Search

De overslibde terp Wartena-Noord ligt in het klei-op-veengebied ten zuidoosten van Leeuwarden. Het betreft een huisterp uit de Romeinse tijd die voor een groot deel bestaat uit organogeen materiaal en die in 2013 voor een deel is opgegraven. De site bevindt zich in het dalgebied van een voormalig veenriviertje dat in de prehistorische tijd verbinding had (geul van Goutum) met het Boornebekken. Tijdens de opgravingen zijn geologische opnamen verricht in de profielwanden van de aangelegde werkputten. In totaal zijn 6 profielkolommen gedocumenteerd. Om de natuurlijke laageenheden te kunnen dateren zijn dateringsmonsters genomen. Samen met de dateringen van het vondstmateriaal uit antropogene lagen verschaft dit een chronologische fasering. Uit het geo-/archeolandschappelijke onderzoek is naar voren gekomen dat de vorming van het Basisveen op het Pleistocene zand begon rond 4295 v. Chr. In het veenpakket bevindt zich tussen 3.32 en 3.45 m -NAP een Wormer klei-inschakeling die gedateerd is tussen ca. 2690 en 2780 v. Chr. Door de natuurlijke overslibbing van kwelderklei stopte rond 310 v. Chr. de pure veenvorming en werd een humeuze / venige kleilaag afgezet. De terp werd rond 75 n. Chr. aangelegd op een laagje kleiig zeggeveen dat uiteindelijk op deze organogene kleilaag is gevormd. In de 3e eeuw n. Chr. nam de menselijke invloed in het gebied sterk af. Het gebied vernatte en er vormde zich een kleiige veenlaag ('Tinga-achtig veen'). Dit veen raakte overslibd in de vroegmiddeleeuwse tijd. Deze kleisedimentatie was het gevolg van hervatte ontginningen in het klei-op-veengebied. Door ontwatering en een verbeterde afwatering, trad bodemdaling op en tot aan de laatmiddeleeuwse bedijkingen werd het gebied overstroomd bij hoog stormvloedwater.

Op 2 en 3 november 2010 heeft op het terrein van het voormalige schoolgebouw aan het Oud Kerkhof nr. 13 in Sneek geologisch en archeolandschappelijk onderzoek plaatsgevonden. Dit onderzoek heeft belangrijke nieuwe resultaten opgeleverd over Holocene stratigrafie en wordingsgeschiedenis van de stad Sneek. Uit het onderzoek voormalige schoolgebouw (locatie Sneek - De School) bleek dat in de ondergrond - onder de middeleeuwse terpophogingslagen - een oud afwateringssysteem aanwezig was. Aan de hand van verzamelde gegevens uit het onderhavige onderzoek en die uit onderzoeksites uit de omgeving (o.a. Rennenbergkamer en Houkepoort) is de landschapsgeschiedenis van dit systeem gereconstrueerd op kaart en in profiel. De wijze waarop deze landschapsreconstructies tot stand zijn gekomen, wordt bediscussieerd in hoofdstuk 5.

De terp Wommels-Stapert ligt in het zuidelijke deel van het voormalige Boornebekken in Westergo. Deze terp is aan het einde van de 1ge eeuw volledig afgegraven. Alleen de diepste sporen die tot onder de terpzool zijn gegraven, resteren nog. In 2014 is de terpzool archeologisch onderzocht. Uit het begeleidende geologisch-archeolandschappelijk onderzoek - beschreven in dit rapport - kan worden afgeleid dat in de late bronstijd deze regio bestond uit een uitgebreid kweldergebied dat doorsneden werd door grote getijdenkreken. Het begin van de kwelderontwikkeling op de locatie Wommels-Stapert is rond 1200-1100 v. Chr. gedateerd. Tijdens geomagnetisch onderzoek dat voorafgaand aan de archeologische opgraving uitgevoerd is, werd een getijdengeulachtig patroon waargenomen ten zuiden van de terp. Dwars op de geulstructuur is tijdens het veldwerk een boorraai gezet. Deze raai was de voorbereiding op de gegraven profielsleuf over de geulstructuur. Uit deze opnamen bleek dat een restgeulsysteem verantwoordelijk was voor het waargenomen geulpatroon. Ten tijde van de eerste bewoning rond 650-600 v. Chr. was de restgeul grotendeels dichtgeslibd. De restgeullaagte liep met vloed nog onderwater. Aan de hand van aardwerkvondsten kon worden vastgesteld dat in de midden ijzertijd de laagte verder verlandde en er slappe kwelderafzettingen werden afgezet. Deze afzettingen zijn antropogeen verstoord (vertrapt en vergraven). De afwatering moet vanaf die tijd via door de mens gegraven sloten hebben gelopen. De locatie Wommels-Stapert lag op kwelderafzettingen aan de noordzijde van de restgeullaagte. Uit het archeologisch onderzoek bleek dat de bewoning in de vroege ijzertijd als een vlaknederzetting begon. In de midden-ijzertijd werd een terplichaam opgeworpen wat erop duidt dat in die tijd het maximale stormvloed niveau (Extreem Hoog Water; EHW) was gestegen en dat het noodzakelijk was op een verhoogd podium te wonen. ' Deze paleo/ archeoandschappelijke ontwikkeling komt sterk overeen met die van de site Saksenoord die westelijk van Wommels-Stapert gelegen is. Enkele waterputten, waarvan de oudste al eind 12e/begin 13e eeuw gedempt is, zijn gebouwd met vrij humeuze zoden. Bata, tsche indicatoren wijzen erop dat deze zoden zijn gestoken in een verzoet landschap. Deze verzoeting is waarschijnlijk het gevolg van de bedijking die voorafgaand aan de bouwen demping van de waterputten heeft plaatsgevonden.

Het betreft een overslibde terp uit de Romeinse tijd en vroege middeleeuwen, die in 2014 voor een deel is opgegraven. De site bevindt zich in het voormalige veengebied dat vanaf het einde van de ijzertijd geregeld onderwater liep tijdens extreem hoogwater (stormvloeden). Tijdens de opgravingen zijn geologische / archeolandschappelijk opnamen verricht naar de afdekkende sedimentlagen die in de profielwanden van de archeologische werkputten ontsloten waren. Uit het onderzoek kwam naar voren dat het veenrandgebied bij de site Sneek-Harinxmaland pas regelmatig onderwater kwam te staan bij extreem hoogwater (stormvloeden) vanaf de 2e eeuw n. Chr. In de midden-Romeinse tijd werd de site verlaten en werden de randen van de veenterp overslibd met een humeuze / venige klei (het Tinga complex). In de r en of 8e eeuw n. Chr. vonden er weer activiteiten plaats op de deze locatie. Daarna werd deze plek wederom verlaten en raakte hij overslibd. Het gebied veranderde in een waddengebied dat met iedere vloedperiode onderwater liep. De stijging van het gemiddeld hoogwater met vele decimeters is toe te schrijven aan de vergroting van de getijdenrange in het achterland van het Middelzeesysteem. Deze sterke toename van de mariene invloed werd veroorzaakt door de grootschalige antropogene ontginningen in de vroege Middeleeuwen. Door drainage van het veen daalde het bodemoppervlak, werd het kombergingsgebied van de Middelzee groter, waardoor ook de geulen groter werden en de getijdenrange in het achterland van het systeem kon toenemen. Aan dit proces kwam een einde toen het gebied in de late middeleeuwen werd ingedijkt en daarmee afgesloten van de zee.

De terp van Leeuwarden-Bullepolder ligt in het klei-op-veengebied ten noordoosten van de stad Leeuwarden. In 2015 is een deel van de terp opgegraven waarbij bewoningsporen uit de midden- en late ijzertijd en Romeinse tijd werden aangetroffen. Tijdens de opgraving zijn geologische opnamen verricht in de profielwanden van de werkputten. Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat in de midden-ijzertijd het oligotrove veen op deze plek ontgonnen werd en vervolgens geschikt gemaakt werd voor bewoning. Door de veenontginning daalde de bodem waardoor in de late ijzertijd het gebied overstroomd werd tijdens extreem hoge waterstanden. Aanvankelijk liep de top van het ontwaterde veen tijdens hoge waterstanden niet onder water, maar ging drijven. Onder het drijvende veen werden oplichtings- of klapkleien gevormd. In de loop van de tijd nam het drijvende vermogen van het veen af en raakte het overstroomd bij hoogwater. Vanaf die tijd was het nodig om terpen op te werpen in het gebied om droog te kunnen wonen. Tijdens de overstromingen vormde zich een laag kwelderklei op het veen. De opslibbing van het veen werd aan het einde van de Romeinse tijd en de volksverhuizingstijd onderbroken door hernieuwde veengroei. Dit zogeheten Tinga-achtige veen kon zich ontwikkelen omdat de antropogene ontwatering niet meer werd onderhouden wegens de sterk afgenomen bewoningsintensiteit in het gebied. In de middeleeuwen nam bewoning in het gebied weer toe met als gevolg dat de sedimentatie van kwelderklei hervatte. Dit proces ging door tot aan de bedijking van het gebied in de late middeleeuwen.

De terpsite van Lollum-Saksenoord ligt in het zuidelijk deel van Westergo. De terp is volledig afgegraven, alleen de terpzool is nog bewaard gebleven. In 2013 is de terpzool archeologisch onderzocht. Uit het begeleidende geologisch-archeolandschappelijk onderzoek - beschreven in dit rapport - is naar voren gekomen dat in de late bronstijd deze regio bestond uit een uitgebreid kweldergebied dat doorsneden werd door grote getijdenkreken. Langs de wadkweldergrens en de grote getijdenkreken vormden zich kwelderwallen. Bij Saksenoord had zich een kwelderwal ontwikkeld langs een grote getijdenkreek, die een zijtak was van de Marne hoofdgeul. Op deze kwelderwalafzettingen is in de vroege ijzertijd op de locatie Saksenoord een nederzetting gebouwd. Paleolandschappelijk gezien geeft deze vlaknederzetting aan dat de kwelderwal in die tijd niet werd overslibd. De getijdenkreek was voor een groot deel dichtgeslibd maar liep tijdens hoogwater nog onder. In de midden ijzertijd slibde de getijdenkreek geheel dicht en werd deze afgedekt door terplagen en jongere kwelderafzettingen. De afwatering van het gebied rond de site verliep vanaf die tijd via door de mens gegraven sloten. De aanleg van een terplichaam in de midden ijzertijd duidt erop dat in die tijd het maximale stormvloed niveau (Extreem Hoog Water; EHW) was gestegen en het voor droge bewoningscondities nodig was een terp op te werpen. Rond de terpophoging ging de kwelder sedimentatie door en werden de 'jonge' kwelderafzettingen gevormd.