K.A.C. Creswell’in erken İslam mimarisi araştırmaları ve Türkiye’de sanat tarihi çalışmalarındaki yeri

Türkiye’de üniversitelerin ilgili bölümlerince İslam sanatları lisansüstü programı çerçevesi içinde verilen erken İslâm mimarisi eğitimi (Medine’de 623 yılından itibaren başlayıp birkaç yüzyıl devam ettiği kabul edilen), erken İslâm döneminin önemli mimarî yapıları hakkında çok yönlü bilgiler vermeyi hedefler.Avrupalı araştırmacıların özellikle İslâm sanatları ve mimarisi alanındaki yayımlarının (Avrupalıların İslâm sanatlarına duyduğu merak sebebiyle) Avrupa ülkelerindeki tüketiminin 1800-1900 yılları arasında zirveye ulaştığı bu alanda yapılmış yayınların çokluğundan anlaşılmaktadır. Türkiye’de ise bu konularla ancak 1948’den sonra (yükseköğretimde ortaya çıkan ihtiyaçtan dolayı) ilgilenilmeye başlanmıştır. Bu bağlamda yükseköğretimde kullanılan temel kaynaklar da, Ankara Üniversitesinin akademisyen hocaları tarafından Avrupa dillerinde 1900 başlarında ‘İslâm Sanatları, ‘İslâm Mimarisi’ gibi isimler altında yapılmış yayınlardan çok kısa özet tercümeler yoluyla hazırlanmış kitaplardan oluşmaktadır. Şüphesiz, bu kaynaklar, ilk dönemlerdeki dersler için yeterli görülmüştür. Ancak günümüzde, bunların ‘erken İslâm mimarisi eserleriyle ilgili birçok ‘eksikler içerdikleri ve yetersiz kaldıkları’ konuyla yakından ilgili çevreler tarafından kabul edilmektedir. Konuyla ilgili Avrupa’da yapılmış yayınlar üzerindeki incelememiz, bu alanda en çok atıfta bulunulan İngiliz araştırmacı K.A.C. Creswell’in Erken Müslüman Mimarisi (Early Muslim Architecture; EMA) 1932/1969 isimli eserinin, Türkçe ana yayınlardaki eksikleri telafi eden bilgi ve belgeler ihtiva ettiğini belirlemiş ve bu eserin muhtevası baz alınarak ‘K.A.C. Creswell’in Erken İslâm Mimarisi Araştırmaları ve Türkiye’de Sanat Tarihi Çalışmalarındaki Yeri’ isimli doktora çalışması yapılmıştır. Bu çerçevede öncelikle, Creswell’in 1969’da güncelleyerek 2 cilt 3 kitap hâlinde yeniden yayınladığı ‘Erken Müslüman Mimarisi’ kitabının özet tanıtımı yapılmıştır. EMA kitapları üzerinde çalışmaya başlamanın akabinde kendisininde bir oryantalist olarak görülmesi hasebiyle, ‘Creswell ve diğer Avrupalı oryantalistlerin İslâm mimarisi alanındaki bütün bu detaylı çalışmaları neden yaptıkları’ şeklinde karşımıza bir soru çıkmıştır. Bu sorunun cevabının kapsama alanına giren XVI-XIX. yüzyıl arasında İspanya, Hollanda, İngiltere ve Fransa gibi devletlerin uzak coğrafyalarda yaptıkları sömürgecilik faaliyetleri sonucu ticaret, gemicilik, askeriye ve sanayide çok güçlenip arkeoloji, sanat tarihi ve mimari bilim dallarını da geliştirerek, sonunda gözlerini Doğu’nun son Müslüman gücü Osmanlıya çevirmeleri konusu ele alınmıştır. Bu konunun detaylarına bakmakta bu ülkelerin sömürgecilik ile, misyonerlik faaliyetlerinin ortaklığında, özel yetiştirdikleri yüzlerce elemanı, Osmanlı topraklarına arkeolog ve sanat tarihçi (bilim adamı) kimlikleri altında göndermeleri konusuna dikkat çekmeyi gerekli kılmıştır. Creswell ile, onun erken İslâm mimarisi alanında ortaya koyduğu çok önemli bilgilerin Türkçe ana kaynaklardaki yerini belirleyebilmek için Avrupalı oryantalist araştırmacıların yaptıkları yayınlardan özet tercümeler yoluyla hazırlanıp 1948-2013 arasında yayımlanmış olan beş temel yayının muhtevası tanıtılmıştır. Aynı zamanda bunlardaki mevcut “eksikler” ile oryantalistlerin erken İslam mimârisi eserleri hakkındaki tutarsız iddiası “fazlalıklara” dikkat çekilerek, Creswell’in ortaya koyduğu bilgi ve belgelere ne kadar yer verildiği’ konusu incelenmiştir. İncelenen bu temel kaynaklarda Creswell’in EMA kitaplarında sunduğu bilgilere yok denecek kadar az yer verildiği belirlenmiş ve bunların bir an önce güncellenmesi gerektiği tavsiye edilmiştir.Sanat tarihi ve İslâm sanatları alanının emektar araştırmacılarına saygılarımla.--------------------Early İslamic architecture education, tutored at postgraduate level at various departments of Turkish Universities, aims to focus on the details of the important architectural buildings which belong to the early Islamic period that started from 623 and continued during next few centuries. It is well known that the number books published in European languages on Islamic arts and architecture fields and their consumptions had reaached the peak between 1800-1900.In Turkey, it was only after 1948 that some interests were raised due to the subject being included in the curricullum at the postgraduate studies. At this time few lecturers from Ankara University took the necesarry steps and prepared some resource books for the subject, thorugh summarised trnaslations from the Eurpean publications. At early stages, these resource books had been seen as good enough, but not any more. İt is widely accepted in the field that, in addition to these resource books containing “little informations” on important early Islamic buildings, they include some “orientalist propagated extras” too.However, after inspecting K.A.C.Creswell’s Early Muslim Architecture (EMA) books of 1932 and 1969, it was found that his books contained the required information which would rectifiy these shortages on many important early islamic buildings. For this reason this PhD research, titled K.A.C. Creswell’s Researchs On Early Muslim architecture and His Place In Studies Of History Of Arts In Turkey has been conducted.In the main framework of this research first we set to introduce (via a detailed summary of) the rich contents of Mr. Creswell’s EMA books, in order to diognise how much of Mr. Creswell’s valuable informations from his works on the field had been utilised in Turkish resource books. During our work on Creswell’s EMA books (since he is labelled an orientalist), we faced and had search for the answer of the question ‘as to why Mr. Creswell and other Europena orientlists had made this meticules studies on the subject of early Islamic architecture. In order to find the answer to the above question, we looked in to isuues like major European countries like Spain, Dutchland, England and France’s turning their attention to the land and resources of the last remaining muslim power called Ottomans after becoming very rich in many fields such as trading, ship-building, military and industry, as well as advancing in many sciences after becoming very rich through the colonialistic activities in far away countires. When we got into this field, it became inevatable to draw attention to the issues of European countries sending out their especially trained stuff to the field under the cover of archeologist, art historians etc.In order to diognise the place of “Creswell’s works in Studies Of History Of Arts in Turkey”, I have looked into the contents of the five main resource books that were published in Turkey between 1948-1979 in EMA field. At the end of this detailed examination and comperative study, it was recommended that our initial diognoses were correct and all of these (eg.very little informations on important early Islamic buildings, and number of un-founded orientalist propogated legends) could be rectified and corrected by the rich information contained in K.A.C. Creswell’s EMA books.With peace and respect to all researches of early Islamic arts and architecute.