Search

Copyright of RumeliDE Journal of Language & Literature Research / RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi is the property of RumeliDE Uluslararasi Hakemli Dil & Edebiyat Arastirmalari Dergisi and its content may not be copied or emailed to multiple sites or posted to a listserv without the copyright holder's express written permission. However, users may print, download, or email articles for individual use. This abstract may be abridged. No warranty is given about the accuracy of the copy. Users should refer to the original published version of the material for the full abstract. (Copyright applies to all Abstracts.)

Ateşli silahların 13. asrın sonlarından itibaren Çin’de kullanılmaya başlandığı ve Osmanlıların da 14. Asrın yarılarından sonra bu silahları kullanmaya başladığı bilinmektedir. İlk kullanılmaya başlayan bu tarzdaki silahlar savaş meydanlarının en etkili silahı olan toplardır. Toplara göre hafif ve daha seri kullanışlı olan tüfeklerin de Osmanlılar tarafından 15. Asrın başlarından itibaren yaygın olarak kullanılmaya başlandığı bilinmektedir. Ahşap kundak üzerinde namlu ve ateşleme tertibatından ibaret olan ilk tüfeklerin küçük top ve ağıt ateşli el silahları şeklinde olduğu tahmin edilmektedir. Osmanlılar uzun yıllar fitti olarak adlandırılan tüfekler kullanmışlardır. 16. Yüzyılın sonlarından itibaren da fitillilere göre daha kullanışlı ve modern olan çakmaklı tüfekler kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı ordusu ilk kullanılan batıdan almakla beraber, daha sonra kendileri çeşitli müdahaleler ve eklemelerle tüfeklerin kullanımını seri ve kolay hale getirmişlerdir. Osmanlı modernleşmesinin başladığı 19 Yüzyılın başlarından itibaren ise Avrupa’da icat edilen tüfekleri kısa zaman içinde alarak kullanmaya başlamışlardır. Bu yüzyılda, önceki dönemlere göre hızla gelişen tüfek teknolojisinin bir sonucu olarak Osmanlı ordusunda kullanılan tüfek çeşitlerinin de sıkça değiştiği görülmektedir. Bu çalışma, modernleşme sürecinde Osmanlı ordusunun kullandığı tüfekler hakkında olacaktır.

Batı özelinde ortaya çıkan modernleşme önemli bir toplumsal değişim sürecidir. Bu değişim süreci, toplumsal yaşamın farklı alanlarında çok boyutlu ve köklü değişimleri başlatmıştır. Bu değişim sürecinde yaşlılık olgusu, aile ile birlikte değişimin merkezinde yer almıştır. Özellikle sanayileşme ve kentleşme gibi toplumsal değişim unsurlarının birbiriyle olan ilişkisi ve artan yoğunluğu modernleşme sürecinde geleneksel aile yaşamı üzerinde derin etkiler bırakmıştır. Bu etkiler, ailelerin yeni yaşam biçimlerini benimsemelerine yol açmıştır. Toplumsal değişimler, yaşamın her alanında birçok sorunu ortaya çıkarsa da genellikle görünür olduğu yer ailedir. Modernleşmeyle birlikte geleneksel aile bağlarının çözülmesi ve bireyselliğin öne çıkması, yaşlılıkla ilgili birçok değeri değiştirmiştir. Yaşlı bireylerin geleneksel toplumda ailesi ve çevresi ile kurduğu ilişkilerinin boyutu modern döneme geçişle birlikte değişmiş, geleneksel dönemdeki etkin rollerinin bir kısmını kaybetmişlerdir. Dolayısıyla geleneksel dönemde yaşlı bireylerin yaşam tarzı, modern döneme geçişle birlikte zaafa uğramıştır. Bu durum, yaşlıların aileleri ve sosyal çevreleri ile ilgili yaşadıkları birtakım sıkıntıları gündeme taşımıştır. Modern dönem; bireyselliğin radikalleştiği, geleneksel dayanışma bağlarının çözüldüğü, aidiyet ve kimlik krizlerinin insan yaşamında sosyo-psikolojik gerilimleri tırmandırdığı bir sürece işaret etse de etkilerinin bundan daha yoğun olduğu bir gerçektir. Yaşlı bireylerin bu yoğun etkiler karşısındaki savunmasızlığı neredeyse toplumun diğer üyelerinin önüne geçmiştir. Bu makalede geleneksel dönem ile modern dönemde yaşlı bireylerin, aileleri ve çevreleri üzerinden içinde bulunduğu sosyokültürel durumun bir karşılaştırılması yapılmış ve modern dönemde yaşlıları, geleneksel toplumdan farklı kılan unsurlar konu edilmiştir. Öncelikle araştırmada geleneksel toplumda yaşlıya verilen önemin üzerinde durulmuş, daha sonra ise modernleşmenin etkisiyle yaşlılığı bir sorun haline getiren süreçler tartışılmaya açılmıştır. Araştırmada yaşlılık olgusu ele alınırken literatür kaynaklarından elde ettiğimiz verilerin bir derlemesi yapılmıştır.

Halkevleri, Cumhuriyet Dönemi modernleşme hareketlerinin, 1930-1950 tarihleri arasında, en önemli araçlarından birisidir. Kuruluş biçimi ve örgütlenmesi ile merkezi bir yapıya sahip olan ve dönemin tek partisi olan Cumhuriyet Halk Fırkası’na bağlı bir kuruluş olarak halkevlerinin yürüttüğü faaliyetler, modernleşme sürecine ilişkin önemli bilgiler içermektedir. Dil ve edebiyat şubesi, güzel sanatlar şubesi, temsil şubesi, spor şubesi, içtimai yardım şubesi, halk dershaneleri ve kurslar şubesi, kütüphane ve neşriyat şubesi, köycüler şubesi, müze ve neşriyat şubesi olarak dokuz alanda faaliyet gösteren halkevleri okuma yazamadan tiyatroya, yayıncılıktan sinemaya, yardım çalışmalarında köye kadar geniş bir alanda etkinlik içerisinde olmuştur. Halkevlerinin önemli faaliyetlerinden birisi dergi yayıncılığıdır. Genel politikalar, ideolojik ve kültürel dönüşümü sağlamaya dönük çabalar halkevi dergileri aracılığıyla yerel unsurlarla harmanlanarak taşraya aktarılmaktadır. Bu dergiler aynı zamanda halkevi faaliyetlerinde görev alanlar için bir rehber taşımaktadır. Dönemin hâkim ideolojisi batılılaşma yoluyla toplumun tamamının modernleşmesidir. Bu modernleşme sürecine toplumun tüm kesimlerinin katılması eğitim yoluyla sağlanmaya çalışılmaktadır. Örgün eğitim ile gelecek nesillerin istendik biçimde yetiştirilmesi sağlanırken halkevleri yetişkin eğitimini hedeflemekte ve bu yol ile her alanda ve her kesimde yeni rejimin istediği insan tipine en kısa sürede ulaşma amacı güdülmektedir. Merkezi politikanın yerele aktarılma ve yerel unsurlarla uyumunu sağlama biçimini göstermesi açısından halkevlerinin dergi yayıncılığı oldukça önemlidir. Bu çalışma bu kapsamda Kırklareli Halkevi tarafından yayınlanan Batı Yolu dergisini Cumhuriyet modernleşmesi kapsamında inceleme amacı taşımaktadır. Modernleşme sürecinde Trakya Bölgesi’ne verilen önemin yanı sıra derginin isminin dönemin genel politikasını yansıtması dikkat çekicidir. Sekiz sayı yayınlanan dergi, yayın içeriği ile uygulanan merkezi politikaları halka yayma işlevini üstlenmiştir. Bu tür bir yayın politikası dönemin yukarıdan aşağıya modernleşme politikasıyla uyumludur. Batı Yolu Dergisi bu anlamda halkevi dergilerinin tamamında görülebilecek özellikleri yansıtmaktadır.

İçerisinde bulunduğumuz dönem ölümün sayılarla ifade edilir hale geldiği, tablodaki rakamların normalleştiği arkasındaki sosyal boyutun görünmez kılındığı bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Hastanede veya evde izole şekilde hastalıkla mücadele ederken belki de hiç olmadığı kadar Elias’ın medeni toplumlardaki ölümün yalnızlaşmasını ele alış biçimini tekrar değerlendirmekte fayda var. Hijyen alanlarına hapsedilip, yaşamın kıyısına itilen ölüm ve ölme hali aslında bizlere ne kadar da ötelesek yakınımızda olduğunu tekrar hatırlatırken ölüm kavramının sadece biyolojik değil aynı zamanda sosyolojik öğelerle de değerlendirmenin gerekliliği bu dönemde bir kez daha karşımıza çıkıyor. Bu nedenle bu makalenin amacı ölüm kavramının Elias tarafından nasıl analiz edildiğini açıklamaya çalışmak ve bunu yaparken çeşitli eserlerini bir arada değerlendirerek kavramın hem ilişkiselliğini hem de Elias’ın kendi yazıları içindeki bağlantıları ortaya koyabilmektir. Ölüm kavramının modernite ile olan ilişkisi, tarihsel süreç içerisinde nasıl değiştiği bu çerçevede değerlendirilerek ele alınacaktır. Böylelikle gündelik yaşamın kıyısına itilen bir olgu olan ölüm tekrar yaşamın bir parçası olarak analiz edilme imkânına sahip olacaktır. Orta Çağ’dan günümüze ölüm kavramının değişimini algılamak hem bugüne ışık tutarken hem de toplumsal yapının değişimiyle gündelik yaşamın en belirgin olgusunda nasıl bir değişiklik meydana geldiğini göstermesi açısından anlamlıdır. Ölümün bireysel, toplumsal, ulusal ve hatta bugünün koşullarında küresel bir mesele haline gelip gelmediğini tarihsel ve sosyolojik açıdan bakarak kavramak oldukça önemlidir. Anahtar Kelimeler: Siyaset sosyolojisi, Ölüm, Yalnızlık, Modernleşme

Osmanlı yenileşmesinde süregelen reform girişimleri on dokuz ile yirminci asırda sistemleşmiş ve kanıksanmıştır. Bu yüzden söz konusu dönemin tahlili Osmanlı modernleşmesinin anlaşılması için elzemdir. Sürece yönelik gerçekleştirilen çok sayıda çalışma olmakla birlikte henüz dönemin zihni ve dilsel yolculuğunu, tecrübesini gösterecek kâfi derecede kavramlar tarihi çalışması yapılmamıştır. Söz konusu alana katkıda bulunmak adına makalemizde Osmanlı Devleti’nin on dokuz ve yirminci yüzyılları için temsil değeri yüksek olan on dokuz ana metin incelenerek kullanılan kavramlar tespit edilmiştir. Akabinde tespit edilen kavramların anlam dönüşümleri tetkik edilmiştir. Yapılan çalışma vasıtasıyla tarihyazımında kavramların tarihlerinin önemine işaret edilmiş, Osmanlı Devleti Tarihi için Kavramlar Tarihi’nin ehemmiyetine dikkat çekilmiştir.

İvo Andriç’in, 1961’de Nobel ödülüne layık görülen ve bir bölümünde Bosna’daki Osmanlı hâkimiyetinin de ele alındığı Drina Köprüsü isimli romanı, literatürde daha ziyade kimlik ve milliyetçilik meseleleri ekseninde tartışma konusu edilmektedir. Oysa bir açıdan bir tarih belgeseli niteliğinde olan bu eserin sosyal bilimcilere sunduğu malzeme, bundan çok daha fazlasını içermektedir. Nitekim pre-modern/pre-kapitalist toplumların modern/kapitalist toplumlara dönüşüm süreciyle ilgilenenler açısından roman, konuya dair literatürdeki kuramsal ve tarihsel çalışmalara paralel bir okumaya da olanak sağlamaktadır. Bu makalede, Andriç’in rehberliğinde, uygarlığın bilhassa XIX. yüzyılda ivmelenen ve kısa sürede tüm dünyaya sirayet eden bu büyük dönüşümünün (modern/kapitalist çağın doğuş sancılarının), belirli bir yerellikte; Bosna’daki Vişegrad kasabası özelinde nasıl yaşandığı incelenmektedir. Bu itibarla bu çalışma, ‘bütün’ün (modern dönemde uygarlığın yaşadığı büyük dönüşümün) bilgisinin, ‘parça’da (Vişegrad’ın yaşadığı dönüşümü betimleyen bir roman üzerinden) izlenme çabası olarak tarif edilebilir. Bu amaçla, uygarlıkların modernleşme/kapitalistleşme süreçlerine dair sahip olduğumuz evrensel bilgiler ile romanda konu edilen gelişmeler, karşılaştırmalı biçimde ele alınmaktadır. Bu karşılaştırma, romanda işlenen konuların ağırlıklarına göre seçilen belirli temalar etrafında gerçekleştirilmektedir. Bunlar, (I) modern dönemde ideolojik düzeyde gerçekleşen başlıca dönüşümler, (II) kapitalistleşme süreçlerinin temel bazı etkileri ve (III) devlet organizasyonlarının ve devlet ile toplum arasındaki ilişkilerin dönüşümüdür.

Görünen dindarlık, gerçek dindarlık ikilemi modern çağın bir sorunudur. Dindarlık ile ilgili içsel çelişkiler yaşayanlar, içinde bulundukları durumu açıklayacak meşruiyet kodları aramaktadır. Çelişkilerden uzak, özgün dindarlık arayışı insanın doğasında bulunmaktadır. Din kuralları ile günlük pratiklerin birbirini tutmaması seküler dindarlığı doğurmuştur. Dini kurallara hiç uymadan da dindar olunabileceği yönelimi sahici midir? Dinin teorik yanı üzerinde tartışmak özgün dindarlık üretiyor mu? Bu makalenin amacı seküler dindarlığı, bu soruların cevaplarını da düşünerek yeniden ele almak ve sorgulamaktır. İdeal dindarlık, Hz. Peygamber’in sünneti ile pratiğe dönüşmüştür. Seküler dindarlığın da bu pratik esas alınarak sorgulanması ve tahlil edilmesi gerekmektedir. Hz. Peygamber’in sünnetine dayanan dindarlık, kişinin iç bütünlük ve tutarlılık içinde olmasını gerektirmektedir. Sünnet kişiyi, aile akraba ve komşularından koparmadan hukuk ve ahlaka uygun zevkli bir hayat vaat etmektedir. Dinin normatif yanı dikkate alınmadan sunulan değerler eğitimi tutarlı ve özgün dindarlık üretmemektedir. Dindarlık bir zevk haline dönüşmez ise modern dünyanın sunduğu zevkler karşısında tutunamaz.

Gelenekten gelen mutlakiyetçi monarşinin mutlak hüviyetinin zayıflamaya başla- dığı, hürriyet ve anayasal sistem söylemleriyle iki ayrı dönemde tecrübe edilecek olan parlamenter monarşinin hükmünün süreceği, eskiye oranla daha köktenci bir yenileşmenin inkılapçı izlerinin belirmeye başladığı ikircikli bir dönemin tanığı ve adananıdır Afet İnan. Dolayısıyla Afet İnan, bu ara dönemin geçiş sancılarını tecrübe etmiş, döneminin her türden siyasal, sosyal, kültürel ve entelektüel at- mosferinden beslenmiş, kadın hakları, arkeoloji ve antropoloji gibi çalışmaların öncüsü olmuştur. Eski ile yeni, geleneksel ile modern, mutlakiyet ile anayasal sistem arasında ka- lınan bir dönemin tam da ortasında, kendisine yaşamın her alanında bir yer ve yön bulma çabasını tecrübe etmiştir. Tarihin bu önemli dönemecinin tanığı olan Afet İnan, yaşadığı dönem içerisinde değerlendirilmeye çalışılacaktır. Çöküşten bir kuruluş öyküsü yazılan dönemin etkin kadrosu içerisinde yer alacak olan Afet İnan’ın, bu kuruluş ve kurtuluş hikâyesinin neresinde yer aldığı, sahip olduğu de- ğer ve geliştirdiği düşüncelerini nasıl bir ortamda oluşturduğu, çalışmanın ceva- bını aramaya gayret gösterdiği soruların başında yer almaktadır. Kendi ifadesiy- le, şahsını Atatürk’ün talebesi ve ilim arkadaşı olarak tanımlayan İnan’ın, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin modernleşme sürecini pek çok alanda temsil eden bir değeri olduğu anlaşılmaktadır.

Modern Azerbaycan edebiyatının en önemli isimlerinden birisi, birçok engelleri aşarak Rusya’da ilk Türkçe gazeteyi Ekinçi Gazetesini çıkaran gazeteci-yazar, aydın Hasan Bey Zerdabi’dir. O, Ekinçi’de yaptığı çalışmalarla modern Azerbaycan edebiyatının temellerini oluşturacak, yeni bir neslin yetişmesine öncülük etmiştir. Öncelikle Ekinçi gazetesinde yazılan yazıların gayesi halkı eğitime ve medeniyete yönlendirmek, Azerbaycan edebiyatına yeni edebi türler kazandırarak modern anlamda yeni edebiyatın temelini oluşturmaktı. Aynı zamanda Ekinçi gazetesi sayfalarında Türk dünyasının ortak bir edebî dili olması yönünde çalışmalara da yer vermiştir. Gazeteler toplumun hayatını sosyal ve kültürel birçok yönden etkileyen önemli bir araç olduğundan Ekinçi de Azerbaycan edebiyatının modernleşmesini birçok yönden etkilemiştir.

XX. yüzyıl başlarında Türkistan’da değişen sosyal hayat ile çağın talepleri doğrultusunda eğitim hayatında modernleşme hareketi başlamıştır. Yeni şekillenmeye başlayan bu eğitim metodunun Rusya Müslümanları arasında yerleşmesinde, “usul-i cedit” hareketinin sistemli bir şekilde yayılmasında İsmail Gaspıralı’nın yanında diğer ceditçi aydınların da rolü büyük olmuştur. Özbek cedit hareketinin önemli isimlerinden biri olan Hamza Hekimzade Niyazi de 1911- 1914 yılları arasında dış ülkelere seyahat ederek, eski usuldeki okul ve medreselerin ıslahı fikriyle yakından tanışmıştır. Niyazi, bu seyahatler sonucunda usul-i cedit mekteplerinin programlarını, ders kitaplarını öğrenerek yeni usulde mektepler açmıştır. Bu okullarda yeni tarzdaki eğitim metoduna uygun ders kitaplarının olmaması, ceditçi aydınları ders kitapları yazmaya sevk etmiştir. Eğitimdeki bu boşluğu doldurmak adına Niyazi, “Yeñil Edebiyat” “Okış Kitabı” ve “Kıraat Kitabı” gibi ders kitapları hazırlamıştır. Biz bu çalışmamızda, Niyazi’nin 1914 yılında alfabe öğretildikten sonra okutulan “Okış Kitabı” adlı eserinden söz edeceğiz.

1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin eğitim politikaları “Millilik”, “Modernleşme-Batılılaşma” ve “Laiklik” kavramları etrafında şekillenmiştir. 1920’li yılların sonlarına doğru kesinleşen bu politikalara karşı ciddi bir mu- halefet yaşanmamakla birlikte 1930’lu yıllarda bu kavramlardan ne anlaşılması gerektiği konusunda bazı tartışmalar yaşanmıştır. Bu tartışmalarda eğitimde ya- bancı etkisi ve eğitimin manevi yönüne dair eleştiriler dile getirilmekle birlikte dönemin yöneticileri “Millilik-Modernleşme-Laiklik” kavramlarını teorik olarak birbiriyle uyumlu olarak ele almış ve bu yönde yürüttükleri politikalardan ödün vermemişlerdir.

Bugün daha çok Çağdaş Türk Müziği olarak anılan müzik türünün, Türk Modernleşmesi’nin doğal bir sonucu olduğu düşünülebilir. Modernleşmeye ilişkin tüm sorunlar, söz konusu müzik türünün sorunlarında da etkilerini göstermektedir. Türün isimlendirmesi içerisinde yer alan "çağdaş" sıfatı, nesnel anlamı ile modernlik teriminden kendi içine sızan değerler anlamında netliğini yitirmiştir. Bu nedenle bu müzik türüne ilişkin kavramlaştırabilme sorunları ortaya çıkabilmektedir. Çağdaş Türk Müziği bugün Türkiye’de üretilmekte olan her tür müziği kapsayan bir başlık olurken, "Türk Müziği" genel başlığı altında yer almaktadır. Türün anlaşılabilmesi, değerlendirilebilmesi ve üretilebilmesi noktasında, isminin bünyesinde taşıdığı nesnelliğe işaret edilebilir. Ancak "çağdaş" sıfatının güncel olanı ifade etmesi de kavramın hareketliliğini beraberinde getirdiğinden, bugün ve sonrasında "modernlik" kapsamı ötesinde anlayışları da içerebilmektedir. Bu çalışmada "modern" ve "çağdaş" sözcüklerinin kullanımı noktasında ortaya çıkan kavram karmaşasına örneklerle değinilerek, söz konusu kavram karmaşasından etkilenen bir tür olan "Çağdaş Türk Müziği"ne yönelik olarak, bu türün oluşum dinamiklerine de işaret eden bir isim önerisi yapılacaktır.

Osmanlı modernleşmesinin son döneminde ortaya çıkan siyasi akımları incelemek bir taraftan ekonomik, teknolojik ve siyasi gelişmelerin , kültür ve düşün alanlarında ortaya çıkan felsefi hareketlerin Osmanlı toplumuna etkisini; diğer taraftan da siyasi düzenin koşullarını ve mekanizmasını oluşturan ögelerin değişimini çözümlemek anlamına gelir. Bu meselenin ana noktasını , son dönemdeki modernleşme çabalarının toplumda, özellikle seçkinler arasında ortaya çıkarttığı çatışma ve ayrışma ekseni ile "Jön Türk" hareketinin bu eksende aldığı yerin ne olduğu hususu oluşturmaktadır.

Bugünkü Türkiye'de yazı dilinin sadeleştirilmesinden hürriyet düşüncesinin fikri planda gündeme getirilmesi ve toplumsal alana taşınıncaya kadar, modernleşmenin kökenlerini "Yeni Osmanlılar"ın öncü çalışmalarında bulmak mümkündür. Bu makale "Yeni Osmanlıların din ve siyaset anlayışları bağlamında modernleşmenin Yeni Osmanlıların düşünceleri üzerindeki etkisini ve moderniteyi okuma biçimlerini ,farklı epistemik ve kültürel kalıplara sahip bir toplumdaki tezahürlerini ele almaya çalışmaktadır.

Türkiye’nin sorunlarına çözüm bulma amacıyla yöneldiği Sosyalizm fikrine daha sonradan eleştirel olarak yaklaşan Kemal Tahir, Sosyalizm düşüncesinin Türkiye’nin toplumsal yapısına göre yeniden yorumlanması gerektiğini savunur. Yerel / yerli bir anlatı peşinde olan Tahir’in çabaları gerek romanlarının gerekse diğer yazılarının ana temasını oluşturmaktadır. Türkiye’nin Batılılaşma/ Modernleşme serüvenine de değinen Tahir, Türkiye’de modernleşme sürecinin yapaylığını çok defa vurgulamaktadır. Bu sebeple hem Kemalist hem de sol aydınların tepkisini çeken Tahir’in, Batılılaşma ve Sosyalizm kavramlarına yönelttiği eleştirilerin değerlendirilmesi önem arz etmektedir. Modernleşme, sosyalizm, liberal düşünce, kısacası Türkiye’nin gelişme meselesine çözüm bulma arayışı hâlâ güncelliğini korumakta olduğundan Tahir’in kendine has olan tutumunu incelmekte fayda vardır