Search

Nog maar kort geleden werd in Gea (2009, nr. 1) het mineraal sideriet beschreven, afgebeeld en onderzocht op ‘echtheid’ en samenstelling. We konden daar lezen en zien dat sideriet vóórkomt in diverse vormen: van knollen tot mooie kristallen en aggregaten, in strakke zowel als gebogen vormen. Heel verrassend soms. Hoewel sideriet aardige gele kleuren kan vertonen, zijn de meeste siderieten bruin, een niet al te populaire kleur bij verzamelaars. Mede daarom vonden wij het tijd worden eens te kijken naar het aantrekkelijk gekleurde zusje van sideriet: het mineraal rhodochrosiet. De naam zegt het al: rhodochrosiet heeft een (meestal) prachtige roze kleur. Bovendien is een mooi gepolijste (op de structuur van malachiet gelijkende), uit gekromde banden bestaande of druipsteenachtige variëteit van een rhodochrosiet uit Argentinië geliefd als bewerkte siersteen en sieraad.

De prachtige kliffenkust van Yorkshire is bij veel verzamelaars bekend vanwege de mooie Jura- en Krijtfossielen, die er te vinden zijn, zoals ammonieten, tweekleppigen en reptielresten. Dat er ook belangrijke vondsten op het gebied van Jura-planten gedaan worden, is misschien minder bekend. Het belang schuilt enerzijds in de grote variatie aan planten die aangetroffen wordt, anderzijds in het feit dat van veel planten de cuticula (het omhullende wasachtige laagje) bewaard is gebleven, waardoor een gedetailleerd beeld van de celstructuren verkregen kon worden. De fossielen zijn daarentegen in het algemeen niet spectaculair: het zijn meestal geen museumstukken. Een tentoonstelling ervan zal geen drommen kijkers trekken.

Sardinië is voor velen misschien niet het meest voor de hand liggende reisdoel voor een vakantie in combinatie met het zoeken naar mineralen. Artikelen in de Rivista Mineralogica Italiana gaven ons echter de indruk dat dit eiland bijzonder de moeite waard moest zijn. Geestdriftige verhalen van bevriende mineralenzoekers uit Italie deden de rest. En nu, na verscheidene reizen naar dit prachtige eiland, zijn ook wij enthousiast. Heel veel informatie over (vrijwel) alle mijnen op Sardinië en de mineralen die er gevonden zijn kan men vinden in een drietal boeken die zijn uitgegeven door de Ente Minerario Sardo (EMSa). Vol. 1 en 2 beschrijven het gebied Iglesiente-Arburese, in het zuidwesten, het derde deel heeft betrekking op Sarrabus, een mijngebied in het zuidoosten van Sardinie. Deze boeken zijn niet in de boekhandel verkrijgbaar, maar bij onder andere de Associazione Mineralogica Sarda, Viale Monastir, km 0,500, 09100 Cagliari.

Op meerdere plaatsen in het Pleistoceen van Midden-Nederland wordt kalkzandsteen (ook wel 'plaatseigen zandsteen' genoemd) aangetroffen (Afb. 1). Zoals de naam plaatseigen zandsteen al aangeeft, is deze ter plaatse gevormd door verkitting van Pleistocene zand- en grindpakket-ten. Hoewel de kalkzandsteen bij velen verbazing heeft gewekt en tot wilde speculatie omtrent het ontstaan heeft geleid, duidt hun veelvuldige voorkomen er op dat het een normaal verschijnsel is in de gestuwde Pleistocene afzettingen. De titel van deze bijdrage is vrijwel dezelfde als die van Crommelin (1964) en is gekozen om aan te geven dat dit niet een artikel is waarin afgeronde resultaten worden gepresenteerd maar waarin het onderwerp van de katkzandsteenbanken opnieuw voor het voetlicht wordt gebracht.

In het jaar 2000 vond ik een fossiel onderkaakje in een zandafgraving van de firma Erich Straten GmbH bij Gildehaus (Grafschaft Bentheim/Niedersachsen). Door de vondst werd ik, na determinatie door dr. Lars van den Hoek Ostende te Leiden, geconfronteerd met een mij tot dat moment onbekende diersoort: Desmana cf. moschata oftewel de watermol, die ook wel desman wordt genoemd. Literatuuronderzoek leert dat dit dier nog steeds voorkomt en dat men het beschouwt als een interessant 'levend fossiel'. Er zijn twee soorten water-mollen namelijk Desmana cf. moschata, de Russische desman, en Galemys pyrenaicus, de Pyrenese of Spaanse desman. Ondanks bescherming neemt hun aantal af. De ecologische omstandigheden in de vallei van de Dinkel - waar het fossiel werd gevonden - waren al veel eerder ongeschikt. Op basis van fossielen wordt aangenomen dat de watermol in Noordwest-Europa ongeveer 10.000 jaar geleden is uitgestorven. In 2002 vond Jan van der Steeg uit Losser in genoemde afgraving een bovenkaak-fragment en ruim een jaar later een mogelijk fragment van een scheenbeen.

De oudste archeologische voorwerpen die in Nederland boven de grote rivieren en het noordelijk deel van Duitsland kunnen worden gevonden zijn afkomstig van Homo erectus en Homo neanderthaliensis (Neanderthaler). Het gaat daarbij vooral om losse vondsten. Concentraties van artefacten zijn in vergelijking met Midden- en Zuid-Europa zeldzaam. In deze bijdrage worden twee vindplaatsen behandeld in het Nederlands-Duitse grensgebied namelijk een akker in de gemeente Tubbergen en een zandafgraving in het Graafschap Bentheim (Nedersaksen). De verzamelde artefacten zijn minimaal 36.000 en maximaal ruim 130.000 jaar oud.

Vooral in Twente en in de Achterhoek is veel versteend hout gevonden, dat aangeduid wordt met de naam palmhout of Palmoxylon. Vaak gaat het om stukjes van minder dan 10 cm, maar ook fraaie, grote stukken zijn gevonden. Niet altijd is dit hout ook werkelijk afkomstig van een palm, maar in de meeste gevallen wel. In dit artikel wordt de structuur van Palmoxylon beschreven aan de hand van slijpplaatjes en handstukken. Niet ingegaan wordt op het onderscheiden van soorten omdat dat echt specialistenwerk is. Daarbij komt dat er veel valkuilen zijn doordat in één stam de structuren erg kunnen verschillen, afhankelijk van de plaats in de stam.

Goud is een heel bekende stof, vooral in de vorm van munten, juwelen of goudstaven. Wegens zijn kostbaarheid wordt er al heel lang naar gezocht, soms op zo'n verwoede wijze dat het begrip "goudkoorts" een begrip geworden is. Op school leerden we dat het zoeken naar goud de stoot gaf tot de ontdekkingsreizen: de Argonauten die vanuit het oude Griekenland op zoek gingen naar het "gulden vlies", de conquistadores die Eldorado najoegen, de goldrush naar Californië in 1849 die in heel wat films behandeld werd; ook het liedje My darling Clementine is erop gebaseerd. In die films is het vinden van een klomp(je) blinkend goud meestal één van de hoogtepunten, als het tenminste niet gaat om stofgoud dat opglanst nadat een deken (heel "toevallig") in een riviertje hing. Goud komt inderdaad hoofdzakelijk voor als zuiver metaal, als wat mineralogen "gedegen goud" noemen: dat is dus een scheikundig element dat zelfstandig (dus niet in verbinding met een ander element) in de natuur voorkomt; andere voorbeelden hiervan zijn ijzer in meteorieten, zwavel en arseen.

Zuidoost-Frankrijk is bij fossielenzoekers onder andere bekend door de fraaie, vaak afwijkend gevormde ammonieten die er worden gevonden (zie Klein, 1988). Veel minder bekend zijn de even zo fraaie en afwijkend gevormde belemnieten uit het gebied, zoals bijvoorbeeld sommige 'bladvormige' soorten uit de Duvalia-familie, bijvoorbeeld Duvalia emericii (Raspail). Deze belemnieten kwamen voor in het Valanginien (van 136,5 tot 132 min jaar geleden).

Over ammonieten is al veel geschreven. Dat deze diergroep zo populair is, is te danken aan hun schoonheid, vormenrijkdom en de grote verscheidenheid in de samenstelling van het gesteente en/of mineraal waaruit ze opgebouwd zijn. Tijdens mijn vakantie in het Engelse district de 'Cotswolds' kwam ik voor het eerst in aanraking met ammonieten waarvan de schelp bewaard was gebleven. Dat motiveerde mij om er wat meer van te willen weten. Deze motivatie werd verder versterkt door de ontmoeting met Wim van der Brugghen, lid van de kring Flevoland. De avond dat ik daar een lezing gaf, kwam hij naar me toe met een aantal interessante opnames van een ammonietenschelp. Hij vroeg mij toen naar literatuur over de bouw en samenstelling van deze schelpen. De foto's lieten structuren in de schelpwand zien die op het eerste gezicht sterk leken op pigmentcellen, zoals die nu voorkomen bij onder andere vissen en koppotigen. Vrijwel alle nu levende inktvissen hebben een heel arsenaal aan pigmentcellen om zich mee te camoufleren, maar het zou bijzonder zijn als een schelp dat ook kon. Een recente schelp kan wel gepigmenteerd zijn, maar dan gaat het niet om echte pigmentcellen maar om in de schelp ingebouwde kleurstoffen. De speurtocht in de literatuur liet zien dat onze beelden in zekere zin uniek waren. Hoewel er in andere studies wel vergelijkbare structuren gevonden zijn, weet men nog steeds niet precies wat deze kunnen zijn.

Al heel lang is bekend dat op plaatsen waar metaalertsen aan de oppervlakte komen bijzondere planten of plantencombinaties te vinden zijn. Zo vermeldt Thalius in 1588 dat Minuartia verna in de Harz alleen voorkomt op plaatsen waar zinkertsen aan de oppervlakte komen. Bij ons is het bekendste voorbeeld het zinkviooltje, dat algemeen voorkomt op de stortplaatsen van oude mijnen.

[CC-BY 3.0 NL ("Naamsvermelding")](https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/nl/), Een tentoonstelling in het Louvre, Parijs, over slechts één gesteente, de oorspronkelijke 'porfier', in het Italiaans bekend onder de indrukwekkende naam porfido rosso antico. We zouden dit best het mooiste gesteente op aarde mogen noemen. Dat vonden de Romeinse keizers ook al, die exclusieve rechten op de exploitatie hadden. Door het lange transport vanuit Egypte en door zijn zeldzaamheid werd de paars-rode porfier het duurste materiaal in de Oudheid voor bouw- en beeldhouwwerk. De toepassingen in Rome werden zo talrijk dat in alle eeuwen na het einde van het Keizerrijk en het verval van de groeves alleen nog uit de voorraad in Rome geput kon worden, overigens uitsluitend voor gebruik door de Europese aristocratie. De naam porfier is later in de petrografie een textuurbegrip geworden.

Afgezien van de voortreffelijke wijn is de provincie Rioja bij mineralogen vooral bekend om zijn pyrietvoorkomens. De pyriet van o.a. Navajün uit het zuidelijk deel van Rioja is wereldberoemd en foto's ervan mogen dan ook in geen enkel belangrijk mineralogieboek ontbreken. De pyriet is zonder uitzondering idiomorf (met kristalvlakken) ontwikkeld en overtreft qua schoonheid, compositie en aantal variëteiten gemakkelijk die van Peru of Elba. U zult natuurlijk zeggen "pyriet = pyriet en is simpel ijzerdisulfide (FeS2). Het komt op en in onze aardkorst veel voor. Wat is daar nu zo bijzonder aan?" Met deze beweringen heeft u ontegenzeggelijk gelijk, maar er zijn toch verschillende aspecten aan pyriet die het een heel interessant mineraal maken. Met variëteiten wordt bedoeld de soorten van kristalvormen en manieren van vaak artistieke vergroeiing. Deze zijn legio.

Het oudste fossiel van een landplant met stengels en sporangia is beschreven uit het Laat-Wenlock; dit is Midden-Siluur, ongeveer 425 miljoen jaar oud. Het is toegeschreven aan het genus Cooksonia, een klein plantje met een zeer eenvoudige structuur: vorkvormige vertakkingen, sporangia aan het eind van de stengeltjes en één soort sporen. Hoewel er betrekkelijk weinig fossielen zijn gevonden, is bekend dat Cooksonia gedurende het Laat-Siluur en het vroegste Devoon (415- 400 miljoen jaar geleden) wereldwijd verbreid was. Eén vertegenwoordiger van dit geslacht uit het Onder-Devoon is de oudste bewezen vaatplant. In dit artikel beschrijven we de soort Cooksonia paranensis Gerrienne et al. 2001, die verzameld is op een vindplaats in het Paraná-Bekken in Brazilië. In feite is C. paranensis gevonden in vijf verschillende gebieden in het Paraná-Bekken (Gerrienne et al., 2001, afb. 1b). Sommige exemplaren behoren tot de grootste Cooksonia-planten die ooit zijn gevonden. Het exemplaar dat we hier beschrijven komt uit de Jackson de Figuereido lokatie. Het is geconserveerd als een platgedrukte verkoolde rest in witte, zachte zandsteen. Uit onderzoek aan micro-organismen blijkt een Onder-Devoon ouderdom voor deze vindplaats. In die tijd lag het Paraná-Bekken in het zuiden van Gondwanaland, binnen de zuidelijke poolcirkel.

Rivieren zijn op het eerste gezicht een onwaarschijnlijke vindplaats van fossiele botten. Het klassieke beeld van een paleontologische opgraving wordt gevormd door een groep mensen die op hun knieën ligt te ploeteren met schroevendraaiers, borstels en prepareernaalden. In een rivier kan je uiteraard niet opgraven. Toch, als je de vondsten van alle fossiele botten uit Nederland zou plotten op een kaart, dan zouden Rijn, Maas en IJssel eruit springen als hofleveranciers van fossiele botten. Alleen de Noordzee leverde meer vondsten

Als u het licht aandoet komt er wolfraam in actie. De gloeidraad van zuiver wolfraammetaal geeft veel licht maar smelt niet. Wolfraam heeft het hoogste smeltpunt van alle metalen: 3410 °C. Om die reden is het metaal ook geschikt als elektrodemateriaal, in elektrische contacten, bij het lassen, in röntgenbuizen, TV-buizen, ovens, magnetrons. Bovendien is het metaal slijtvast en oxidatiebestendig, zodat wolfraamstaai en wolfraam legeringen (met nikkel, koper en chroom) toepassingen hebben in matrijzen en walsen. Straalpijpen en hitteschilden van wolfraam (met vanadium of molybdeen) zien we bij de lucht- en ruimtevaart. Wolfraamcarbide is bijna even hard als diamant en wordt op grote schaal gebruikt (opgenomen in kobaltmetaal) bij het boren, slijpen en frezen bij hoge temperaturen en hoge snelheid. Wolfraam is ook buitengewoon zwaar. Met een dichtheid van 19,3 net zo zwaar als goud en uranium, en veel zwaarder dan lood. Daarom wordt het gebruikt als contragewicht in bv. raceauto's en zelfs verwerkt in golfclubs, darts en tennisrackets. Daar waar weinig ruimte is en toch een goede afscherming tegen radioactieve straling nodig is, zoals in ziekenhuizen bij de behandeling van tumoren met straling, is wolfraam effectiever dan lood. In pantserstaai werd en wordt verarmd uranium gebruikt. Na de gebeurtenissen in de golfoorlog wijken Amerikaanse militairen nu weer uit naar wolfraam en molybdeen voor dit doel.

Sardinië is voor velen misschien niet het meest voor de hand liggende reisdoel voor een vacantie in combinatie met het zoeken naar mineralen. Artikelen in de Rivista Mineralogica Italiana gaven ons echter de indruk dat dit eiland bijzonder de moeite waard moest zijn. Enthousiaste verhalen van bevriende mineralenzoekers uit Italië deden de rest. In maart vorig jaar zijn we ons geluk gaan beproeven. Na de bootreis, die 7 tot 9 uur duurt, afhankelijk van de plaats van vertrek op het vasteland, bereikten we Olbia, in het noorden van het eiland. Sardinië, het tot Italië behorende eiland ten zuiden van Corsica, blijkt groter dan verwacht met 0.8x de oppervlakte van Nederland. De afstand van noord tot zuid bedraagt hemelsbreed al meer dan 200 km.

In het voorjaar van 1992 viel onze aandacht op een artikel in het Italiaanse mineralentijdschrift Rivista Mineralogica Italians. Hierin werd een slakkenvindplaats in Toscane beschreven waar mineralen voorkomen die vergelijkbaar zijn met de bekende loodslakken van Lavrion uit Griekenland. Het betrof hier antieke slakken van Etruskische oorsprong: residuen van ertsverwerking vanaf de 6e eeuw voor Chr. Dit artikel was voor ons de aanleiding om ons zoekgebied richting Italië uit te breiden en de vindplaats Baratti aan de Toscaanse zeekust eens te bezoeken. Inmiddels interessante vindplaatsen ontdekt. Het gebied waar wij ons in dit artikel op richten is het oude centrum van de koperverwerking rond de oud-Etruskische stad Populónia en de steden Campiglia Marittima en Massa Marittima. In dit deel van Toscane zijn veel archeologische en minerale vondsten gedaan, die wijzen op een omvangrijke ijzer-, koper- en zilververwerking in de Etruskische en Romeinse periode. Dicht aan de kust ontwikkelde zich in die tijd een "metallurgisch centrum" door de grote minerale rijkdommen in het achterland en op het eiland Elba. Vanuit de Colline Metallifere, de bergrug die zich uitstrekt vanaf de Monte Calvi dicht aan de kust tot diep in de richting Siena, uit het Cecina-dal en het Tolfagebergte werden sulfidische koperertsen gehaald. Belangrijke en toegankelijke ijzervoorraden lagen rond Campiglia en op het eiland Elba. Ook de eilanden Corsica en Sardinië werden voor dit doel benut.

We vervolgen hier ons verhaal over fossiele Decapoda, waarvan het eerste deel verscheen in het maartnummer (Gea 1998, nr. 1)

In deze Gea vol vulkanisme en vulkanen uit verre landen mag een beschrijving van een regio dichterbij niet ontbreken. Al op zo'n 150 km vanaf onze zuidelijkste landsgrens is veel van wat het vulkanisme aangaat prachtig geconserveerd en goed ontsloten te zien. Twee van zulke vulkanische gebieden liggen in de Eifel: het Laacher See-gebied in de Oost-Eifel en de vulkanische WestEifel, met Daun als centrum. Deze streken zijn door het voorkomen van mooie, zij het kleine mineralen ook bij vele mineralenzoekers bekend en geliefd. We zullen deze gebieden in het kort aan u voorstellen.