Büyük Menderes havzasında çoklu bromlu bifenil kirliliği ve sucul sistem canlılarında protein oksidasyonu üzerine etkileri

Ege Bölgesi ve ülkemizin en büyük akarsularından biri olan Büyük Menderes Nehri havzasında sazan balıkları (Cyprinus carpio) karaciğer dokusunda polibromlu difenil eter (PBDE) kirliliği boyutları ve söz konusu kirliliğin protein oksidasyonu üzerine etkisi araştırılmıştır. Bu amaçla nehir üzerinde 3 istasyon belirlenerek 1 yıl içinde 2 ayrı dönemde örnekleme yapılarak 3 PBDE türevi madde ve protein karbonili (PKO) ölçülmüştür. Böylece hem istasyonlar arasında, hem de 2 farklı dönem arasında karşılaştırma yapılmıştır. Kirliliğe maruz kalan sazanların karaciğer proteini karbonil düzeylerinin, önemli bir çevresel kirletici grubu olan PBDE’lere maruziyetin göstergesi olarak kullanılıp kullanılamayacağı test edilmiş, bunun sonucunda da aynı maddelere maruz kalan insanlardaki durumun ortaya konması açısından veri sağlanmıştır. Aynı dokuda elde edilen PBDE konsantrasyonu ve protein karbonil miktarı ilişkisi analiz edilmiş, ayrıca referans “temiz” bölge, endüstriyel kirlilik bölgesi ve tarımsal aktivite bölgesi olarak öngörülen 3 istasyondan farklı 2 dönemde elde edilen sonuçlar karşılaştırmalı yorumlanmıştır. PBDE türevleri gaz kromatografisielektron yakalayıcı deteksiyon sistemi (GC-ECD) ile, protein karbonilleri ise çift ışık yollu spektrofotometrede kantitatif analiz ile belirlenmiştir. Genel olarak, ilk örnekleme döneminde en kirli bölge, referans olarak düşünülen Işıklı iken, ikinci örnekleme döneminde ise endüstri bölgesi olan Sarayköy’dür. Sazan karaciğerlerinde dönemsel olarak saptanan PBDE konsantrasyonları yaz döneminde azalma eğilimindedir. İlk dönemde protein oksidasyonu en yüksek düzeyde Söke’de, ikinci dönemde ise Işıklı’da saptanmıştır. Örneklerde PBDE konsantrasyonu ile protein karbonil miktarları arasında zayıf doğrusal bir ilişki göze çarpmaktadır. Bir başka ilginç sonuç, başlangıçta referans bölge olabileceği düşünülen Işıklı Gölü’nün öngörüldüğü kadar “temiz” olmaması, en az diğer iki istasyon kadar ve bazı türevler için daha yüksek oranda PBDE türevlerini içerdiği bulunmuştur. Aynı bölgelerden sağlanan su örneklerinde beklenildiği gibi PBDE ölçülememiştir. Sonuçlar, protein karbonil miktarının PBDE maruziyeti ile önemli derecede arttığını ve bu maruziyetin biyogöstergesi olarak kullanılabileceklerini göstermektedir. Tüm istasyonlardan alınan balık örneklerinde PBDE türevleri yaz döneminde kışa oranla azalma eğilimindedir. Ayrıca bu bölgede yakalanan balıkları tüketen insanlarda PBDE maruziyetinin basit bir risk değerlendirmesi yapıldığında, maruz kalınabilecek miktarların toksikolojik risk sınırlarının altında kaldığı bulunmuştur.