گزینش لاین های امیدبخش گندم دوروم با توجه به عملکرد دانه و پایداری عملکرد با استفاده از روش های گرافیکی و شاخص های کیفیت

];چکیدهسابقه و هدف: گندم دوروم (Triticum turgidum L. var. durum) محصولی صنعتی و زراعی است که عمدتاً در صنایع تولید ماکارونی استفاده می‎شود. یکی از اهداف مهم برنامه‌های به‌نژادی گندم دوروم تولید ارقام پرمحصول با ویژگی‌های مناسب برای کشت در مناطق مختلف کشور است. بنابراین، هدف از این تحقیق، بررسی برهم‌کنش ژنوتیپ × محیط از طریق روش‌ گرافیکی GGE بای‌پلات در لاین‌های امید‌بخش گندم دوروم و شناسایی و معرفی لاین‌های دارای عملکرد اقتصادی و پایدار جهت معرفی و کشت در مناطق مختلف کشور بود.مواد و روش‌ها: در این تحقیق تعداد 18 لاین امیدبخش گندم دوروم به‌همراه دو شاهد هانا و آران در پنج ایستگاه تحقیقاتی کرج، کرمانشاه، خرم‌آباد، دزفول و داراب (در دو شرایط آبیاری نرمال و قطع آبیاری در مرحله گل‌دهی) در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی در 3 تکرار و در دو فصل زراعی (1400-1398) کشت و مقایسه شدند. یافته‌ها: نتایج تجزیه واریانس مرکب دو ساله برای عملکرد دانه در شرایط آبیاری نرمال در پنج ایستگاه تحقیقاتی داراب، دزفول، خرم‌آباد، کرج و کرمانشاه و شرایط خشکی آخر فصل در داراب نشان داد که اثر سال در هر دو شرایط و همه ایستگاه‌ها معنی‌دار شد. از نظر عملکرد دانه در شرایط آبیاری نرمال نیز اختلاف بین ژنوتیپ‌ها در ایستگاه‌های داراب، دزفول و کرمانشاه معنی‌دار بود، ولی در ایستگاه‌های کرج و خرم‌آباد معنی‌دار نبود. برهم‌کنش ژنوتیپ × سال در شرایط نرمال در داراب و کرمانشاه معنی‌دار، ولی در کرج، دزفول و خرم‌آباد معنی‌دار نبود. بر اساس میانگین عملکرد دانه، لاین‌های G8، G9، G10، G14 و G18 (به‌ترتیب با میانگین عملکرد دانه 7725، 7597، 7742، 7661 و 7558 کیلو‌گرم در هکتار) برتر از شاهد‌ها بودند. با توجه به بای‌پلات GGE، سه محیط بزرگ مشخص گردید. اولین محیط بزرگ شامل مناطق دزفول و خرم‌آباد بود که ژنوتیپ‌های G8 و G10 به‌ترتیب جزو ژنوتیپ‌های برتر در این دو منطقه بودند. دومین محیط بزرگ دربرگیرنده مناطق کرمانشاه و کرج بود که ژنوتیپ‌های G9 و G14 جزو ژنوتیپ‌های برتر در این دو منطقه بودند. سومین محیط بزرگ شامل دو شرایط اجرای آزمایش در داراب بود و ژنوتیپ‌ برتر در داراب در هر دو شرایط تنش خشکی و شرایط بدون تنش G18 بود. نتایج بای-پلات نشان داد که ژنوتیپ‌های G8 و G10 جزو پایدارترین لاین‌ها بودند که در ضمن بیش‌ترین مقدار عملکرد دانه را هم داشتند. مقایسه لاین‌های مورد بررسی با ژنوتیپ ایده‌آل نشان داد که G10 و G8 نزدیک‌ترین ژنوتیپ‌ها به ژنوتیپ ایده‌آل می‌باشند که بیش‌ترین عملکرد دانه و پایداری را داشتند. نتایج خصوصیات کیفی نشان داد میانگین درجه سختی ژنوتیپ‌های مختلف در محدوده 57- 58 قرار داشت و لاین‌های امیدبخش با ارقام شاهد تفاوت قابل توجهی با هم نداشتند. ژنوتیپ G17 کم‌ترین (14%) و ژنوتیپ G14 بیش‌ترین درصد لکه آردی دانه (45%) را داشتند. هم‌چنین، تنوع نسبتاً زیادی از نظر میزان گلوتن مرطوب مشاهده شد به‌طوری‌که ژنوتیپ‌های G9 و G13 به-ترتیب با 8/23 و 3/27 درصد، پایین‌ترین و بالاترین میزان گلوتن مرطوب را دارا بودند. نتیجه‌گیری: در کل با در نظر گرفتن میانگین عملکرد دانه و نتایج GGE بای پلات در هر دو شرایط نرمال و خشکی و با در نظر گرفتن برخی از خصوصیات کیفی دانه، لاین‌های G8 (D-98-8) و G10 (D-98-10) به‌عنوان مناسب‌ترین لاین‌ها برای هر دو شرایط نرمال و خشکی انتخاب گردیدند. این لاین‌ها در آزمایشات تحقیقی- ترویجی در شرایط زارعین مورد بررسی بیشتر قرار گرفته و هر کدام از آن‌ها که در مزارع زارعین نیز برتری خود را نشان دهد به‌عنوان رقم جدید معرفی خواهد شد.