Search

Mevlid, Hz. Muhammed'in doğum günü ve bu günü anlatan eserlere verilen isimdir. ?Mevlid? denildiğinde Türk edebiyatında akla ilk gelen Süleyman Çelebi ve eseri ?Vesiletü'n-Necât? olmuştur. Bundan sonraki yıllarda da mevlid yazma ve okuma geleneği devam etmiştir. Çalışmamızda, Şehîdî'nin yazdığı Mevlidi inceledik. Tezimiz, giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Girişte Türk Edebiyatında Mevlid hakkında bilgi verilmektedir. Şehîdî ve Mevlidi hakkındaki bilgiler ilk bölümde anlatılmaktadır. İkinci bölümde mevlid, dilbilgisi açısından incelenmektedir. Daha sonra metindeki deyim ve atasözleri verilmiş, üçüncü bölümde metnin trankripsyonu yapılmıştır. Dördüncü bölüm dizini içermektedir. Sonuç kısmında çalışmalarımız değerlendirilmiş ve devamında kaynakça verilmiştir.Anahtar Kelimeler: Mevlid, Şehîdî,Süleyman Çelebi Mevlid is a name of Hz. Mohammed?s birthday and the poems describing the day. When ?mevlid? is mentioned, Süleyman Çelebi and his work ?Vesiletü?n-Necât? is the name which comes to mind first. In the following age, the writing and reading of ?Mevlid? went on. In our study, we examined a mevlid poem written by poet named ?Şehîdî?. Our thesis consists of the preface and four chapters. In the preface, information on Mevlid in Turkish literature is given. Information about Şehîdî and his mevlid is provided in the first chapter. In the second chapter, mevlid is examined in terms of grammar. After that, the statements and proverbs of the text are given, In the third chapter the text completly has been transcribied. The fourth chapter includes the index. Our studies are evaluated in the Conslusion part and the continuation bibliography is given.Key Words: Mevlid, Şehîdî, Süleyman Çelebi 338

Türklerin İslam'ı kabul etmesinden sonra yeni bir dinin kavram dünyasıyla tanışan Türkçenin bu kavram dünyasına ne ölçüde cevap verebildiğinin tespiti açısından Türkçe Kur'an tercümeleri, Türk dili tarihinde önemli bir yere sahiptir. Çünkü, kültür tarihi içerisinde meydana gelen her dinî tecrübe, dilde yeni yeni kavram alanlarını ve anlam genişlemelerini de beraberinde getirmiştir. Bunun yanında, dinî metin tercümelerinin incelenmesi dinî terminolojinin ne ölçüde karşılandığının ve sözcüklerin anlam alanlarında ne gibi değişiklikler meydana geldiğinin, bazı dinî eşdeğerlerin ödünçlendiği eski dinin anlam dünyasından neler taşıdığının bilinmesi açısından da kolaylıklar sağlamaktadır. Dil bir süreç olduğu için dinî eşdeğerler de tıpkı diğer sözcükler gibi olgu/olaylar karşısında yapı ve anlam bakımından değişiklikler yaşayarak yeni görevler yüklenirler. Bu çalışmada, 11-15. yüzyıllar arasında yazılmış satır altı Türkçe Kur'an tercümelerinde yazuk/günah sözcüğünün kavram alanı anlambilim bakımından ele alınmıştır. Çalışmanın birinci bölümünde yazuk/günah sözcüğünün Kur'an'daki kavram alanı tespit edilmiş, bu amaçla elli Arapça kök ve türevleri Doğu ve Batı Türkçesiyle yazılmış dört tam metinli üç eksik metinli Kur'an tercümesinde taranmıştır. Söz varlığını oluşturan eşdeğerler öncelikle nicelik bakımından değerlendirilip grafiklerle yorumlanmıştır. Daha sonra, hedef metinlerde bir eşdeğerin bir Arapça köke hangi sıklıkta geldiği tespit edilerek Kavram Alanı Dizini başlığı altında eşdeğerin kullanım sıklığı gösterilmiştir. Ayrıca, Kurucu İsimler ve Kurucu Fiiller başlığı altında bir isim ya da fiil yapımında hangi eşdeğerin ne sıklıkta kullanıldığı tespit edilmiştir. Elde edilen bulgular yardımıyla yazuk/günah sözcüğünün kavram alanı içerisinde yer alan eşdeğerler anlambilim ve sözcükbilim başlıkları altında incelenmiştir. Sonuç olarak, varsayımlarla bulguların büyük oranda örtüştüğü görülmüştür.Anahtar Kelimeler : Kur'an, kavram alanı, anlam alanı, söz varlığı, satıraltı çeviri, semantik, artzamanlı semantik After the Turks adopted İslam, the Turkish Qur'an translations have a significant place in the history of Turkish language in terms of determining the extent of which Turkish, which is introduced to the concept world of a new religion, can respond to this new concept world. Indeed, every religious experience in cultural history has been a reason for new concept areas and also has led expansion of meaning in language. In addition, the study of religious text translations provides convenience in terms of knowing the extent to which religious terminology is met and which changes occurred in the meaning fields of words, and what some religious equivalents coming from old religion reflect. As language is an ongoing process, religious equivalents – like other words – are prone to change in terms of meaning and structure and undertake new tasks in case of events and new phenomena. In this study, the meaning area of the word yazuk /günah in interlinear Turkish Qur'anic translations written between the 11th and 15th centuries was elaborated in terms of semantics. In the first part of the study, the concept area of the word yazuk / günah 'in the Qur'an was determined, and for this purpose fifty Arabic roots and derivatives were searched in four full-text and three incomplete Qur'an translations written in Eastern and Western Turkish. The equivalents constituting the vocabulary were first evaluated in terms of quantity and interpreted with graphics. Then, the frequency of an equivalent was shown in the Concept Area Index by determining how often an equivalent corresponded to an Arabic root in the target texts. In addition, under the titles, `Founder Names` and `Constituting Verbs`, the frequency and the type of the equivalent used in derivating a name or a verb were determined. Under the light of the findings, the equivalents within the concept area of the word yazuk /günah were examined under the titles of semantics and lexicology. In conclusion, it was observed that the assumptions and the current findings coincided to a great extent.Key Words : Koran, conceptual field, semantic field, vocabulary, interlinear translation, semantics, diachronic semantics 292

Söz yapımı, bir dilin zenginliğinin göstergelerinden biri kabul edilir. Dünyanın herhangi bir dili söz yapımı konusunda mahir ise o dilin `gelişmiş, üretken` olduğu söyleyebilir. Dildeki kavram ve eylemlerin, yardımcı ögelerin biçimsel olarak gösterilebilmesi sözlerle mümkün olduğundan, bir dil her dönemde yeni sözler türetmelidir. Şayet söz yapımında geç kalırsa başka dillerden ödünç kelimeler almak zorunda kalır ki bu da bir dil için zayıflık kabul edilir. Eklemeli bir dil olan Türkçede söz yapımı için yapım ekleri ana karakterler durumundadır. Türkçe yapım ekleri açısından dünyanın en üretken dillerinden biridir. Türkçede söz türetmek için kullanılan dört türlü yapım eki vardır: isimden isim yapma ekleri, isimden fiil yapma ekleri, fiilden isim yapma ekleri ve fiilden fiil yapma ekleri. Bu çalışmada, Türkçenin tarihî dönemlerinden olan Harezm Türkçesinde söz yapımı incelenmiştir. Harezm Türkçesi, Türk dili tarihinde eserler açısından en şanslı dönemlerdendir. Bu dönem, gerek mensur gerekse manzum ve sözlük hüviyetinde, dönemin dil hususiyetlerini, dil bilgisi özelliklerini, kelime hazinesini, cümle yapısını; kısacası bir dilin incelenmesi için gereken bütün malzemeye sahip bir dönemdir. Dönemin en hacimli ve kelime hazinesi olarak en zengin eserleri olan Nehcü'l-Ferâdis, Kısasü'l-Enbiyâ, Hüsrev ü Şîrîn ve Mu'înü'Mürîd üzerinde yürüttüğümüz çalışmamızda; bu eserlerde geçen sözlerin nasıl yapıldıklarını, söz yapımında hangi eklerin nasıl ve ne sıklıkla kullanıldığı tespit edilmiştir. Toplanan malzemenin çokluğundan dolayı tez çalışmasının alanını daraltıp söz konusu eserlerde isim yapımı incelenmiştir. Üç bin yüz on yedi isim ve isim soylu kelimenin yapısının incelendiği bu çalışmayla; dönemin söz yapımında kullanılan ekleri ve bu eklere hangi sıklıkla müracaat edildiği tespit edilmiştir. Word coinage is regarded as one of the indicators of richness of a language. If a world language is adept at coining words, then we can say that that language is `developed and productive. Since it is possible to represent concepts and actions as well as auxiliary elements in a language through words, a language has to coin new words at all times. If a language is delayed in word coinage, it is obliged to borrow words from other languages, which is considered to be a weakness on the part of that language. Derivational afffixes are major elements for word coinage in Turkish, which is an agglutinative language. Turkish is one of the most productive languages in the world in terms of dervicational affixes. There are four kinds of derivational affixes used in Turkish to coin words: affixes used to derive nouns from nouns, affixes used to derive verbs from nouns, affixes used to derive nouns from verbs and affixes used to derive verbs from verbs. In this study, we investigated word coinage in Kwarezm Turkish, which is one of the historical periods of Turkish. Khwarezm Turkish is one of the most fortunate periods in the history of Turkish language in terms of works produced. This period is one that possesses all the materials needed to explore a language ranging from prose and poetry to lexicons, from linguistic characteristics of the period to grammatical rules and from its vocabulary to syntax. In our study, which we conducted on Nehcü'l-Ferâdis, Kısasü'l-Enbiyâ, Hüsrev ü Şîrîn and Mu'înü'Mürîd, which were the most voluminous works of the period and which were the richest in terms of vocabulary, we attempted to discover and describe how the words used in those books were coined, and what affixes were used how frequently in word coinage. Due to an abundance of materials we collected, we narrowed down the scope of our dissertation and we explored noun making in the works in question. In our study, in which we investigated the structure of about three thousand nouns, we determined the affixes which the said period used in word coinage and how frequently these affixes were used. 1210

Dede Korkut Destanları, on iki hikayeden meydana gelen Oğuz hikayeleri mecmuasıdır. Bugüne kadar iki nüshası tespit edilmiş olan destanların tam adı `Kitâbu'l Dedem Korkut Alâ Lisân-ı Taife-i Oğuzân'dır.` Halk kültürümüz ve edebi kaynaklarımız arasında milli bir hazine değeri taşıyan Dede Korkut Destanları ile ilgili bugüne kadar pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada ise Dede Korkut Destanları anlambilimsel ölçütler eşliğinde değerlendirilmiştir. Gerek söz varlığı gerekse anlam olayları bakımında çok zengin olan destanlar, bugüne kadar işlenmemiş yönleri ele alınarak anlambilim açısından çözümlenmeye çalışılmıştır. Türk kültürü ve edebiyatı bakımından büyük öneme sahip olan Dede Korkut Kitabı üzerine bugüne kadar pek çok çalışma yapılmıştır. Dede Korkut Kitabı hakkındaki ilk bilimsel yayın 1815 yılında Heinrich Friedrich von Diez tarafından yapılmıştır. Dede Korkut Kitabı'nın Dresden nüshası ilk defa Kilisli Muallim Rıfat tarafından yayımlanmıştır.(1916) İki asırlık bir geçmişi olan Dede Korkut çalışmaları gerek Türkiye gerekse yurtdışında halen yapılmakta hatta bu alanda özel olarak üniversitelerde kürsüler kurulduğunu da bilmekteyiz.Tezimizin konusunu Dede Korkut Destanlarının Anlambilim bakımından incelenmesi; anlambilim teorilerinin metin üzerinde uygulanması teşkil etmektedir.Sözcük düzeyinde anlam incelemesi yapılırken; temel (göndergesel) anlam, yan anlam, ters anlam, çokanlamlılık, eşanlamlılık, eşadlılık, yakın anlamlılık, alt anlamlılık gibi temel konular incelenmiştir. Sözcük düzeyinde anlam olayları anlam kayması, anlam genişlemesi, anlam daralması, metaforlar, metonimi ve terim anlamı gibi konular araştırılmıştır. Sözcük düzeyinde anlam incelemesi yapılırken metaforlar ve eylemde görünüş, kılınış konuları ayrı başlıklar halinde detaylı olarak incelenmiştir. Kavram türleri bakımından metaforlar sınıflandırılarak; yönelmeli metaforlar, ontolojik metaforlar, kişileştirme ve kapsayıcı metaforlar metnimizden örneklerle ortaya koyulmuştur. Dede Korkut hikayelerinin tümce anlambilimi açısından görünümü tezimizin ikinci kısmını oluşturmuştur. Sözdizimi çalışmaları hakkında bibliyografik bilgi verildikten sonra bildirme ve istek kiplerinin tümceye kattıkları anlamlar, eylemlerde birleşik zaman oluşturan biçimbirimler, ulaç biçimbirimleri ve tümceye kattığı anlamlar araştırılacaktır. Devrik tümce ve anlamı yanı sıra değişik anlatım kalıpları Dede Korkut hikayelerinden örneklerle araştırılacaktır. Tezimizin amacı, Dede Korkut Destanları'nın anlambilimsel yapısının ortaya konması böylelikle sözcük ve tümce bazında tek tek incelenecek olan metnin dönemin dil hususiyetlerini yansıtması ve leksikal semantik niteliklerinin hem semantik hem de halkbilim araştırmacılarına fayda sağlamasıdır. Dede Korkut Epics is a book of Oghuz stories from twelve stories. The full name of the epics that have been identified so far is `Kitâb-ı Dedem Korkut Ala Lisan-i Taife-i Oguzâ`. Many studies have been carried out on Dede Korkut Epics which carry a national treasure value in our literature. In this study, Dede Korkut epics were evaluated in terms of semantic criteria. The legends, which are very rich in terms of meaning in the sense of the word existence, have tried to solve semantically by considering their unprocessed aspects to this day. Many works have been done on Dede Korkut Book which has great importance in terms of Turkish culture and literature. The first scientific publication about the book of Dede Korkut was made by Heinrich Friedrich von Diez in 1815. Dede Korkut Book's Dresden copy was first published by Kilisli Muallim Rıfat. (1916) Dede Korkut, two centuries old, is still working in Turkey and abroad. Examination of Dede Korkut epics from the point of view of Semantics; is the application of semantic theories on the text. When a meaningful examination is made at the word level; basic concepts such as basic (subordinate) meaning, side meaning, inverse meaning, synonymity, synonymity, homogeneity, close meaning, and sub meaning are examined. At the word level, meanings of meaning phenomena, meaning expansion, meaning constriction, metaphors, metonymy and meaning of term were investigated. Metaphors and their appearance in action, while they have been examined in word level, have been examined in detail in separate titles. By classifying metaphors in terms of concept types; oriented metaphors, ontological metaphors, personalization and inclusive metaphors. The view from the point of sentence semantics of Dede Korkut's stories constituted the second part of my thesis. After bibliographic information about syntax studies is given, it is understood that they are sent by the informants and the requesting people, the forms which form the combined time in the actions, the morphologic forms and the meaning of the phrase are investigated. In addition to the transposed sentence and its meaning, different narrative patterns will be searched with examples from Dede Korkut's stories.The purpose of the thesis is to reveal the semantic structure of Dede Korkut epics, so that the text to be examined individually on the basis of word and sentence reflects language characteristics of the period and lexical semantic qualities benefit both semantic and folklore researchers 271

`Eski Türkçede Askerlik Terimleri` başlığıyla ortaya konulan bu çalışmada, birden çok araştırma alanını değerlendirme ihtiyacı doğmuştur. Bu bakımdan çalışma Türk Dili Tarihi, Terim Kavramı, Türk Kültürü ve Askerlik/Askerlik Terimleri şeklinde ifade edilebilecek bir sacayağı üzerine kurulmuştur. Giriş bölümündeki kısa açıklamaların ardından ikinci bölümde çalışmaya Eski Türkçe kavramını ve yayıldığı tarihsel ve coğrafi alanları bir araya getiren derlemeyle devam edilmiştir. Bu bölümde Türkçenin Tarihsel Dönemleri, bu dönemlerden inceleme alanı olan Eski Türkçe ve bu devreye giren alanlardaki tarihi (uzak) lehçeler(Köktürk-Uygur-Karahanlı Türkçeleri)in başlıca dil özellikleriyle birlikte dil yadigârları kısaca değerlendirilmiştir.Üçüncü bölümde çalışma Terim Kavramı, Terimlerin Özellikleri, Terim Yapma Yolları, Terimlerin Genel Dile Yansımaları ve Askerlik Terimleri şeklinde düzenlenmiştir. Dördüncü bölüm ise Türk Kültürü ve Askerlik alanına ayrılımıştır. Daha kapsamlı olarak ele alınan bu bölümde, bir anlamda askerî terimlerin kaynağı olan `Türk Askerlik Kültürü` düşünülen bütün yönleriyle değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda Eski Türk Kültürü, Askerlik Kültürü ve Türk Askerlik Kültürü yanında Eski Türklerde Askerlik alanları incelenmeye çalışılmıştır.Çalışmanın ana bölümünü ise beşinci bölüm oluşturmuştur. Bu bölümde, Eski Türkçede askerlik alanıyla iç içe olduğu düşünülen terimlerden `savaşmak` anlamı etrafında toplanan yirmi tanesi belirlenmiş ve bu terimler yapı, etimoloji, anlam, Türkiye Türkçesine uzak ve yakın lehçelerdeki durumları bakımından incelenmiştir. Bu amaca yönelik olarak `Eski Türkçedeki Askerlik Terimleri` alanını işleyen bütün çalışamalara ulaşılmaya çalışılmıştır. Ayrıca Eski Türkçe alanı olarak belirlenen sahada verilen bütün eserler, bu bakış açısıyla gözden geçirilmeye çalışılmıştır.Sonuç bölümünde ise alanda yapılan araştırmalar sonucunda, üçlü sacayağı olarak ifade edilen çalışma sahasında terimlerin incelenmesi neticesinde ortaya çıkan özellikler değerlendirilmiştir. In this study titled `Military Terms in Old Turkish`, there was a need to do research in more than one field. Therefore, the study is based on the pillars of Turkish Language, Concept of Term, Turkish Culture and Military. Following the short explanation in the introduction part, a compilation of the concept of Old Turkish, its spread to historical and geographical fields, was presented in the second part. In this part, Historical Periods of Turkish, Old Turkish being one of these periods of study and important phonological features of the languages (Gokturk, Uighur, Karakhanli Turkishes) in this subperiod along with their linguistic heritages were shortly analyzed.In the third part, the study covered Concept of Term, Features of Terms, Term Construction, Reflections of Terms on General Language and Military Terms. The fourth part was allocated for Turkish Culture and Military field. In this partly comprehensive part, `Turkish Military Culture`, being the source of military terms in a sense, were handled in all its aspects. In this regard, Old Turkish Culture, Military Culture and Turkish Military Culture were discussed along with the Military fields in Old Turkic People.The fifth part is the main part of the study. In this part, twenty terms associated with the meaning of `combat`, which is a term considered close to the military field in the Old Turkish, were chosen, and these terms were analyzed in terms of structure, etymology, meaning, their status in distant and close dialects of Turkish. To this end, all the studies covering `Military Terms in Old Turkish` were looked over. Also, all the works considered to be in the field of Old Turkish were reviewed from this viewpoint.In the conclusion part, the features which were revealed through analyzing the terms in the field of study so called as the three pillars, as a result of the research carried out in the field, were evaluated. 233

Bu çalışmada Karahanlı Türkçesi dönemine ait Dîvânu Lugâti't-Türk adlı eserde yer alan fiillerin Kazak Türkçesi'nde yaşayan şekilleri incelenmiştir. Öncelikle Dîvânu Lugâti't-Türk'te yer alan fiillerin Kazak Türkçesinde yaşayan şekilleri çeşitli sözlüklerden yararlanılarak tespit edilmiştir. Dîvânu Lugâti't-Türk'te yer alan 3477 fiilin 1408'sinin Kazak Türkçesinde aynen ya da değişik şekillerde yaşadığı saptanmıştır. Daha sonra tespit edilen bu fillerin uğradıkları fonetik ve semantik değişiklikler detaylı olarak ele alınmış ve elde edilen bulgular sonuç kısmında çeşitli istatistiki verilerle birlikte değerlendirilmiştir. Ayrıca Karahanlı Türkçesi, Dîvânu Lugâti't-Türk, Kâşgarlı Mahmud, Kazakistan, Kazak Türkleri ve Kazak Türkçesi hakkında da genel bilgiler verilmiştir. In this study, the comparative analysis examines the use of verbs between the Dîvânu Lugâti't-Turk's, which belongs to Karakhanid Turkish period, and the contemporary versions in Kazakh Turkish. First of all, Dîvânu Lugâti't-Turk's verbs in contemporary Kazakh Turkish are investigated by examining various dictionaries. It is determined that 1408 of 3477 verbs which take part in Dîvânu Lugâti't-Turk's are generally consistent in contemporary dictionaries, yet some variations exist. Specifically, the selected verbs' phonetic and semantic changes are examined comprehensively. Findings are evaluated with statistical data in the result section. Also, some other information about Karakhanid Turkish, Dîvânu Lugâti't-Turk's, Kâşgarlı Mahmud, Kazakhstan, Kazakh Turks and Kazakh Turkish are presented. 388

Türk dili bilim dalının en önemli çalışma sahalarından biri ağız çalışmalarıdır. Bu bağlamda Batı Türkçesinin birçok diyalekti dilciler tarafından incelenmiştir. İran'daki Türk ağızları da son zamanlarda bazı araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Bu çalışma İran'ın kuzey batısında yer alan Kaydar ili ağızlarını konu edinmektedir. Çalışma Giriş, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Metin ve Dizin olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışma yöntemi ve bölge ile ilgili temel bilgiler sunulmuştur. İnceleme bölümlerinde Kaydar ili ağızlarının dil özellikleri art zamanlı ve eş zamanlı yöntemlerle incelenmiş, gerektiğinde diğer ağızlarla karşılaştırılmıştır. Dil incelemeleri sonucunda Kaydar ili ağızlarının genel özellikleri tespit edilmiş, bölge genelinde yaygın olan ağız grupları belirtilmiştir. Kaydar ilinde iki ana ağız konuşulmaktadır, bunlardan biri -Ay ağzı diğeri ise -sIn ağzıdır. -Ay ağzı da kendi içinde iki alt guruba ayrılmaktadır. Metin bölümü, Kaydar ilinden derlenen ses kayıtlarına dayanarak oluşturulmuştur. Çalışmanın son bölümünde, hazırlanan metnin gramatikal dizinine yer verilmiştir. One of the most important studies of the Turkish linguistics science is the subdialect studies. In this context, many dialects of the Western Turkish were examined by the linguists. Turkish subdialects observed in Iran attracted the attention of some researchers. In this paper, subdialects of Kaydar province in the northwestern part of Iran have been discussed. The study is composed of five parts: Introduction, Examination, Phonetic Description, Morphological Description, Text and Index. In the introduction part, methods of the study as well as the basic particulars regarding the region have been presented. In the examination part, linguistic characteristics of the subdialects of the Kaydar province were studied by means of diachronical and simultaneous methods and compared to the other subdialects when necessary. As a result of the linguistic examinations, general characteristics of the subdialects of the Kaydar province were identified and a group of subdialects spoken across the region were specified. Two basic subdialects are spoken in the Kaydar province, one of them is the subdialect called -Ay and the other is the subdialect called -sIn. Subdialect –Ay is divided into two subgroups. Text part is constructed based on the sound recordings compiled from the Kaydar province. In the final part of the study, grammatical index of the prepared text has been presented. 1177

Anar Rızayev?in Ak liman Adlı Eserinde Dil ve Üslup? adlı çalışmamız giriş, kaynakça ve sonuç bölümlerinin dışında üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde yazarın hayatı, eserleri ve eserlerin taşıdığı dönem özellikleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde eserde üslubu etkileyen kelimeler, kelime grupları ve cümleler incelenmiş, sınıflandırılmış, sıklıkları belirtilmiştir. Üçüncü bölümde ise ?Ak Liman? eserinin Azerbaycan Türkçesi Latin alfabesinden, Türkiye Türkçesi Latin alfabesine aktarımı ve Türkiye Türkçesine çevirisi verilmiştir. Anahtar kelimeler: Anar Rızayev, Ak Liman, Azerbaycan Edebiyatı, Povest, Dil ve Üslup My working called ?Anar Rızayev?in Ak liman Adlı Eserinde Dil ve Üslup? includes three main parts except introduction,development and conclusion parts. In the first part ,the author?s life ,his works and the periodic features of the workings is mentioned.In the second part ,the words,the phrases and the sentences that effect the wording of the work are investigated, classified and the frequency of them are determined.Finally in the third part , it is placed that `? Ak Liman `?s transfering from Azerbaijani alphabet toTurkey Turkish alphabet and the translating of Turkey Turkish. Key words: Anar Rızayev, Ak Liman, Azerbaijan Literature, Povest, Language and Wordıng. 421

Kelimelerin anlamlarını inceleyen dilbilim alanına semantik denir. Bir kelimenin zamanla çeşitli nedenlerle başka kavramları da karşılar duruma gelmesine ise çokanlamlılık denir. İnsana en yakın kavramlardan olan organ isimleri yeni kavram ve durumları adlandırmada başvurulan temel kelimelerdendir. Bu doğrultuda beş organ ismi `ağız, burun, göz, kaş, kulak` seçilerek tarihî Türk yazı dillerine ait eserler, sözlükler ve günümüze ait çeşitli kaynaklar aracılığıyla kelimelerin anlam ağı tespit edilmeye çalışılmıştır.Kelimelerin temel anlamı ve temel anlama bağlı ortaya çıkan yan ve metaforik anlamlarının belirlenmesinin yanında tarihî Türk yazı dillerine ait eserlerden tespit edilen örnekler (kronolojik sırası ile) de çalışmamızda yer almaktadır.Kelimelerin; tarihî Türk yazı dillerine ait eserler, sözlükler ve günümüze ait çeşitli kaynaklardan yola çıkılarak tespit edilen anlamları, bağlam içinde dilbilim yöntemleriyle artzamanlı ve eşzamanlı olarak incelenmiştir.Anahtar Sözcükler:1. Semantik2. Çokanlamlılık3. Organ İsimleri4. Ağız, Burun, Göz, Kaş, Kulak5. Artzamanlı ve Eşzamanlı İnceleme The field of linguistics examining the meaning of words is called semantics. When a word takes on the meanings of other concepts over time due to a variety of reasons, it is called polysemy. Organ names, which are among the closest concepts to people, are among the basic words used in referring to new concepts and situations. In this regard; by choosing five organ names `mouth, nose, eyes, eyebrows, ears`, it is studied to identify the semantic nets of the words through the Works belonging to historic Turkish written language, dictionaries and a variety of present sources.Besides determining the basic meaning, connotation and metaphorical meanings of the words; examples identified from the Works of historic Turkish written language (in chronological order) are also included in this study.The meanings of words identified through the Works belonging to historic Turkish written language, dictionaries and a variety of present sources are examined in context through linguistic methods, diachronically and simultaneously.Key Words:1. Semantic2. Polysemy3. Organ Names4. Mouth, Nose, Eyes, Eyebrows, Ears5. Diachronic and Simultaneous Examination 149

Bu çalışmada benzerlik, eşitlik ifade eden isimden isim yapma ekleri incelenmiştir. Çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kök, ek kavramı ve kelime türetimi hakkında genel olarak bilgi verilmiş; ikinci bölümde ise Türkçede eşitlik, benzerlik ifâde eden isimden isim yapma ekleri art zamanlı ve eş zamanlı olarak incelenmiştir. Adı geçen yapım ekleri tarihî ve çağdaş lehçelerden verilen örneklerle açıklanmıştır. Ayrıca, Derleme ve Köken Bilgisi Sözlükleri taranarak söz konusu yapım eklerinin geçtiği kelimeler morfolojik yönden incelenmiştir. Çalışmamızın son kısmını ise çalışmamız boyunca yararlanılan eserlerin künyelerinin yer aldığı Kaynaklar kısmı oluşturmaktadır.Anahtar Kelimeler1. yapım ekleri2. Türk lehçeleri3. benzerlik4. eşitlik. This study analyses the derivational affixes which bear similarity and equity meanings in Turkish. These affixes are for derivation of nouns from nouns. The study is composed of two main sections. In the first section, the concepts of ?stem? and ?affix? are analysed and some brief. Information is given on word derivation process in Turkish. In the second section, Turkish derivational affixes are studied diachronically and synchronically. These affixes are explained with examples from historical and contemporary dialects. In additon, dictionaries of etymology are scanned and analysed morphologically. The last part of the study is composed of a list of bibliography which were made use of during the whole study.Key words1. Derivational affixes2. Turkish dialects3. Equity4. Similarity. 136

Ortaya koyacağımız bu çalışmada, Türkçenin başlangıcından beri en işlek isimden isim yapım eklerinden biri olarak kullanıla gelen +lIk/+lUk eki, hem tarihî Türk lehçelerinde hem de çağdaş Türk lehçelerinde incelenmeye çalışılmıştır.Tezdeki amaç, işlev ve anlam dallanmalarını tespit ederek, bunların tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki örneklerini verip, art zamanlı ve eş zamanlı bir çalışma yapmaktır. Ayrıca ekin sorunlarını kavrayarak, bunlardan bir sonuç çıkarmak tezin diğer hedefleri arasındadır.Çalışmamızda ilk olarak tarihî dönemlere ait sözlükler, döneminin dil özelliklerini yansıtan metinler ve dizinler taranıp, söz konusu ekin kullanıldığı kelimeler fişlenmiştir. Daha sonra, aynı yöntem çağdaş Türk lehçelerinde de uygulanmıştır. Fişlenen kelimeler fonksiyonlarına göre tasnif edilmiş ve içlerinden uygun olanları seçilerek çalışmaya aktarılmıştır.Sonuç olarak, tezdeki örneklere dayanarak ekin işlevleri ve anlam dallanmaları tespit edilmeye çalışılmış ve ekin çekim eki vasfında da kullanıldığı kanısı oluşmuştur.Anahtar Sözcükler:1.yapım2.+lIk/+lUk3.anlam4.fonksiyon5.işlek In this study we shall present an effort has been made to examine the affix +lIk/+lUk used as one of the most productive derivational affixes making noun from noun both since the beginning of the Turkish language in Historic Turkish dialects and contemporary Turkish dialects.The objective in this thesis is to determine the branching of function and meaning, to give their examples in Historic Turkish dialects and contemporary Turkish dialects, and to perform a diachronic and simultaneous study. In addition, one of the other objectives is to perceive the problems of the affix and then draw conclusions from these.In our study first of all, the dictionaries pertaining to the historical periods, texts reflecting the language properties of its period, and indexes have been scanned and the words, in which the affix is used, have been recorded. Later on, the same technique has also been used for the contemporary Turkish dialects. The recorded words have been classified according to their functions and the most proper ones among them have been chosen and transferred to the study.Finally, depending on the examples in the thesis an effort has been made to determine the functions and the meaning branching of the affix and it has been thought that the affix has the quality of an in flexional affix.Key Words:1.Derivational2.+lIk/+lUk3.Meaning4.Function5.Productive 299

Bu tez çalışmasında Azerbaycan edebiyatının önemli isimlerinden olan Celil Mehmetkuluzâde'nin kaleme aldığı hikâyeleri dil ve üslûp açısından incelenmiştir.Çalışma beş bölümden oluşur. Birinci bölüde yazarın hayatı ve sanat anlayışı hakkında bilgiye yer verilmiştir.İkinci bölümde yazarın hikâyeleri Türkiye Türkçesine aktarılmıştır.Üçüncü bölümde Azerbaycan Türkçesinin ses ve şekil özellikleri verilmiştir.Dördüncü bölümde hikâyelerin tanıtımı ve temalar verilmiştir.Beşinci bölüm, hikâyelerin biçimsel özelliğini teşkil eder. Bu bölümde olay örgüsü, kişiler, zaman ve mekân, hikâyelerin dili ve kelime dünyası, anlatım teknikleri verilmiştir.Sonuç kısmında çalışmanın genel bir değerlendirmesi yapılır.Anahtar kelimeler: Celil Mehmetkuluzâde, Azerbaycan Türkçesi, Dil ve Üslûp, Türkiye Türkçesi, This thesis is examined in terms of language and style the stories of Celil Mehmetkuluzâde, one of the most denomination of the Azerbaycan literature.The study consist of five parts. İn the first part is on the life and are given information about art of author.İn the second parts the stories of author has been transferred to Turkish turkey.İn the third part sound and shape features of Azerbaijan literature were provided.Forth part theme of stories and presentation of stories were given.Chapter Five, the formal characteristics of stories is formierened. In this section plot, people, time and space, the world of stories and words of language, narrative techniques, are given.A general assessment of the results of the study is done.Key words: Celil Mehmetkuluzâde, Azerbaijan Turkish, Language and Style, Turkish Language 252

Bu çalışmada, sözlü gelenekte doğup gelişen ve 16. yüzyılda yazıya geçirilen Dede Korkut Hikâyeleri, metin dil bilimi ölçütlerine göre incelenmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde metnin tanımı yapılmış, metin dil biliminin görevleri açıklanmış ve metin çalışmalarının tarihi gelişimi hakkında bilgi verilmiştir. Bu bölümde ayrıca Dede Korkut Hikâyeleri üzerine genel değerlendirmeler yapılmıştır.İnceleme, metin olmanın en önemli ölçütleri olarak kabul edilen bağdaşıklık ve tutarlılık üzerine yapılmıştır. Bağdaşıklık bölümünde, metni meydana getiren cümleler arasında dil bilgisi ögeleri ile sağlanan ilişkilerden ?gönderim, değiştirim, eksilti, bağlama ögeleri, kelime bağdaşıklığı? incelenmiştir. Çalışmada öncelikle bu inceleme alanları hakkında teorik bilgiler verilmiş daha sonra bu bilgiler Dede Korkut Hikâyeleri'nden seçilen örnek cümleler üzerinde uygulanmıştır.Tutarlılık bölümünde ise metni meydana getiren anlam birimleri arasındaki mantık ilişkileri incelenmiş, hikâyelerdeki olayların metin içindeki düzenlenişleri ele alınmıştır. Hikâyelerdeki olay parçaları ayrı ayrı tespit edilerek numaralandırılmıştır. Daha sonra ise, her hikâyenin tutarlılık durumu hakkında genel değerlendirmelerde bulunulmuştur.İnceleme sonucunda, anonim bir metin olmasına rağmen Dede Korkut Hikâyeleri'nin günümüzdeki metin dil bilimi ölçütlerine uygun olduğu tespit edilmiştir.Anahtar Sözcükler1. Dede Korkut Hikâyeleri2. Metin Dil Bilimi3. Bağdaşıklık4. Tutarlılık5. Söylem Çözümlemesi In this study, oral tradition was born and developed in the 16th century brought into written text Dede Korkut Narratives, were examined according to the criteria of text linguistics. Work is defined in the introductory section of text, text linguistics and explained the tasks were given information about the historical development. This section also reviews were generally on the Dede Korkut Narratives.Review the text of the most important criteria to be considered is based on the cohesion and coherence. In Cohesion, the text of constituent elements of grammar and sentence provided between the relations `reference, substitution, ellipsis, conjunction, lexical cohesion` examined. In study first reviews the theoretical knowledge about the information given, then Dede Korkut Stories selected samples was performed on the sentence.In cohorence of the text by means of logic relationships between the unit has been examined in the stories were of events in text editing. Track events are detected separately in the stories are numbered. Then, every story has been made general remarks about the appearance of cohorence.Investigations showed that at the end of Dede Korkut Stories, although an anonymous work conforms to the criteria of modern text linguistics.Key Words1. Dede Korkut Narratives2. Text Linguistics3. Cohesion4. Cohorence5. Discourse Analysis 372

Bu çalışma, Azerbaycan Edebiyatının önemli yazarlarından Elçin Efendiyev'in ?Toyuğun Diri Galması? ve ?Dolça? isimli povestleri üzerine yapılan bir dil ve üslûp incelemesidir.Çalışmamız, üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci Bölümde Elçin'in dili ve üslûbu morfolojik, fonolojik ve leksikolojik açıdan toplam yirmi sekiz alt başlıkta değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmede Elçin'in povestlerinde yer alan her türlü dil unsurunun standart gramer kitaplarında ve sözlüklerde bulunmayan farklı kullanımlar olmasına dikkat edilmiştir. Çalışmamızın bu noktasında Eski Anadolu Türkçesinin dil özellikleri ve Azerbaycan Türkçesinin ağız özellikleri povestlere yansıdığı şekliyle tespit edilmiştir. Birinci bölümde üslûp kısmında povestler üzerinde bakış açısı ve anlatım teknikleri açısından da çalışma yapılmıştır. İkinci bölümde bu iki povestin Türkiye Türkçesine aktarıldığı metinlere yer verilmiştir. Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise her iki povestin Kiril alfabesinden Latin alfabesine yapılmış transkripsiyonuna yer verilmiştir..Anahtar Kelimeler: Elçin Efendiyev, Azerî edebiyatı, povest, dil ve üslûp, The present study offers a linguistic and stylistic analysis of two povests of Elçin Efendiyev, who is one of the prominent authors of Azerbaijani literature. The povests taken as the main samples for the analysis are ?Toyuğun Diri Galması? (Survival of a Hen) and ?Dolça?.The study has three chapters. In the first chapter Elçin?s language and style has been assessed in morphological, phonological and lexicological terms under 28 titles. The main concern of this assessment has been to find out different usages found in Elçin?s povests that do not appear in the standard grammatical books and lexicons. At this stage of the study, it has been detected that vernacular aspects of Old Anatolian Turkish and Azerbaijani Turkish are widely reflected in povests. In the first chapter, under the title concerning style, viewpoint and narrative techniques have been analysed as well. In the second chapter standard Turkish (Turkey) versions of the two povests are given. Under the third chapter Latin transcription of the original Cyrillic versions of both povests take place.Keywords: Elçin Efendiyev, Azerbaijani Literature, povest, language and style. 335

Baba Rahim Meşreb'in Kitab-ı Mebde-i Nûr Mesnevîsi (İnceleme - Metin - Dizin), Baba Rahim Meşreb'i ve onun bir eseri olan Kitab-ı Mebde-i Nûr'u konu edinmektedir. Baba Rahim Meşreb, 1640 - 1711 yılları arasında Orta Asya'da yaşamış mutasavvıf bir şairdir. Melamî - Kalenderî bir derviş olan Baba Rahim Meşreb, ilk eğitimini Nemengan'da sufî Ahund Molla Bazar'dan almıştır. Daha sonra eğitimine Kaşgar'da meşhur sufî Afak Hoca'nın tekkesinde devam etmiştir. Afak Hoca tekkesinde yedi yıl kalmış ve dinî-tasavvufî bilgisini geliştirmiştir. Ancak tekkede bulunan kızlardan birine âşık olması onun kovulmasına sebep olmuştur. Ömrünün bundan sonrasını gezgin bir derviş olarak geçirmiştir. Baba Rahim Meşreb'in yazdığı eserlerden biri Kitab-ı Mebde-i Nûr'dur. Mebde-i Nûr, Mevlana Celaleddin-i Rumî'nin Mesnevî-yi Manevî'sinden ilham alınarak yazılmıştır. Eser, mesnevî tarzında yazılmış manzum bir eserdir. Mesnevî-yi Manevî ile aynı vezinde ve ona benzer bir tarzda yazılmıştır. Eserin içerisinde Mesnevî'den alınma kırk iki Farsça beyit bulunmaktadır. Bu beyitlerdeki düşünceler açıklanmakta ve hikayelerle, gazellerle dinî-tasavvufî öğütler verilmektedir. Eser üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde 3978 beyit, ikinci bölümde 3663 beyit, üçüncü bölümde ise 1267 beyit bulunmaktadır. Eserde toplam 8908 beyit mevcuttur. Çağatay Türkçesinin son dönemine ait olan Mebde-i Nûr, hem kelime hazinesi bakımından hem de dil özellikleri bakımından önemli bir eserdir. Klasik Çağatay Türkçesinin dil özellikleri bilinmektedir ve bu döneme ait eserlerin büyük çoğunluğu incelenmiştir. Ancak Çağatay Türkçesinin son döneminin dil özellikleri tam olarak ortaya çıkarılmış değildir. Mebde-i Nûr, dil malzemesi bakımından oldukça zengindir. Mebde-i Nûr'da, Çağatay Türkçesinin Klasik Dönem dil özelliklerinden farklı birtakım dil özellikleri görülür. Kitab-ı Mebde-i Nûr, Mevlana Celaleddin-i Rumî'nin Orta Asya'ya kadar nasıl etkilediğini göstermesi bakımından da önemlidir. Eser, Orta Asya'da çok okunan bir eserdir. Bu çalışmada böyle bir eser her yönüyle incelenmiştir.Anahtar Sözcükler1. Baba Rahim Meşreb2. Kitab-ı Mebde-i Nûr3. Çağatay Türkçesi4. Tasavvuf5. Mevlana ve Mesnevîsi The Book of Mebde-i Nur Masnavi of Baba Rahim Mashrab deals with Baba Rahim Mashrab and Mebde-i Nur which is one of his works. Baba Rahim Mashrab who lived in Central Asia between 1640-1711, is a sufi poet. Baba Rahim Mashrab, a Melami-Kalenderi dervish, took his first training from sufi Ahund Molla Bazar in Nemengan. Then he continued his education in the dervish lodge of famous sufi Afak Hodja in Kaşgar. He stayed in tde lodges of Afak Hodja for seven years and developed his religious-mystical knowledge. But falling in love with one of the girls in the lodge caused him to be discharged. He spent the rest of his life as a traveller dervish. One of the works he wrote was the book of Mebde-i Nûr. It was written with the inspiration of Mevlana Celaleddin-i Rumî?s Masnavi-yi Manevi. The work was in verse which was written in the style of rhymed couplets. It was at the same metre as Masnavi-yi Manevî and written at the same style. In the work, there are 42 verses quoted from Masnavi. The ideas in the verses were explained and religious-mystical advices were told by stories and lyric poems in it. It was constitued from three parts. In the first part there were 3978 verses, in the second part 3663 verses and third part there were 1267 verses. In the work, there were 8908 verses in total. Mebde-i Nûr which was belonged to the last period of Chagatay Turkish, is an important work according to its vocabulary as well as its language features. The language characteristics of Classical Chagatay Turkish was knıwn and most of the works belonged to this period, were studied. But the language characteristics of the last period of Chagatay Turkish hasn?t been fully revealed yet. Mebde-i Nûr is fairly rich according to its language materials. In Mebde-i Nûr, same kind of language characteristics different from Classical period language characteristics of Chagatay Turkish are seen. The book of Mebde-i Nûr is also important because it shows how sufi poet Mevlana Celaleddin-i Rumî affects through Central Asia. It is a widely read work in Central Asia. This study examined such a masterpiece in every respect.Key Words1. Baba Rahim Mashrab2. The book of Mebde-i Nûr3. Chagatay Turkish4. Sufism5. Mevlana (Rumî) and his Masnavî 1403

Millû Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu tarafından 1999-2003 yıllarıarasında okutulmak üzere onaylanmış ilköğretim okulları 6.-8. sınıflar Türkçe derskitaplarındaki dil yanlışlarının tespit edilip yanlışların türlerine göre sınıflandırıldığı butezde ortaya, Türkçe ders kitaplarında kullanılan dilin Türk millû eğitiminin amaçlarıarasında yer alan, öğrencilere Türk dilini sevdirmek, kurallarını sezdirmek; onları,Türkçeyi gelişim süreci içinde bilinçle, özenle ve güvenle kullanmaya yöneltmekilkesine uygun olarak kullanılmadığı be-lirlenmiştir. Hatalı cümle sayısındaki fazlalıkve özellikle yazım kurallarındaki istikrarsızlık, öğrencinin ana dilini iyi bir şekildeöğrenmesini engellemekle bir-likte; onu, anadilini bilinçle, güvenle ve özenlekullanmaktan alıkoymaktadır. Öğrencinin, diline karşı olan sevgi ve saygısı daazalmaktadır.Bu çalışmanın temel hedefi, akademisyenler ve kitap yazarlarının yanı sıraTalim Terbiye Kurulu nceleme Komisyonu üyelerinin dikkatlerini Türkçe derskitaplarındaki mevcut hata ve eksikliklere çekmektir. In this thesis, primary school 6th grade, 7th grade and 8th grade, theTurkish textbooks, which are approved by Ministry of Education between1999 and 2003, are examined. The grammer mistakes are fixed and themistakes are classified according to types.The result of the investigation shows that the language which is usedin Turkish textbooks is inappropriate to the aims of Turkish NationalEducation. The excessive amount of mistakes and the inconsistent ofgrammer structure prevent students to learn their primitive language better. Italso causes to cease to care for their primitive language.The main aim of this work is attract attention lecturer, writer and T.T.Kcommission members to the existing mistakes and deficiency in Turkishtextbooks. 190

414 ÖZET Söz dizimi, dilin kelime grupları, cümle türleri ve cümledeki kelime münasebetleri ile ilgili bölümdür. Dilin, canlı bir varlık olduğu göz önünde bulundurulursa, onun zamanla gelişme kaydetmesi ve değişime uğraması tabiîdir. Ancak dilin diğer alanlarına göre daha sabit olan söz diziminde bu süreç daha yavaş seyreder. Dilin tabiî yapısını oluşturan söz diziminin gelişmesinde dilin kendi imkânları kadar, dilin yazı dili olması ve farklı yapıya sahip dillerle temas etmesi de büyük önem arz eder. Bu çalışmada aynı yapıya sahip olan Türkiye Türkçesi ile Kazak Türkçesi'nin söz dizimi karşılaştırılmış, ortak, benzer ve farklı yönleri belirtilmiştir. Ayrıca çok büyük boyutlara ulaşmamakla beraber, temasta bulundukları dillerin söz dizimi etkisiyle meydana gelen değişikliklerin tespitine çalışılmıştır. 415 ABSTRACT Syntax is the part of language which studies word groups, types of sentences and relation between words in a sentence. Considering that language is alive, it is natural for a language having tendency to improve and change. But this process occurs very slowly in syntax which has more stable structure according to other parts of a language. The factors like being literary and in relationship with other languages as well as the natural improvement of a language have great importance in the development of syntax which means the arrangement of the word in a sentence. In this research Turkish and Kazakh languages which have the same structure are syntactically compared and the same, similar and different structures are distinguished. Also some changes in the syntactic structure of these languages are determined which occur as a result of a contact with other languages of different syntactic structure. 431

245 ÖZET Oğuznâme Metin ( 1a - 50b Varaklar arası) - Dizin adlı çalışmanın, Giriş bölümünde Oğuznâmelerin ve Oğuznâmecilik geleneğinin, tarih içindeki oluşumundan ve öneminden bahsedilmiş, ayrıca teze konu olan Kazan Oğuznâmesinin dil özellikleri çıkartılmıştır. Metin bölümünde, ele alınan Oğuznâme Latin harfleri ile transkribe edilmiş ; her sayfa ve satır numarası satırların başında parantez içinde gösterilmiştir. Dizin bölümünde, metinde geçen kelimeler aldıkları tüm çekim ekleri ile sayfa ve satır numaralan belirtilerek verilmiştir. Sonuç bölümünde ise, bu eserin incelenmesi sonucunda elde edilen bazı düşüncelere yer verilmiştir. Çalışma esnasında yararlanılan kaynaklar, Kaynakça bölümünde yer almıştır. 246 ABSTRACT Oguzname Text ( between sheets 1a and 50b ) - Index, introduction part of the work named Index presents the formation of the Oguznames and the constitution which adapts the Oguzname tradition and explains its significiants. It also dewells upon the characteristics of the language which is on the thesis topic. The chapter named Text points out that Oguzname has been transcipted in Latin; it has been show in ` ( )` at the beginning of every page and line. The words that are referred to in the chapter named Index are given with the page and line numbers along with all thir suffixes. The conclusion part of the work contains some thoughts when have been had after the researching the work itself. The sources which have been used during the research are listed in the bibliography section. 269

314 ÖZET Bu tezin konusu dil üzerinde yapılan tartışmalar ve millî Kazak dilinin doğuşudur. Kazakistan, Çarlık hükümetinin hüküm sürdüğü ve Rus yönetimin bulunduğu dönemlerde, Kazak Türkçesi hem Orta Asya hem Rusya'da yaşayan diğer Türk boylarında olduğu gibi çeşitli derecelerde Moskova'daki Sovyet yönetimi tarafından politik baskılara maruz kalmıştır. Rus dilinin etkisi altında kalmıştır. Bu sebeple Kazak Türkçesi özgürce gelişimini sağlayamamıştır. Millî Kazak Türkçesinin temelleri Çarlık yönetimi döneminde atılmıştır. Bu oluşum sürecinde önemli rol üstlenen isimlerden biri İlminskiy'dir. İlk alfabe llminskiy tarafından Kiril alfabesi temellerine dayanarak oluşturulmuştur. Bu alfabe Türk dillerinin bir kolu olan Kazak lehçesinin özelliklerine dayanır. Fakat bu alfabe Kazakistan'da yaygın bir kullanıma sahip olamadı. 1905 yılında Kazakistan'da ve tüm Türkistan'a Arap alfabesi hâkim oldu. Bunun üzerine Ahmet Baytursunoğlu tarafından Arap alfabesine dayalı yeni bir alfabe oluşturuldu. Bu alfabe Kazak Türkçesinin imlâ kurallarını temel alan ıslah edilmiş Arap alfabesiydi. Böylece bu alfabe kendine özgü ve yaratıcı bir hâle getirilmiştir. 1926 yılındaki Baku Türkoloji kongresine kadar Kazakistan'da bu alfabe başarıyla kullanılmıştır. Baku Türkoloji kongresinden sonra dil ve alfabe konusunda Türk cumhuriyetleri tamamında bir takım tartışmalar başlamıştır. Haziran 1929 yılından, 1940 yılında Kiril alfabesi Kazakistan'da tanınana kadar geçen süre içinde Lâtin alfabesi kullanılmıştır. Resmî dil olarak Kazak Türkçesini kazandırılmış olan alfabenin gelişimi ile ilgili tartışmalar da bununla sürmüştür. Kazakistan'daki resmî yazışmaların Kazak Türkçesinde olmasını gerektiren 1923 kararnamesi onaylanmıştı. Bu tezde 1890 ve 1930 yıllan arasında gazete ve dergilerde yer alan Kazak millî dilinin oluşum süreci inceleniyor. 315 ABSTRACT This dissertation examines the debates on language and creation of Kazakh national language. Both in the era of Tsarist ruling and also in the Soviet power, Kazakh language, with other Turkic languages of Central Asia and of peoples of Russia, in general, was subjected to varying degrees of political repression by Soviet state in Moscow and linguistic repression by Russian language, and this did not allowed it to develop freely. Formation of Kazak national language had been started in the Tsarist ruling, ilminskiyi is a remarkable figure in this process. First alphabet was created by him on the base of Cyrillic alphabet, with the crystallizing dialectal features of Kazakh dialect, a branch of Turkic Language. But this could not become widespread in Kazakhstan in that period. In 1905, the Arabic alphabet prevailed in Kazakhstan and all over Türkistan. After that, second alphabet was created by Ahmet Baytursunoğlu on base of Arabic alphabet. This was a reformed Arabic alphabet on the base of orthography of Kazakh language, so it was original and indigenous. Until 1926 Baku Turkology Congress this alphabet was used successfully in Kazakhstan. After this congress, debates on language and alphabet rose in all over the Turkic world. In June of 1929, Lâtin alphabet was adopted and used until 1940 when Cyrillic alphabet was introduced in Kazakhstan. With the discussions on alphabet, Kazakh language gained progress in status as a state language. In 1923 a decree was passed in the KASSR requiring that official documents be written in Kazakhstan. This dissertation examines the process of formation of Kazakh national language in the frame of debates, which occurred in the newspapers and journals of the period between 1890 and 1930.316 Keywords: alphabets, history of Kazakh alphabets, orthography, education, publishing, Ilminskiyi system, policy of language. 310

ÖZET Tatar Türkçesi, Türk lehçeleri içinde Kuzey-Batı (Kıpçak) grubuna dahil edilmektedir. Çalışmamız, Tatar Türkleri'ne ait Hayvannar Turındagı Ekiyetler (Hayvan Masalları)'den hareketle Tatar Türkçesi'nin ses bilgisi özelliklerini tespit etmeye yöneliktir. Tezimiz giriş, inceleme, metin ve aktarma olmak üzere dört bölümden meydana gelmektedir. `Giriş` bölümünde Kazan Tatarları ve Tatar Türkçesi, Tatar Türkleri'nin tarihçeleri ve edebiyatları üzerinde durulmuş, Türk edebiyatında masal türü hakkında bilgi verilmiştir. `inceleme` bölümünde metinlerden hareketle Tatar Türkçesi'nin ses bilgisi özellikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Verilen örnekler, Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesi ile karşılaştırılmıştır. `Metin` bölümünde ise tez çalışmamıza kaynak olan 33 masal transkribe edilmiştir. Her masala bir numara verilmiş, ayrıca masal içindeki satırlar da numaralandırılmıştır. `İnceleme` bölümünde verilen örneklerdeki ilk rakam masal numarasını, ikinci rakam satır numarasını göstermektedir. `Aktarma` bölümünde transkripsiyonlu metinler Türkiye Türkçesi'ne aktarılmıştır. ABSTRACT Among the Turkish languages, Northwest (Kıpçak) group includes Tatar Turkish. Our study confirms the features of the phonetics of the phonetics of Tatar Turkish via Hayvannar Tunndagi Ekiyetler (Animal stories) which belong to Tatar Turks. Our thesis consists of four sections; Introduction, Examination, Texts and Translation. Introduction gives information about the history and Literature of Tatar and Kazan Turks and also about the type of the stories in Turkish Literature. Examination part shows the phonetics of Tatar Turkish through some texts. The examples given, compare the earlier Turkish Language and Turkish spoken in Türkiye now. In the texts, 33 stories as sources of our study are transferred. Each story is given a number and the lines in the story are also numbered. In the examination part, the first number shows the story - number and the second one is for the line. In the translation part, the texts with their transcriptions are translated into Turkish spoken in Türkiye. 272

ÖZET Çalışmamız; Kerkük, Diyarbakır, Urfa ve Harput ağalarının fonetik ve morfolojik mukayesesi ile ilgilidir. Bu çalışmada, Güneydoğu Anadolu bölgesinde konuşulan ağızlarla, bu yörenin dil ve kültür bakımlarından tabiî bir uzantısı olduğu kabul edilen Kerkük bölgesi ağzını mukayese ederek, söz konusu ağzı bölgelerinin, benzer ve farklı yönleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Tezimizin fonetik bölümünde ele aldığımız bölgelerin, ünlü ve ünsüz varlığı, başlıca ses kuralları, ünlü ve ünsüz değişmeleri ile bazı ses olaylarının mukayesesi yapılmıştır. Morfoloji bölümünde ise yapım ve çekim ekleri, isim ve fiil çekimleri, zarf-fiil ve sıfat-fiiller ile kelime çeşitleri mukayese edilmiştir. Çalışmamızda Türk dilinin gramer konulan, mukayeseli bir tarzda ele alınmış ardından örnekler verilmiştir. Verilen örneklerin açıklayıcı nitelikte olmasına özen gösterilmiştir. Tezimizdeki örnekler dipnotlarla tanıtlandırılmış, sonuna da geniş bir kaynakça eklenmiştir. ABSTRACT This sudy is about the phonetic and morphological comparison between the dialects in Kerkük, Diyarbakır, Urfa and Harput. In this study, we tried to point out the different and similar aspects of these dialectic regions by comparing the dialect of Kerkük, which is considered as a natural extension of south-east Anatolian region, from the point of culture and language, to those in south-east Anatolia. In the section on phonetics of our thesis, we made a comparison between vowels and consonants, major rules of phonetics, variations in vowels and consonants and some phonetic phenomena. In the section on morphology, we compared inflexional and derivational affixes, inflecting nouns and verbs, participles and gerunds and also parts of speech. In our study, the subjects of Turkish grammar were explained comparatively with examples, we also paid attention to the examples to be explanatory enough. The examples in our thesis were witnessed in the footprints and references were also included. 232