Cognitieve en niet-cognitieve effecten van prestatiegericht klimaat, gemeenschapsgericht klimaat en groepssamenstelling in klassen en scholen: verkenningen met het multiniveaumodel

In onderwijseffectiviteitsonderzoek worden verschillen tussen scholen en tussen klassen bestudeerd. Wanneer een school haar leerlingen weet te brengen tot betere resultaten dan men op basis van de aanvangskenmerken van die leerlingen zou kunnen verwachten, noemen we dit een effectieve school. Over de precieze kenmerken van klassen en scholen die samengaan met effectiviteit bestaat geen consensus. Geïnspireerd door de onderzoeksliteratuur verkennen we in dit proefschrift de invloed van twee belangrijke soorten kenmerken: de groepssamenstelling en het klas- en school-klimaat. Steeds vaker wordt vastgesteld dat de groepscompo-sitie een invloed heeft bovenop de gebruikelijke correctie voor instroomverschillen. Daarnaast circuleren ee visies over effectiviteitsbevorderende klimaten: het prestatiegerichte en het gemeenschapsgerichte klimaat. Een prestatiegericht klimaat is gekenmerkt door ondermeer een hoge effectieve leertijd, een uitgebreid curriculum en hoge verwachtingen ten aanzien van de prestaties van leerlingen. In scholen en klassen met een gemeenschaps-gericht klimaat is er veel inspraak, zijn de relaties positief en worden gemeenschappelijke waarden en doelstel-lingen nagestreefd. Meestal worden beide klimaten niet als elkaars tegengestelde beschouwd. We analyseren de gegevens van het Longitudinaal Onderzoek Secundair Onderwijs (LOSO) waarin een cohorte van meer dan 6000 leerlingen werd gevolgd tijdens hun loopbaan in 90 secundaire scholen. Onze verkenning van het gemeenschapsgericht en het prestatiegericht klimaat geeft aan dat dit twee onafhankelijke dimensies zijn. We stellen eveneens vast dat het klasklimaat slechts deels een weer-spiegeling vormt van het schoolklimaat. Ook zien we dat scholen en lesgroepen met een gunstige groepssamenstelling vaker gekenmerkt zijn door zowel een prestatie-gericht als een gemeenschapsgericht klimaat. Ons effectiviteitsonderzoek bestaat uit vier delen: analyse van de effectiviteit in de eerste graad, analyse van de effectiviteit in de derde graad, analyse van de effectiviteit van de opeenvolgende scholen en analyse van de evolutie tijdens de secundaire schoolloopbaan. In het eerste en het tweede deel worden gekruiste multiniveau-modellen gehanteerd. In het derde deel komen modellen met meervoudig lidmaatschap aan bod en in het vierde deel worden longitudinale multiniveaumodellen toegepast. Vier effectiviteitscriteria worden onderzocht: de prestaties wiskunde, de prestaties Nederlands, het welbevinden en het academisch zelfconcept. Net zoals in andere onderwijseffectiviteitsstudies stellen ook wij vast dat de klas en de school een grotere invloed hebben op de prestaties dan op de niet-cognitieve resultaten van leerlingen. Onze analyses bevestigen ook de noodzaak van een correctie voor leerlingeninstroom omdat blijkt dat klas- en schooleffecten sterk samenhangen met rekruteringsverschillen. Daarnaast blijkt uit ons onderzoek dat het effect van de groepssamenstelling afhankelijk is van het effectiviteitscriterium: in sterke groepen zijn de prestaties over het algemeen beter, maar is het academisch zelfconcept lager. Wat het klimaat betreft stellen we vast dat leerlingen beter presteren en een hoger welbevinden hebben in klassen die meer prestatiegericht en meer gemeen-schapsgericht zijn. De exploratie van de effecten van het schoolklimaat levert geen helder beeld op. De onderzoeksresultaten bieden geen bevestiging van de veronderstelling dat de combinatie van beide klimaten effectiviteitsbevorderend is en evenmin voor de hypothese dat de invloed van het klimaat functie is van de groepssamenstelling naar sociaal-economische status. Departement Pedagogische wetenschappen. Afdeling Fundamentele en comparatieve pedagogiek en methodologie. Afdeling Didactiek. Centrum voor Onderwijseffectiviteit en -evaluatie. Leuvens Instituut voor onderwijsonderzoek (LIVO) Centrum voor Methodologie van het pedagogisch onderzoek. status: published