-chronology of the Hallstatt period north of the Carpathians. The picture of the spatial development of the necropolis, obtained through meticulous chronological studies, makes it possible to formulate conclusions about the pace and extent of cultural change, including the raw material change experienced by the areas of southern Poland at the beginning of the Hallstatt period. The fact of the significant dominance of inhumation over cremation furthermore provides unique opportunities for explaining the purpose and characteristics of certain parts of the costume. The presence of numerous bronzes in many skeletal graves, favouring the preservation of skeletal remains despite adverse environmental conditions, in turn allows the reconstruction of the biological condition and diet of the local population. The size of the necropolis lends credence to the results of the study of the social contacts and wealth differentiation of the community studied. The publication consists of two volumes. Volume two, which is the analytical part of the study, contains four thematic blocks. The first presents an analysis of archaeological sources (issues related to funerary rites, formal-typological classification of sources, site chronology, social issues), while the following three blocks contain a number of specialist analyses, which are the result of current multi-directional methodological reflection and expanding possibilities for interdisciplinary research in archaeology. The first thematic block was prepared by Monika Michnik and Karol Dzięgielewski, while the next three were prepared by specialists from various research centres (Renata Abłamowicz, Łukasz Antosik, Mateusz Biborski, Mirosław Furmanek, Aldona Garbacz-Klempka, Agata Hałuszko, Fatima Pawełczyk, Sławomira Pawełczyk, Małgorzata Perek-Nowak, Natalia Piotrowska, Tomasz Purowski, Agata Sady-Bugajska, Joanna Słomska-Bolonek, Janusz Stępiński, Michał Wasilewski). Ten chapters present a picture of the biological condition of the population, issues related to the technology of production of bronze and iron items, and discuss selected groups of artefacts (made of glass, amber, bone, stone, textile fragments and ecofacts such as animal bones and charcoal). In total, over 2,000 artefacts have been subjected to specialist research. The whole is complemented by rich illustrative material. „The Hallstatt period cemetery of Lusatian culture in Świbie (site 16), District Gliwice” was co-financed from the funds of the Ministry of Culture and National Heritage from the priority „Protection of archaeological heritage” (task no. 1433/21).

Il progetto Pinxerunt, finalizzato allo studio e alla catalogazione delle pitture rinvenute nel Quartiere Ellenistico-Romano di Agrigento, ha ricognito i frammenti provenienti dalle indagini in corso e pregresse. Si è reso necessario un intervento di restauro su un elemento architettonico in stucco, una mensola, pertinente alla decorazione della Casa IIIM. Il contributo espone i risultati delle analisi archeometriche svolte in occasione dell’attività di restauro. Comparando i dati ottenuti ad altri campionamenti selezionati, si intende trarre indicazioni utili alla ricostruzione archeologica del contesto, chiarire il sistema pittorico di riferimento e ricavare informazioni circa le tecniche di realizzazione di tali manufatti.

One of the most interesting finds of the III millennium BC are undoubtedly the cross-footed bowls distributed over a large area of Central and Southeast Europe. They are particularly numerous in the sites ascribed to the Vučedol culture and also appear in other closely related contemporary or partly contemporary cultures in Southern and Central Europe. These bowls, which are in a different state of preservation, have also been found in six caves in the Trieste Karst: Ciclami, Cotariova, Pettine, Edera, Zingari and Pettirosso (fig. 1; 2). The main feature of the Karst bowls are the rich decorations, mostly executed with impressions of double twisted cord. Several scientists have linked these bowls, together with other finds from the Trieste Karst, with the finds from the Deschmann's pile-dwellings near Ig in the Ljubljansko barje in central Slovenia. In the latter pile dwellings this type of bowl is particularly numerous (fig. 3) and is related to the recently redefined Ljubljansko barje variant of the Vučedol culture. According to the latest study (Leghissa, 2017), two main phases in the life of the Deschmann's pile dwellings can be identified: the older phase is characterized by ceramics attributed to the variant of the Vučedol culture and those indicating an influential sphere of the Central European cultures. The younger phase is attributed to the recently redefined Ljubljana Culture, which comprises fine-grained vessels decorated with impressions of cord wrapped around a plate, and mostly undecorated fine and coarse ware, which bears numerous similarities to the ceramics of the Somogyvar-Vinkovci and Mako-Kosihy-Čaka cultures. With the aim of identifying possible imports and other links between the areas studied, an international team (University of Trieste; Elettra Sincrotrone Trieste; Multidisciplinary Laboratory of the The "Abdus Salam" International Center for Theoretical Physics; ZRC SAZU, Institute of Archeology, Ljubljana, Slovenia; Budapest Neutron Center, Hungary) has carried out several traditional and innovative scientific analyses on a large number of samples. Mostly non-destructive analyses were carried out, in particular X-ray computed microtomography (microCT) and Prompt Gamma Activation Analysis (PGAA). The analyses showed that only one bowl from the Karst (n. 139461 from Cotariova - fig. 2 n. 4) could have been imported from Ljubljansko barje. Another 4 Karst bowls (n. 20591 from Ciclami - fig. 2 n. 1; n. 20419 from Cotariova - fig. 2 n. 3; nn. 139463 e 139462 from Pettine - fig. 2 nn. 7, 8) were most likely also imported, but not from central Slovenia. According to the results of the PGAA analysis, including a relatively high K2O content, and comparative typological data, two bowls (n. 20591 from Ciclami and n. 20419 from Cotariova; figs. 12, 13) could have been imported from Central Europe.

A long-term project has allowed the provenance identification of the main groups of Neolithic and Copper Age stone axes from Caput Adriae. Stone artefacts can indeed be scientifically analysed to detect the geological origin of the raw materials and thus try to recognize ancient exchange networks. This contribution summarizes the lithology, typology, distribution and origin of the main groups of Copper Age shaft-hole axes, using their geological signature, together with other available archaeological indicators of medium- and long-distance connections, to reconstruct the main cultural developments that occurred in the investigated area. The main groups of Copper Age shaft-hole axes - Ljubljana type, serpentinite and metadolerite artefacts - were produced from raw materials outcropping in the Eisenkappler Diabaszug complex (Austria), the Hohe Tauern (Austria) and probably the Banija Ophiolite Complex (Croatia) respectively, all areas rich in copper ore deposits. These data demonstrate that since the 4th millennium BC, the exchange network responsible for the distribution of stone axes in the Caput Adriae changed from long-distance Neolithic connection systems based mainly on Italian jades and eclogites to a more complex one, characterized by a new interest for the eastern Alpine and northern Balkan world. The association of lithic raw materials used for axe production and copper minerals shows that the changes in raw material exploitation strategies between the Neolithic and Copper Age are probably related to the development of the first metallurgy. Archaeological evidence, including the distribution of Ljubljana type stone axes, S. Antonino/Kozarac copper axes, and Vučedol and Ljubljana style pottery, shows that the coastal belt of Caput Adriae, from the Friuli plain to the Istrian peninsula and beyond, was strongly connected with nowadays central Slovenia at least since the last centuries of the 4th millennium BC to the mid 3rd millennium BC.

International audience; Cet ouvrage recueille les actes du colloque du même nom qui s’est tenu à l’Université catholique de Louvain le 21 avril 2017, organisé conjointement par le Centre d’Étude des Mondes Antiques et le Centro Studi Pittura Romana Ostiense. L’objectif du colloque était de s’interroger sur l’utilité d’une approche technique à l’étude de la peinture antique, notamment grâce à l’appui des analyses archéométriques. Différentes études de cas de lieux et d’époques différentes ont permis d’alimenter une réflexion globale sur la question et de montrer l’importance de ces analyses pour approfondir nos connaissances en matière d’histoire des techniques et des pratiques de la peinture antique, spécialement romaine. Au sein de l’ouvrage, une première partie a été consacrée à la présentation du contexte d’Ostie et des résultats des analyses archéométriques sur des échantillons datant du Ier siècle av. J.-C. au Ier siècle ap. J.-C.