Makarnalık buğdaylarda (Triticum durum desf.) genotip ve çevre ilişkileri üzerine araştırmalar

ÖZET Yüksek Lisans Tezi MAKARNALIK BU?DAYLARDA (Triticum durum Desf.) GENOTİP X ÇEVRE İLİŞKİLERİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR Oğuz BİLGİN Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Kayıhan Z. KORKUT Jüri Prof. Dr. Kayıhan Z. KORKUT (Danışman) Prof. Dr. Sezen ŞEHİRALİ (Üye) Prof. Dr. Temel GENÇTAN (Üye) 1993-1994 ve 1994-1995 yıllarında Tekirdağ Merkez (Ziraat Fakültesi Uygulama ve Araştırma Alanı), Edirne Merkez (Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Araştırma Alanı) ve Muratlı Arzulu Köyü'nde tesadüf blokları deneme desenine göre 4 tekrarlamalı olarak yürütülen bu araştırmada, 10 makarnalık buğday genotipi kullanılmıştır. Bu genotipler Çakmak 79, Diyarbakır 81, Dack/Rabi//Yavaros, AA/Vol//Flg..., Hacımestan,II Kunduru 1149, Dicle 74, Gediz 75, Corifla ve Sham I'dir. Tane verimi, bitki boyu, başakta tane sayısı, bin tane ağırlığı, hasat indeksi ve çıkış-başaklanma gün sayısı özellikleri yönünden genotiplerin çevrelere karşı uyum yetenekleri Wricke (1962), Finlay ve Wilkinson (1963), Eberhart ve Russell (1966), Perkins ve Jinks (1968), Baker (1969), Hanson (1970), Shukla (1972) ve Francis ve Kannenberg (1978) tarafından öne sürülen stabilite yöntemleri kullanılarak tahmin edilmiştir. İki yıl ve 3 yörede kurulan denemelerde, bu özellikler bakımından, yer ve yıllar üzerinden birleştirilmiş varyans analizi; genotip, çevre ve yıl üzerinden oluşturulan iki yanlı tablodan genotip x çevre interaksiyon etkisi (ekovalans değeri), regresyon katsayısı, regresyondan sapma kareler ortalaması, öklit uzaklığı, varyans, varyasyon katsayısı ve sıralama ortalamaları gibi ölçütler tahmin edilmiştir. Elde edilen sonuçlar aşağıdaki gibi özetlenmiştir. 1. Bütün özellikler açısından genotip x çevre interaksiyonlan önemli bulunmuştur Genotiplerin çevre koşullarına adaptasyonları büyük ölçüde her bir genotipin çevrelerle oluşturdukları interaksiyon etkilerine bağlı olmuştur. 2. Araştırmada kullanılan 8 stabilite yöntemine göre tane verimi özelliği için Gediz 75 bütün çevrelerde iyi adaptasyon göstermiştir. 3. Bitki boyu özelliği bakımından Wricke (1962), Finlay ve Wilkinson (1963), Eberhart ve Russell (1966), Perkins ve Jinks (1968), Baker (1969), Hanson (1970) ve Shukla (1972)'ya göre Corifla, Francis ve Kannenberg (1978)'e göre ise Çakmak 79 en stabil genotip olarak belirlenmiştir. Başakta tane sayısı özeliği açısından Finlay ve Wilkinson (1963)'nın regresyon katsayısına göre Sham I, diğer tüm yöntemlere göre de Dicle 74 en stabil genotip olmuştur. Bin tane ağırlığı özelliği yönünden kullanılan tüm yöntemlere göre en iyi adaptasyon yeteneğini Hacımestan genotipi göstermiştir. Hasat indeksi özelliği bakımından Wricke (1962), Eberhart ve Russell (1966), Perkins ve Jinks (1968), Baker (1969), Hanson (1970) ve Shukla (1972)'ya göre Sham I, Finlay ve Wilkinson (1963 )'mn regresyon katsayısına göre Corifla, Francis ve Kannenberg (1978)'e göre ise Gediz 75 en stabil genotip olarak bulunmuştur. Çıkış-başaklanma gün sayısı özelliği yönünden Wricke (1962), Eberhart ve Russell (1966), Perkins ve Jinks (1968), Baker (1969), Hanson (1970) ve Shukla (1972)'ya göre Sham I, Finlay ve Wilkinson (1963)'nın regresyon katsayısına göre Dack/Rabi//Yavaros, Francis ve Kannenberg (1978)'e göre ise Corifla bütün çevrelerde iyi adaptasyon gösteren genotipler olmuştur.Ill 4. Araştırmada incelenen bütün özellikler yönünden Finlay ve Wilkinson (1963), Eberhart ve Russell (1966), Perkins ve Jinks (1968), Baker (1969)'ın regresyon katsayılarına göre araştırmada yer alan genotiplerin adaptasyon sıralamalarının aynı olduğu görülmüştür. 5. Eberhart ve Russell (1966), Perkins ve Jinks (1968), Baker (1969)'ın regresyondan sapma kareler ortalamasına ait değerlendirme sonuçlan aynı olmuştur. 6. Araştırmada kullanılan stabilite ölçütleri baz alınarak yapılan karşılaştırmada, genellikle Francis ve Kannenberg (1978)'in stabilite ölçütlerine göre genotiplerin sıralamalarının diğer yöntemlerdeki ölçütlere göre genotiplerin sıralamalarından farklı olduğu bulunmuştur. 7. Araştırma sonuçlarının genel değerlendirilmesinden Finlay ve Wilkinson (1963)'nın yöntemi ile Eberhart ve Russell (1966), Perkins ve Jinks (1968), Baker (1969)'ın yöntemleri arasında regresyon katsayısı bakımından matematiksel bir ilişki bulunduğu görülmüştür. 8. Önemli bir stabilite ölçütü olan genotip ortalaması (xj) yönünden bitki boyu ve çıkış-başaklanma gün sayısı özellikleri için genel ortalamadan daha düşük olan genotiplerin dikkate alınmasının daha uygun olacağı sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Makarnalık buğday (Triticum durum Desf.), genotip x çevre interaksiyonu, adaptasyon, stabilite, stabilite parametresi, çevre indeksi, iki yanlı çizelge, birleştirilmiş varyans analizi çizelgesi, genotip. IV SUMMARY Master Thesis STUDIES ON GENOTYPE x ENVIRONMENT INTERACTIONS IN DURUM WHEATS (Triticum durum Desf.) by Oğuz BİLGİN Universty of Thrace Graduate School of Natural and Applied Sciences Deparment of Field Crops, Tekirdağ, Türkiye Supervisor: Prof. Dr. Kayıhan Z. KORKUT Jury Prof. Dr. Kayıhan Z. KORKUT Prof. Dr. Sezen ŞEHİRALİ Prof. Dr. Temel GENÇTAN Ten durum wheats genotypes nature and exotic originated were used in this resarch that was conducted in randomized block design with 4 replications at Tekirdağ Center (Agriculture Faculty Apply and Research Area), Edirne Center (Thrace Agricultural Research Area) and Muratlı Arzulu village in 1993-1994 and 1994-1995. These genotypes are, Çakmak 79, Diyarbakır 81, Dack/Rabi//Yavaros, AA/Vol//Flg..., Hacımestan, Kundura 1 149, Dicle 74, Gediz 75, Corifla and Sham I. Adaptation abilityV on location of genotypes with respect to grain yield, plant heigh, number of grains per spike, 1000 grain weight, harvest index and number of days to heading were demonestrated according to stability parameters of Wricke (1962), Finlay and Wilkinson (1963), Eberhart and Russell (1966), Perkins and Jinks (1968), Baker (1969), Hanson (1970), Shukla (1972) and Francis and Kannenberg (1978). Multiple variance analysis were made on data collected from the trails that were carried out in three location for a period of two years. Effects of genotype x environment interactions (ecovalance value), regression coefficient, mean square devition from regression, oclit distance, variance, variation coefficient and order of genotype means were estimated through to way table which were prepared on locations and years. The results so obtained were summarized as follow. 1. Adaptation abilities of genotypes on environment dependent upon interactions that each genotype took place with environments, while genotype x environments interactions were found significat amongst all traits. 2. The variety Gediz 75 was found the most stable genotype for grain yield according to 8 stability methods used in this study. 3. For plant height, Corifla was observed as stable genotype on all environments in respecty parameters given by Wricke (1962), Finlay and Wilkinson (1963), Eberhart and Russell (1966), Perkins and Jinks (1968), Baker (1969), Hanson (1970), Shukla (1972) and Francis and Kannenberg (1978), while Çakmak 79 showed the best adaptation ability. For number of grains per spike, variety Sham I as to method given by Finlay and Wilkinson (1963) and Dicle 74 in respect of other all methods were found as the most stable genotypes. Hacimestan indicated the most adaptation ability considering whole methods for 1000 grain weight. Corifla as to Finlay and Wilkinson (1963), Gediz 75 in respect of Francis and Kannenberg (1978) and Sham I according to other methods were found as the most stable genotypes in order of harvest index. About number of days emergence-heading, Dack/Rabi//Yavaros as to Finlay and Wilkinson (1963), Corifla considering Francis and Kannenberg (1978) and Sham I in respect of other methods became genotypes which shown good adaptation ability to all environments. 4. According to the results of regression coefficient this experiments conducted by Finlay and Wilkinson (1963), Eberhart and Russell (1966), Perkins and Jinks (1968) and Baker (1969) there was a similar ranking of genotypic adaptation.VI 5. The results derived from the mean square deviation of regression given by Eberhartand Russell (1966), Perkins and Jinks (1968) and Baker (1969) were found to be similar. 6. Properly, results from the methods given by Francis and Kannenberg (1978) found to be different than those of all other methods under discussion. 7. In research, between method of Finlay and Wilkinson (1963) and method of Eberhart and Russell (1966), Perkins and Jinks (1968) and Baker (1969) was shown a matematical relation as to regression coefficient. 8. According to the mean of genotypes which becomes significant stability parameter for traits such as plant height and number of days to heading, genotypes can be more suitable to consider genotypes which have lower value than the general mean. Key Words: Durum wheats (Triticum durum Desf.), genotype x environment interaction, adaptation, stability, environmental index, two way table, multiple variance analysis table, genotype, stability parameters. 92