Search

W postępowaniu badawczym dokonano analizy przestrzennej odbudowy największych skupisk żydowskich w Polsce tuż po wojnie oraz rozwoju przemocy wobec Żydów na obszarze odpowiadającym rozciągłości jurysdykcji Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego (dalej WKŻ) z siedzibą w Krakowie, a także przedstawiono genezę, działalność i strukturę organizacyjną Komisji Specjalnej w tym mieście, która była paramilitarną reakcją ocalałych z Zagłady na wzbierającą falę antysemityzmu. Temat badawczy został zrealizowany z pozycji pogranicza geografii i historii, z wykorzystaniem metod GIS (Geographic Information System). Interpretacja podjęta z tej perspektywy pozwoliła w sposób syntetyzujący zarówno uchwycić proces kształtowania się skupisk żydowskich (w tym zwłaszcza krakowskiego), jak i określić – pozostający z nim w ścisłej korelacji – wymiar powojennej przemocy antysemickiej, ciągłość, a często także zgodność i współzależność między aktami terroru, nie tylko w regionalnym, ale i szerszym zakresie przestrzennym.

Geografia polityczna, pomimo propagowania u swojego zarania dogmatycznych i abstrakcyjnych teorii, dźwigania brzemienia grzechów będącej jej praktycznym zastosowaniem geopolityki oraz wtłaczania w ideologiczny gorset przez pozbawione demokratycznego mandatu rządy, to dziś pełnoprawna, uznana i nieustannie poszukująca kolejnych wyzwań naukowych członkini rodziny geograficznej. Na to wabiące, choć nieokreślone, grząskie i nie dość bezpieczne pole badawcze wkroczył kilkadziesiąt lat temu z niepohamowaną skłonnością do jego dalszej penetracji – przy zachowaniu pokory wobec dokonań poprzedników i szacunku dla nie zawsze chwalebnej tradycji – Profesor Marek Sobczyński. Liczne strumyki refleksji poznawczej i badawczej przenoszone przez pokolenia geografów politycznych ujął on w indywidualny nurt naukowej eksploracji. Materialnym wyrazem docenienia ogromnego i niezwykle cennego wkładu Profesora w rozwój tej dyscypliny naukowej jest niniejsza jubileuszowa książka. Jej struktura odzwierciedla spektrum zainteresowań badawczych autorów zamieszczonych w niej tekstów. Różnorodność podjętych tematów jest zarazem ilustracją wszechstronności naukowej Jubilata. (Andrzej Rykała)

The article presents the origins, development and liquidation of the Jewish cooperative movement in Poland after the Second World War. It outlines the socio-political background, which contributed to the creation of a kind of national-cultural autonomy for the Jews, including one of its pillars - the cooperative movement. The functioning of cooperative institutions was analyzed for the structure of the industry, distribution and their number, and the number of workers employed there. I also assessed the role that their own cooperatives played in the reconstruction of post-war life of the Jewish population in Poland, both in the material as well as social and psychological fields, and also in the development of the cooperative movement in general.

Writing about the annihilation of the unprecedented concentration of Jews in Poland, spurred by the unparalleled brutality of German perpetrators, we should also add that in the shadow of the Holocaust, and often hand-in-hand with its main architects, numerous members of Polish society also committed acts of aggression and terror. The most terrifying scale of acts of collective violence against the Jewish population broke out mainly in those areas captured by the Germans (Podlasie, especially its part between Grajew and Łomża, and eastern Galicia), which until mid-1941 were occupied by the Soviet Union. A wave of anti-Jewish terror has arrived in Radziłów on July 7. In the three-day pogrom – preceded by the campaign of destroying Torah scrolls and humiliating Jews (including shaving them) initiated by the Germans on July 25, 1941 – local Poles, using the approval from German gendarmes, gathered most of their Jewish neighbours to a barn and burned them there, while the others were caught and killed in different ways. The number of murdered Jews is estimated at 600. This former city did not, however, become a place of remembrance of the execution committed by Polish Christians on their Jewish neighbours. The monument commemorating their martyrdom still bears an inscription: “In August of 1941, the fascists murdered 800 people of Jewish nationality, they burnt 500 of these people in the barn. Honour their memory". The approaching end of the Second World War and the inevitable defeat of Hitler’s Germany did not mean the end of the drama of Jews in the Polish lands. In areas abandoned by German occupation forces, many survivors, often homeless, lonely and frightened, struggling with trauma and pain after the loss of their relatives, experienced further violence. Those guilty of crimes were usually not identified, and even if their identity was established, the acts they had committed did not prevent them in contemporary Poland from being granted the honour of being in the pantheon of the heroes of history written by the national majority (e.g. Józef Kuraś, pseudonym Ogień, responsible for the murders in Podhale). In the opinion of many researchers (among others, A. Całej, H. Datner, D. Engel, A. Skibińska, A. Żbikowski), the war did not contribute in the slightest to softening or discrediting the prejudice of Poles towards Jews. Anti-Jewish stereotypes turned out to be permanent. It did not cause any compassion for the victims of the Holocaust, nor solidarity with them within the society at large. As Irena Hurwic-Nowakowska argued, some part of it considered “the extermination of Jews” as “quite normal” conduct, a continuation of the “values and concepts” “implanted” during the occupation. In turn, the places of many traumatic events, marked by the suffering and death of the Holocaust survivors, have not become points that would spark remembrance in local or supralocal communities. They have arranged themselves, “spread out” into another postwar layer of “burial”, without a “definite place” to lay flowers, meditate or stop. There have been only few commemorations in space of so many cases of post-war violence against Jews. The establishment of a place of remembrance usually happened in relations to those crimes that: had the largest number of victims, occurred in larger cities, have been precisely located and, due to this baggage of characteristics, have been scientifically described (e.g. the Kielce pogrom of July 1946). It should be assumed that these at least 200 places of crimes against the survivors – this approximate number shows that a clear figure is impossible to arrive at this early stage of research – will never be remembered in any form. In striving to identify these tragic points in the historical time-space, it should be of primary importance to make them parts of the collective consciousness. It is therefore paramount that the locations of these events become places of focus for dramatic Jewish histories, assume characteristics that would transform them into carriers of memory of the victims. They should become the attachment points for the local, and non-local, identity (a source of realisation that it happened in this particular town, or its vicinity, here, no matter how hard it is now to say where exactly). Wieńcząca drugą wojnę światową klęska hitlerowskich Niemiec nie oznaczała kresu dramatu Żydów na ziemiach polskich. Jeszcze przed zakończeniem największego w dziejach świata konfliktu na terenach opuszczonych przez okupacyjne wojska niemieckie wielu ocalałych z Holokaustu, często bezdomnych, osamotnionych i wylęknionych, nadal doznawało przemocy. Upamiętnienia w przestrzeni doczekały się tylko niektóre spośród wielu ofiar (i aktów) powojennego terroru antyżydowskiego. Podobnie zresztą w nikłym stopniu formą publicznej komemoracji objęte zostały wcześniejsze, wojenne przypadki kolektywnych mordów dokonanych na Żydach przez polskich chrześcijan. Gdy jednak już doszło do topograficznego oznaczenia informacji o aktach rozgrywającego się w cieniu Holokaustu dramatu, nie przywracano na ogół pełnej prawdy o sprawcach (ich proweniencji etnicznej czy osadzeniu terytorialnym) oraz przebiegu tych wydarzeń.

"(...) jest to pierwsze na gruncie geografii polskiej książkowe opracowanie (...) wszechstronnie prezentujące złożoną problematykę geografii religii w naszym kraju, w szerszym zresztą, uniwersalnym kontekście. Cechuje je ponadto ujęcie problemowe, dalekie od zwykłego opisu faktów. (...) podejście, umiejscawiające geografię religii pomiędzy historią religii a geografią polityczną decyduje o szczególnej wartości i oryginalności tej pracy." Prof. dr hab. Marek Koter Udostępnienie publikacji Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego finansowane w ramach projektu „Doskonałość naukowa kluczem do doskonałości kształcenia”. Projekt realizowany jest ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój; nr umowy: POWER.03.05.00-00-Z092/17-00.

The Central Jewish Historical Commission (CJHC), transformed after three years into the Jewish Historical Institute (JHI), was established in 1944 to collect, inventory, study and edit materials documenting the war experiences of Polish Jews. As a result of its search for the right legal and organizational form, the Jewish Historical Institute Association was initiated in 1950. The establishment of a legal and organizational framework, in conjunction with the tasks the Association had taken on and the means for their implementation, has initiated a close link between the Association and the Institute. These fundamental origins of a strong dependency system conditioned their further development. This paper defines the profile of activities and analyses the legal and organizational changes of the JHI. The time range of the paper covers the period from 1944, the year the CJHC was formed, until the mid-1990s, when the JHI was separated from the JHI Association as a research institute.

Przedstawienie struktury demograficznej, społecznej, kulturalnej i politycznej Łodzi po 1945 r. w odniesieniu do społeczności żydowskiej. Udostępnienie publikacji Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego finansowane w ramach projektu „Doskonałość naukowa kluczem do doskonałości kształcenia”. Projekt realizowany jest ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój; nr umowy: POWER.03.05.00-00-Z092/17-00.

W artykule dokonano analizy organizowania w przestrzeni Łodzi żydowskich modlitewni. Próbę tę podjęto w kontekście rozmieszczenia przestrzennego ludności żydowskiej, warunkowanego istnieniem specjalnego rewiru (1827–1862), poza którego granicami ludność ta nie miała na ogół prawa się osiedlać. W odniesieniu do współ- czesności określono również funkcje obiektów będących dawnymi domami modlitwy lub miejsc po nich, w przypadku gdy obiekty te nie zachowały się w krajobrazie kulturowym miasta. Jews for the purpose of prayer and religious congregations not only erected a synagogue, but also "private" prayer houses. They weren’t, comparing to the previous one, as impressive in architectonic shape. They were smaller in size, had poorer interior and were usually arranged in private houses and tenement houses, occasionally in factorial buildings (e.g. in Łódź). In Łódź over 250 small Jewish prayer houses were erected. Directed by first of all religious nature motivations, Jewish people erected these buildings also for certain social purposes. They were supposed to be the place of integration of different environments: neighbourhood, professional. The prayer houses played a big role especially in the religious life of the Hasidim, the followers of specific Zadiks. The continuous increase of the number of cult buildings was also the result of enormous inner differentiation of local Jewish community, among the others the marking disproportions in material status of their representatives, political differences (increasing influence of Zionism) and most of all the increasing differences, or even religious conflicts (first between Hasidism and traditional rabbinic trend, and latter of both mentioned before with reformed Judaism).

Ludność niemiecka stanowiła liczebnie i gospodarczo dominującą grupę mieszkańców Łodzi w jej wczesno-przemysłowym okresie. Od drugiej połowy XIX wieku, ciężar odpowiedzialności za dynamiczny rozwój miasta dzieliła już wraz z Polakami i Żydami. 43 Sytuacja ta uległa radykalnej zmianie w konsekwencji wydarzeń drugiej wojny światowej. W 1944 r. w Łodzi przebywało ok. 140 tys. Niemców, kilkanaście miesięcy później, w lutym 1946 r., już tylko ok. 24 tys. Spośród tych, którzy wtedy pozostali, zdecydowana większość została wysiedlona lub wyjechała w różnych okolicznościach w latach 1947–1951. W następnych dekadach, kolejne fale wyjazdów Niemców z Łodzi, dużo częściej dobrowolnych niż wymuszonych, spowodowały prawie całkowity zanik społeczności tak bardzo zasłużonej dla rozwoju Łodzi i tak silnie z nią związanej. W ciągu kilkudziesięciu lat od zakończenia wojny zamarło życie gospodarcze, społeczne i kulturalne łódzkich Niemców, które w niewielkim wymiarze odrodziło się dopiero na początku lat 90. XX w.

W artykule przedstawiono zarówno genezę i uwarunkowania rozwoju przestrzennego mniejszości karaimskiej na ziemiach polsko-litewskich, jak i podjęto próbę ustalenia elementów składowych poczucia odrębności grupowej Karaimów we współ- czesnej Polsce. Określono również formy, charakter i zasięg przestrzenny ich spo- łeczno-kulturalnej aktywności, podjętej zwłaszcza w wyniku przemian ustrojowych w kraju, po 1989 r., kiedy stworzone zostały nowe warunki do transmisji samoidentyfikacji narodowościowej i religijnej w kierunku różnorodnych inicjatyw środowiskowych. The Karaims in Poland are in many ways a unique social group. According to the established regulations, they are considered as an ethnic minority. They also fulfil all the requirements to have the legal status of a religious group – Karaim Religious Association. What is unique about the Karaims is the fact that they are the smallest among the traditional national and ethnic minorities in Poland. Moreover, the number of Karaims is lower than the number of members of most Churches and religious groups registered in Poland. The Karaims are not only a religious and ethnic minority, but they also remain a separate cultural community. It is due to the fact, that apart from formal (resulting from a legal background) and objective (resulting from, e.g. being raised in a Karaim family or practicing Karaism) criterion, the allegiance to the Karaim community also depends on the sense of identification with the Karaim cultural community. The belonging to such perceived community is subjective in its nature, based on the awareness of participation in a common heritage, sense of strong ties with other Karaims – it derives from the belief of being a Karaim, because of one’s awareness of being a Karaim. Even by accepting such a broad criterion of belonging to Karaim community, where both objective and subjective factors play a qualifying role, it is evident that this minority is getting smaller in size. Even the ‘transition period’, which took place after 1989, when the cultural code of many social groups was reformulated, did not influence any significant changes of this community, although it clearly gave a new impulse for the environmental activity of the Karaims. As a result of the political transformation, the number and the scope of social-cultural events organized by Polish and Lithuanian Karaims increased visibly.