Fârâbî’nin Felsefe Sisteminde Tanrı’nın Varlığını Bilmenin İki Yolu

Fârâbî’nin felsefe sistemi, Tanrı’nın varlığının kesin bir biçimde bilinebileceği iddiasını taşımaktadır. Buna göre, Tanrı’nın varlığı, burhânî bir bilgidir. Fârâbî, Tanrı’yı İlk Neden olarak ve İlk İlke olarak nitelemektedir. Biz çalışmamızda, Fârâbî’nin Tanrı’nın varlığını, bilgi düzeyinde (epistemolojik olarak) nasıl açıkladığı ve nasıl temellendirdiği sorusu ile ilgilendik. Fârâbî, El Medinetü’l Fazıla eserinde Tanrı’dan bir temel ilke olarak bahsetmektedir. O, İlimlerin Sayımı eserinde ise kişinin, Tanrı’nın varlığının bilgisine, diğer varlıkları nedensel bir düzen içinde bildikten sonra erişeceğini söylemektedir. Tanrı kavramının, Fârâbî tarafından hem temel ilke olarak kabul edildiği hem de temellendirildiği görülmektedir. Bu durum nasıl anlaşılmalıdır? Eğer Tanrı, İlk Neden olarak bir temel ilke ise, bu ilkenin neden temellendirilmesi gerekli görülmektedir? Tanrı’nın varlığı bir temel inanç mıdır? Eğer öyleyse, bu inancın, başka inançlara bağlı olmaması gerekmez mi? Fârâbî’nin düşünce sistemi içinde kalarak bu soruların cevaplanabileceğini düşünmekteyiz. Bu çalışmamızda, Fârâbî’nin felsefe sisteminde, Tanrı’nın varlığının bilgisine erişimin yollarını araştırdık. Dolayısıyla, Tanrı’nın varlığının Fârâbî’nin felsefe sistemindeki yeri üzerine, bütüncül bir bakış açısı ortaya koyduk. Bu bakış açısının bütüncül olduğu söylemi, Tanrı’nın varlığı ile ilgili araştırmamızda, Fârâbî’nin bütün olarak felsefe sistemini dikkate almamızla ilgilidir. Araştırmamızda, Fârâbî’nin felsefe sisteminde, Tanrı’nın varlığının kesin bilgi olduğu görüşünü açıklamayı hedefledik. Araştırmada nitel araştırma yöntemini kullandık. Metin analizi yaparak verileri topladık, yorumladık ve sonuca ulaştık. Metin analizi yaparken analitik ve hermeneutik yöntemleri birlikte kullandık. Fârâbî’nin felsefe sisteminde, Tanrı’nın varlığının bilgisine erişimde iki yoldan söz edildiğine ulaştık. Bunlardan birinde, apriori bilgi niteliğindeki İlk Neden, ilk “mâkûlât”lardan biri olarak tanıtılır. Diğerinde ise İlk Neden’in bilgisine, varlığa dair diğer nedenleri bildikten sonra erişilir. Biz bu durumun, bahsedilen ilk ilkelerin (mâkûlât) bilinebilirlik açısından eş-değer olmamasıyla açıklanabileceğine vardık. Nitekim Fârâbî ilk ilkelerin bazılarının kolayca herkes tarafından bilindiğini, bazılarınınsa belirli bir çaba ve düşünme sonucu bilindiğini ifade etmektedir. Sonuçta, biz, Fârâbî’nin felsefesinde, Tanrı’nın, bir ilk ilke olarak insanın zihninde en başından beri bulunsa da bu ilkenin çok açık olmadığını tespit ettik. Bu ilkenin kavranması, çaba ve düşünme gerektirir. Ayrıca, bu yaklaşımımız, Tanrı’nın ilk ilkelerden biri olarak insan zihninde olmasına rağmen, neden herkesin Tanrı inancına sahip olmadığı sorusuna da Fârâbî’nin felsefe sistemi içinde bir yanıt oluşturabilmektedir. * Bu çalışma Prof. Dr. Bayram DALKILIÇ danışmanlığında 2020 tarihinde tamamladığımız Fârâbî Metafiziğinde Tanrı Hakkında Bilgi Üzerine Bir Araştırma başlıklı doktora semineri esas alınarak hazırlanmıştır (Doktora Semineri, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya, Türkiye, 2020).