Erken devir islam mimarisinde Beytü’l-Mal (hazine) binaları

ÖZETERKEN DEVİR İSLAM MİMARİSİNDE BEYTÜ’L-MÂL (HAZİNE) BİNALARIMedine şehir devleti kurulduktan sonra fakir, kimsesiz muhtaçların ihtiyaçlarının ve kamu giderlerinin karşılanması için oluşturulan bir kurum olan beytü’l-mâl bu çalışmada fizîki mekân bakımından incelenecektir.Kaynaklara göre Mescid-i Nebî’de iki katlı bir odanın üst katı beytü’l-mâl olarak kullanılmaktaydı. Burada gıda maddeleri, silahlar ve bazı eşyalar muhafaza edilmekte ve bunlar bir süre sonra ihtiyaç sahiplerine dağıtılmaktaydı. Bu uygulama erken devir İslam devletlerine de örnek olmuş, özellikle Emevîler devrinde farklı bölgelerde inşa edilen ulu camilerin avlularına betü’l-mâl binaları da yapılmıştır. Devletin gelirleri merkezî ve güvenilir olması açısından ulu camilerdeki bu mekânlarda toplanmış ve buradan ihtiyaç sahiplerine dağıtılmıştır.Erken dönem ulu camilerinde bulunan bu küçük beytü’l-mâl binaları genellikle sütunlar üzerinde yükselen, altı havuzlu, kubbeli yapılardır. Şam Ümeyye Camii, Hama Ulu Camii, Amr b. Âs Camii avlularında bulunan ve bugün de görebildiğimiz beytü’l-mâl binaları ile varlığını kaynaklardaki rivayetlerden veya planlardan öğrenebildiğimiz Harran Ulu Camii ve Azerbaycan Barda Ulu Camii avlularındaki beytü’l-mâl binaları bu tipe örnektir. San’a Ulu Camii avlusundaki kareye yakın dikdörtgen biçimindeki kubbeli beytü’l-mâl binası da farklı bir örnektir. Kurtuba Ulu Camii’ndeki beytül-mâl ise caminin avlusunda olmayıp mihrabın iki yanındaki odalardan soldakidir. Bu da ulu cami bünyesinde oda şeklinde mevcut olan bir beytü’l-mâl örneğidir.Çalışmanın katalog bölümünde bu beytü’l-mâller dönem, yapı, şekil ve tezyînî unsurlar açısından incelenmiştir. Bunun sonucunda, erken devir İslam devletlerinde ulu camiler bölgenin aynı zamanda idari merkezi olduğundan beytü’l-mallerin de buralarda muhafaza edildiği görülmüştür. Bu beytü’-mâl binaları yapı ve şekil bakımından farklılık arzetmekte olup genel olarak iki grupta toplanabilirler:1) Erken devir ulu camilerin avlularında bulunan beytü’l-mâl binaları; Şam Ümeyye Camii, Hama Ulu Camii, Amr b. Âs Camii, Harran Ulu Camii ve Azerbaycan Barda Ulu Camii avlularındaki beytü’l-mâl binaları. 2) Erken devir ulu camilerin bünyesinde oda şeklinde bulunan beytü’l-mâller; Mescid-i Nebî ve Kurtuba Ulu Camii beytü’l-mâlleriABSTRACTBAYT AL MAL ( TREASURY) BUILDINGS IN EARLY MUSLIM ARCHITECTUREIn this study, the institution of bayt al mal will be scrutinized in terms of physical site. It was founded after the establishment of city of Madina in order to meet the needs of poors and orphans as well as to supply the public expenditure.According to written sources, the second floor of two layered building in Masjid Nabi was used as bayt al mal. Some food stuff, guns, and certain things were stored there and distributed to poors after a while. Such practice became an instance for other states of Early Islamic period. Particularly, number of bayt al mal was established in the yards of great mosques in different places at the period of Umayyad. Due to being centralized and safe, state revenue was collected in those buildings and delivered to whoever needed. These buildings which were founded in the yards of great mosques in early Islamic period, were domed and supported on columns. There were generally pools under them. These buildings in Umayyad Mosque of Damascus, Hama Great Mosque, and the Mosque of Amr b. As are examples of them which can be still seen today. There are some other example that can be known from the accounts and plans in sources such as in Harran Great Mosque and Azerbaijan Barda Great Mosque. The rectangular bayt al mal building of San`a Great Mosque is different type of example of them. The Bayt al Mal of Cordoba Mosque is not in the yard of mosque but there are rooms adjacent to Mihrab, the left one is bayt al mal building. This is an example that is present like room shape in the great mosques.,In the section of catalogue of this study, bayt al mal buildings will be examined with respect to period that they were built, structure, shape, and ornamental elements. As a result of that, the buildings of bayt al mal were placed in the yards of great mosques because the great mosques were the administrative centre of state in early Islamic period. These buildings are diversified in terms of structure and shape, but they can be categorized into two:1) The buildings of bayt al mal in the yards of great mosques in early Islamic Period: Umayyad Mosque in Damascus, Hama Great Mosque, Amr b. As Mosque, Harran Great Mosque and Azerbaijan Barda Great Mosque2) Room shaped buildings in the complex of great mosques in early Islamic Period: Masjid Nabi, Cordoba Great Mosque