Search

De overslibde terp Wartena-Noord ligt in het klei-op-veengebied ten zuidoosten van Leeuwarden. Het betreft een huisterp uit de Romeinse tijd die voor een groot deel bestaat uit organogeen materiaal en die in 2013 voor een deel is opgegraven. De site bevindt zich in het dalgebied van een voormalig veenriviertje dat in de prehistorische tijd verbinding had (geul van Goutum) met het Boornebekken. Tijdens de opgravingen zijn geologische opnamen verricht in de profielwanden van de aangelegde werkputten. In totaal zijn 6 profielkolommen gedocumenteerd. Om de natuurlijke laageenheden te kunnen dateren zijn dateringsmonsters genomen. Samen met de dateringen van het vondstmateriaal uit antropogene lagen verschaft dit een chronologische fasering. Uit het geo-/archeolandschappelijke onderzoek is naar voren gekomen dat de vorming van het Basisveen op het Pleistocene zand begon rond 4295 v. Chr. In het veenpakket bevindt zich tussen 3.32 en 3.45 m -NAP een Wormer klei-inschakeling die gedateerd is tussen ca. 2690 en 2780 v. Chr. Door de natuurlijke overslibbing van kwelderklei stopte rond 310 v. Chr. de pure veenvorming en werd een humeuze / venige kleilaag afgezet. De terp werd rond 75 n. Chr. aangelegd op een laagje kleiig zeggeveen dat uiteindelijk op deze organogene kleilaag is gevormd. In de 3e eeuw n. Chr. nam de menselijke invloed in het gebied sterk af. Het gebied vernatte en er vormde zich een kleiige veenlaag ('Tinga-achtig veen'). Dit veen raakte overslibd in de vroegmiddeleeuwse tijd. Deze kleisedimentatie was het gevolg van hervatte ontginningen in het klei-op-veengebied. Door ontwatering en een verbeterde afwatering, trad bodemdaling op en tot aan de laatmiddeleeuwse bedijkingen werd het gebied overstroomd bij hoog stormvloedwater.

De terp Wommels-Stapert ligt in het zuidelijke deel van het voormalige Boornebekken in Westergo. Deze terp is aan het einde van de 1ge eeuw volledig afgegraven. Alleen de diepste sporen die tot onder de terpzool zijn gegraven, resteren nog. In 2014 is de terpzool archeologisch onderzocht. Uit het begeleidende geologisch-archeolandschappelijk onderzoek - beschreven in dit rapport - kan worden afgeleid dat in de late bronstijd deze regio bestond uit een uitgebreid kweldergebied dat doorsneden werd door grote getijdenkreken. Het begin van de kwelderontwikkeling op de locatie Wommels-Stapert is rond 1200-1100 v. Chr. gedateerd. Tijdens geomagnetisch onderzoek dat voorafgaand aan de archeologische opgraving uitgevoerd is, werd een getijdengeulachtig patroon waargenomen ten zuiden van de terp. Dwars op de geulstructuur is tijdens het veldwerk een boorraai gezet. Deze raai was de voorbereiding op de gegraven profielsleuf over de geulstructuur. Uit deze opnamen bleek dat een restgeulsysteem verantwoordelijk was voor het waargenomen geulpatroon. Ten tijde van de eerste bewoning rond 650-600 v. Chr. was de restgeul grotendeels dichtgeslibd. De restgeullaagte liep met vloed nog onderwater. Aan de hand van aardwerkvondsten kon worden vastgesteld dat in de midden ijzertijd de laagte verder verlandde en er slappe kwelderafzettingen werden afgezet. Deze afzettingen zijn antropogeen verstoord (vertrapt en vergraven). De afwatering moet vanaf die tijd via door de mens gegraven sloten hebben gelopen. De locatie Wommels-Stapert lag op kwelderafzettingen aan de noordzijde van de restgeullaagte. Uit het archeologisch onderzoek bleek dat de bewoning in de vroege ijzertijd als een vlaknederzetting begon. In de midden-ijzertijd werd een terplichaam opgeworpen wat erop duidt dat in die tijd het maximale stormvloed niveau (Extreem Hoog Water; EHW) was gestegen en dat het noodzakelijk was op een verhoogd podium te wonen. ' Deze paleo/ archeoandschappelijke ontwikkeling komt sterk overeen met die van de site Saksenoord die westelijk van Wommels-Stapert gelegen is. Enkele waterputten, waarvan de oudste al eind 12e/begin 13e eeuw gedempt is, zijn gebouwd met vrij humeuze zoden. Bata, tsche indicatoren wijzen erop dat deze zoden zijn gestoken in een verzoet landschap. Deze verzoeting is waarschijnlijk het gevolg van de bedijking die voorafgaand aan de bouwen demping van de waterputten heeft plaatsgevonden.

De onderzoekslocatie Gaarkeuken ligt op het terrein van het voormalige provinciale gronddepot Oosterzand, een depot dat zuidoostelijk lag van de sluizen in het Van Starkenborghkanaal bij Gaarkeuken (west Groningen). Op de onderzoekslocatie komt in de ondiepe ondergrond een veenpakket voor dat ligt op de Pleistocene zandafzettingen. De veenlaag is afgedekt met een dun dek van zeeklei afzettingen. Tijdens de grondwerkzaamheden op het terrein van het depot zijn door de provinciale archeoloog van Groningen oude slootpatronen waargenomen in het veen waarvan het vermoeden was dat zij tot de oudste veenontginningsfase behoorden. Om de vragen te beantwoorden hoe 1) het slotenpatroon en drie dimensionaal uitzag, 2) uit welke tijdperiode de eerste ontginningen dateerde en 3) wat de waterkwaliteit was tijdens de eerste slootontginningsfase, is op 9 april 2010 een kleinschalig paleolandschappelijk proefsleuf onderzoek uitgevoerd door de heren Groenendijk en Vos. Tijdens deze veldopnamen zijn monsters genomen voor paleoecologisch onderzoek aan de veenlaag en aan de afdekkende klei en in de oude slootvulling. Bij het beantwoorden van de vragen is naast het veld- en laboratoriumonderzoek Gaarkeuken ook gebruik gemaakt van de paleolandschappelijke kennis uit het onderzoek Stoobos (Vos & Groenendijk 2005), een onderzoekslocatie die westelijk van Gaarkeuken ligt. Het belang van het onderzoek Gaarkeuken is dat het inzicht geeft in de landschapsgeschiedenis van Zuidelijk Westerkwartier; de onderzoekslocatie is daarom een ‘sleutel site’ in de regionale landschapsreconstructie van Groningen. Uit het paleolandschappelijk onderzoek Gaarkeuken komt naar voren: - dat het hier gaat om een vroeg Middeleeuwse ontginning gaat met veensloten, - dat tijdens de eerste fase van middeleeuwse overstromingen van het veengebied bij Gaarkeuken (vanuit het noordelijk gelegen Lauwerszeesysteem) het veen niet onderwater kwam te staan maar ging drijven, - dat zich in deze eerste fase van verdrinking onder de drijvende veenschollen zich klapklei vormde, en - dat in de daaropvolgende fase, toen het veen zijn drijvende vermogen verloor (eveneens in de periode van de vroege middeleeuwen), er kwelderklei op het veen werd afgezet. Dat is een brakwaterklei die behoort tot de Lauwerszee afzettingen. De afbeeldingen achter in het rapport geven een visuele samenvatting van de locatie, de veldopnamen en de pollenanalyse.