Search

Voor de aanleg van een toegang tot de 2e Maasvlakte zal de Yangtzehaven worden aangelegd door de gemeente Rotterdam. In het kader van de op te stellen milieueffectrapportage (M.E.R.) en het bestemmingsplan voor dit grote infrastructurele project is aan Deltares, afdeling Bodem en Grondwatersystemen gevraagd (tot 1 januari 2008 onderdeel van TNO BenO) een geo-archeologisch vooronderzoek uit te voeren naar de archeologische verwachting van de ondergrond die door het werk verstoord zal gaan worden. Het vooronderzoek reconstrueert begraven landschappen op basis van geologische gegevens, dit is een geogenetische benadering. Van de ondergrond van het Yangtzehavengebied zal een geologisch lagenmodel worden gemaakt. Per laag wordt op basis van het afzettingsmilieu (paleolandschap) de archeologische verwachting vastgesteld. Op basis van dit verwachtingsmodel zullen de archeologische waarden in het archeologisch vervolgonderzoek worden opgespoord.

De overslibde terp Wartena-Noord ligt in het klei-op-veengebied ten zuidoosten van Leeuwarden. Het betreft een huisterp uit de Romeinse tijd die voor een groot deel bestaat uit organogeen materiaal en die in 2013 voor een deel is opgegraven. De site bevindt zich in het dalgebied van een voormalig veenriviertje dat in de prehistorische tijd verbinding had (geul van Goutum) met het Boornebekken. Tijdens de opgravingen zijn geologische opnamen verricht in de profielwanden van de aangelegde werkputten. In totaal zijn 6 profielkolommen gedocumenteerd. Om de natuurlijke laageenheden te kunnen dateren zijn dateringsmonsters genomen. Samen met de dateringen van het vondstmateriaal uit antropogene lagen verschaft dit een chronologische fasering. Uit het geo-/archeolandschappelijke onderzoek is naar voren gekomen dat de vorming van het Basisveen op het Pleistocene zand begon rond 4295 v. Chr. In het veenpakket bevindt zich tussen 3.32 en 3.45 m -NAP een Wormer klei-inschakeling die gedateerd is tussen ca. 2690 en 2780 v. Chr. Door de natuurlijke overslibbing van kwelderklei stopte rond 310 v. Chr. de pure veenvorming en werd een humeuze / venige kleilaag afgezet. De terp werd rond 75 n. Chr. aangelegd op een laagje kleiig zeggeveen dat uiteindelijk op deze organogene kleilaag is gevormd. In de 3e eeuw n. Chr. nam de menselijke invloed in het gebied sterk af. Het gebied vernatte en er vormde zich een kleiige veenlaag ('Tinga-achtig veen'). Dit veen raakte overslibd in de vroegmiddeleeuwse tijd. Deze kleisedimentatie was het gevolg van hervatte ontginningen in het klei-op-veengebied. Door ontwatering en een verbeterde afwatering, trad bodemdaling op en tot aan de laatmiddeleeuwse bedijkingen werd het gebied overstroomd bij hoog stormvloedwater.

In deze pilotstudie is onderzocht in hoeverre de bestaande archeologische verwachtingskaart voor het gebied Stitswerd - Kantens in het Noord Groningse zeekleigebied verfijnd zou kunnen worden met een aanvullend geoarcheologisch booronderzoek. De geologische gegevens uit het booronderzoek werden vertaald naar een paleolandschappelijk model en op basis van dit model is de bestaande verwachtingskaart verfijnd (vergelijk Bijlage 4 en 5). De verfijning zit hem vooral in de kartering van een oud getijdengeulsysteem die in de ondergrond van het studiegebied aanwezig was. Deze geulafzettingen hebben een lage verwachting op de kaart gekregen, omdat deze getijdengeulen actief waren vanaf de ijzertijd tot in de vroege middeleeuwen, en er om die reden in deze afzettingen geen nederzettingen uit de pre- en protohistorie te verwachten zijn.

Op 2 en 3 november 2010 heeft op het terrein van het voormalige schoolgebouw aan het Oud Kerkhof nr. 13 in Sneek geologisch en archeolandschappelijk onderzoek plaatsgevonden. Dit onderzoek heeft belangrijke nieuwe resultaten opgeleverd over Holocene stratigrafie en wordingsgeschiedenis van de stad Sneek. Uit het onderzoek voormalige schoolgebouw (locatie Sneek - De School) bleek dat in de ondergrond - onder de middeleeuwse terpophogingslagen - een oud afwateringssysteem aanwezig was. Aan de hand van verzamelde gegevens uit het onderhavige onderzoek en die uit onderzoeksites uit de omgeving (o.a. Rennenbergkamer en Houkepoort) is de landschapsgeschiedenis van dit systeem gereconstrueerd op kaart en in profiel. De wijze waarop deze landschapsreconstructies tot stand zijn gekomen, wordt bediscussieerd in hoofdstuk 5.

De terp Wommels-Stapert ligt in het zuidelijke deel van het voormalige Boornebekken in Westergo. Deze terp is aan het einde van de 1ge eeuw volledig afgegraven. Alleen de diepste sporen die tot onder de terpzool zijn gegraven, resteren nog. In 2014 is de terpzool archeologisch onderzocht. Uit het begeleidende geologisch-archeolandschappelijk onderzoek - beschreven in dit rapport - kan worden afgeleid dat in de late bronstijd deze regio bestond uit een uitgebreid kweldergebied dat doorsneden werd door grote getijdenkreken. Het begin van de kwelderontwikkeling op de locatie Wommels-Stapert is rond 1200-1100 v. Chr. gedateerd. Tijdens geomagnetisch onderzoek dat voorafgaand aan de archeologische opgraving uitgevoerd is, werd een getijdengeulachtig patroon waargenomen ten zuiden van de terp. Dwars op de geulstructuur is tijdens het veldwerk een boorraai gezet. Deze raai was de voorbereiding op de gegraven profielsleuf over de geulstructuur. Uit deze opnamen bleek dat een restgeulsysteem verantwoordelijk was voor het waargenomen geulpatroon. Ten tijde van de eerste bewoning rond 650-600 v. Chr. was de restgeul grotendeels dichtgeslibd. De restgeullaagte liep met vloed nog onderwater. Aan de hand van aardwerkvondsten kon worden vastgesteld dat in de midden ijzertijd de laagte verder verlandde en er slappe kwelderafzettingen werden afgezet. Deze afzettingen zijn antropogeen verstoord (vertrapt en vergraven). De afwatering moet vanaf die tijd via door de mens gegraven sloten hebben gelopen. De locatie Wommels-Stapert lag op kwelderafzettingen aan de noordzijde van de restgeullaagte. Uit het archeologisch onderzoek bleek dat de bewoning in de vroege ijzertijd als een vlaknederzetting begon. In de midden-ijzertijd werd een terplichaam opgeworpen wat erop duidt dat in die tijd het maximale stormvloed niveau (Extreem Hoog Water; EHW) was gestegen en dat het noodzakelijk was op een verhoogd podium te wonen. ' Deze paleo/ archeoandschappelijke ontwikkeling komt sterk overeen met die van de site Saksenoord die westelijk van Wommels-Stapert gelegen is. Enkele waterputten, waarvan de oudste al eind 12e/begin 13e eeuw gedempt is, zijn gebouwd met vrij humeuze zoden. Bata, tsche indicatoren wijzen erop dat deze zoden zijn gestoken in een verzoet landschap. Deze verzoeting is waarschijnlijk het gevolg van de bedijking die voorafgaand aan de bouwen demping van de waterputten heeft plaatsgevonden.

Samenvatting In dit rapport wordt de "nieuwe" lithostratigrafische indeling voor de Holocene kustafzettingen van Noord Nederland beschreven. Deze beschrijving is een aanvulling op de "nieuwe" lithostratigrafische indeling van Nederland (Westerhoff, e.a., 2003) en is uitgevoerd in opdracht van TNO-Geologische Dienst Nederland. De gangbare stratigrafische begrippen worden in dit rapport verduidelijkt en de nieuwe lithostratigrafische indeling voor de Holocene kustafzettingen Noord Nederland wordt beschreven. De indeling wordt inzichtelijk gemaakt in de vorm van twee schematische profielen binnen het kustgebied van Friesland. In de afbeeldingen- en fotobijlagen worden voorbeelden gegeven van de diverse kustafzettingen (lithofacies) zoals die te zien waren in boringen of verschillende geoarcheologische ontsluitingen.

Het betreft een overslibde terp uit de Romeinse tijd en vroege middeleeuwen, die in 2014 voor een deel is opgegraven. De site bevindt zich in het voormalige veengebied dat vanaf het einde van de ijzertijd geregeld onderwater liep tijdens extreem hoogwater (stormvloeden). Tijdens de opgravingen zijn geologische / archeolandschappelijk opnamen verricht naar de afdekkende sedimentlagen die in de profielwanden van de archeologische werkputten ontsloten waren. Uit het onderzoek kwam naar voren dat het veenrandgebied bij de site Sneek-Harinxmaland pas regelmatig onderwater kwam te staan bij extreem hoogwater (stormvloeden) vanaf de 2e eeuw n. Chr. In de midden-Romeinse tijd werd de site verlaten en werden de randen van de veenterp overslibd met een humeuze / venige klei (het Tinga complex). In de r en of 8e eeuw n. Chr. vonden er weer activiteiten plaats op de deze locatie. Daarna werd deze plek wederom verlaten en raakte hij overslibd. Het gebied veranderde in een waddengebied dat met iedere vloedperiode onderwater liep. De stijging van het gemiddeld hoogwater met vele decimeters is toe te schrijven aan de vergroting van de getijdenrange in het achterland van het Middelzeesysteem. Deze sterke toename van de mariene invloed werd veroorzaakt door de grootschalige antropogene ontginningen in de vroege Middeleeuwen. Door drainage van het veen daalde het bodemoppervlak, werd het kombergingsgebied van de Middelzee groter, waardoor ook de geulen groter werden en de getijdenrange in het achterland van het systeem kon toenemen. Aan dit proces kwam een einde toen het gebied in de late middeleeuwen werd ingedijkt en daarmee afgesloten van de zee.

De terp van Leeuwarden-Bullepolder ligt in het klei-op-veengebied ten noordoosten van de stad Leeuwarden. In 2015 is een deel van de terp opgegraven waarbij bewoningsporen uit de midden- en late ijzertijd en Romeinse tijd werden aangetroffen. Tijdens de opgraving zijn geologische opnamen verricht in de profielwanden van de werkputten. Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat in de midden-ijzertijd het oligotrove veen op deze plek ontgonnen werd en vervolgens geschikt gemaakt werd voor bewoning. Door de veenontginning daalde de bodem waardoor in de late ijzertijd het gebied overstroomd werd tijdens extreem hoge waterstanden. Aanvankelijk liep de top van het ontwaterde veen tijdens hoge waterstanden niet onder water, maar ging drijven. Onder het drijvende veen werden oplichtings- of klapkleien gevormd. In de loop van de tijd nam het drijvende vermogen van het veen af en raakte het overstroomd bij hoogwater. Vanaf die tijd was het nodig om terpen op te werpen in het gebied om droog te kunnen wonen. Tijdens de overstromingen vormde zich een laag kwelderklei op het veen. De opslibbing van het veen werd aan het einde van de Romeinse tijd en de volksverhuizingstijd onderbroken door hernieuwde veengroei. Dit zogeheten Tinga-achtige veen kon zich ontwikkelen omdat de antropogene ontwatering niet meer werd onderhouden wegens de sterk afgenomen bewoningsintensiteit in het gebied. In de middeleeuwen nam bewoning in het gebied weer toe met als gevolg dat de sedimentatie van kwelderklei hervatte. Dit proces ging door tot aan de bedijking van het gebied in de late middeleeuwen.

De terpsite van Lollum-Saksenoord ligt in het zuidelijk deel van Westergo. De terp is volledig afgegraven, alleen de terpzool is nog bewaard gebleven. In 2013 is de terpzool archeologisch onderzocht. Uit het begeleidende geologisch-archeolandschappelijk onderzoek - beschreven in dit rapport - is naar voren gekomen dat in de late bronstijd deze regio bestond uit een uitgebreid kweldergebied dat doorsneden werd door grote getijdenkreken. Langs de wadkweldergrens en de grote getijdenkreken vormden zich kwelderwallen. Bij Saksenoord had zich een kwelderwal ontwikkeld langs een grote getijdenkreek, die een zijtak was van de Marne hoofdgeul. Op deze kwelderwalafzettingen is in de vroege ijzertijd op de locatie Saksenoord een nederzetting gebouwd. Paleolandschappelijk gezien geeft deze vlaknederzetting aan dat de kwelderwal in die tijd niet werd overslibd. De getijdenkreek was voor een groot deel dichtgeslibd maar liep tijdens hoogwater nog onder. In de midden ijzertijd slibde de getijdenkreek geheel dicht en werd deze afgedekt door terplagen en jongere kwelderafzettingen. De afwatering van het gebied rond de site verliep vanaf die tijd via door de mens gegraven sloten. De aanleg van een terplichaam in de midden ijzertijd duidt erop dat in die tijd het maximale stormvloed niveau (Extreem Hoog Water; EHW) was gestegen en het voor droge bewoningscondities nodig was een terp op te werpen. Rond de terpophoging ging de kwelder sedimentatie door en werden de 'jonge' kwelderafzettingen gevormd.

In het gebied ten noorden van de Houkesloot is ten behoeve van de recreatie de afgelopen jaren een nieuw meer gegraven (het plangebied Houkepoort). In het plangebied kwam tussen de Groenedijk en het voormalige Voetveer aan de Houkesloot, een kromme sloot voor waarvan gedacht werd dat het een laatste restant van een oude loop van de Ges. veenrivier was. De Ges is een oude veenrivier die thans loopt tussen Oppenhuizen en Uitwellingerga en die uitmondt in de Houkesloot. Voorafgaande aan de ontgraving van het nieuwe meer is in het voorjaar van 2007 een geologisch onderzoek uitgevoerd naar de afzettingen van het Ges riviersysteem. Doel van het onderzoek was de dimensie van het Ges-riviersysteem en de bibehorende sedimentfacies (afzettingsmilieus) te leren kennen. Dit is van belang was voor paleolandschappelijke en geoarcheologische studies die uitgevoerd worden binnen de gemeenten Sneek en Wymbritseradiel. Het geologisch onderzoek naar het Ges-systeem heeft een nieuw licht heeft geworpen op de landschapsgeschiedenis van deze veenrivier. De resultaten wijzen uit dat de opvattingen over de Ges-rivier in het plangebied - zoals die voorafgaande aan de studie opgang deden. bijgesteld moeten worden. Het Ges-systeem bleek in dit gebied niet zo zeer een rivier te zijn geweest maar een veenmeer dat zich rond 2200 v. Chr had gevormd en dat rond 1000 n. Chr definitief verlandde. In het verlandende meer ontwikkelde zich rond 1000 v. Chr. een stroombaan die de onderliggende oudere meerafzettingen deels opruimde. De kromme sloot werd gegraven nadat de stroombaan volledig was ca 1000 n. Chr. De sloot heeft wel min of meer de richting van de voormalige stroombaan waarschijnlijk heeft men bij het graven van de sloot rekening gehouden met de natuurlijke laagte die toen nog in het terrein aanwezig was. De fotobijlage (Bijlage A) geeft een 'beeldverslag van het geologisch onderzoek naar de Ges-afzettingen, zoals dat uitgevoerd is van 23 t/m 25 april 2007 in het plangebied Houkepoort. De foto's laten de afzettingen zien zoals die ontsloten waren in de noordwand van de profielsleuf. Het fotoverslag gaat in volgorde van Oost naar west (Foto's 1 t/m 36; 96 naar 0 m in het geologisch profiel: Bijlage B).

De onderzoekslocatie Gaarkeuken ligt op het terrein van het voormalige provinciale gronddepot Oosterzand, een depot dat zuidoostelijk lag van de sluizen in het Van Starkenborghkanaal bij Gaarkeuken (west Groningen). Op de onderzoekslocatie komt in de ondiepe ondergrond een veenpakket voor dat ligt op de Pleistocene zandafzettingen. De veenlaag is afgedekt met een dun dek van zeeklei afzettingen. Tijdens de grondwerkzaamheden op het terrein van het depot zijn door de provinciale archeoloog van Groningen oude slootpatronen waargenomen in het veen waarvan het vermoeden was dat zij tot de oudste veenontginningsfase behoorden. Om de vragen te beantwoorden hoe 1) het slotenpatroon en drie dimensionaal uitzag, 2) uit welke tijdperiode de eerste ontginningen dateerde en 3) wat de waterkwaliteit was tijdens de eerste slootontginningsfase, is op 9 april 2010 een kleinschalig paleolandschappelijk proefsleuf onderzoek uitgevoerd door de heren Groenendijk en Vos. Tijdens deze veldopnamen zijn monsters genomen voor paleoecologisch onderzoek aan de veenlaag en aan de afdekkende klei en in de oude slootvulling. Bij het beantwoorden van de vragen is naast het veld- en laboratoriumonderzoek Gaarkeuken ook gebruik gemaakt van de paleolandschappelijke kennis uit het onderzoek Stoobos (Vos & Groenendijk 2005), een onderzoekslocatie die westelijk van Gaarkeuken ligt. Het belang van het onderzoek Gaarkeuken is dat het inzicht geeft in de landschapsgeschiedenis van Zuidelijk Westerkwartier; de onderzoekslocatie is daarom een ‘sleutel site’ in de regionale landschapsreconstructie van Groningen. Uit het paleolandschappelijk onderzoek Gaarkeuken komt naar voren: - dat het hier gaat om een vroeg Middeleeuwse ontginning gaat met veensloten, - dat tijdens de eerste fase van middeleeuwse overstromingen van het veengebied bij Gaarkeuken (vanuit het noordelijk gelegen Lauwerszeesysteem) het veen niet onderwater kwam te staan maar ging drijven, - dat zich in deze eerste fase van verdrinking onder de drijvende veenschollen zich klapklei vormde, en - dat in de daaropvolgende fase, toen het veen zijn drijvende vermogen verloor (eveneens in de periode van de vroege middeleeuwen), er kwelderklei op het veen werd afgezet. Dat is een brakwaterklei die behoort tot de Lauwerszee afzettingen. De afbeeldingen achter in het rapport geven een visuele samenvatting van de locatie, de veldopnamen en de pollenanalyse.

Dit rapport bevat de resultaten van het multidisciplinair onderzoek naar de landschapsvorming op het terrein van de Vergulde Hand West (VHW). Tijdens de opgravingen in 2005 zijn op het terrein - in het kader van het archeologisch onderzoek - op uitgebreide schaal geologische opnamen verricht en bemonsteringen gedaan voor paleoecologisch- en dateringsonderzoek. Doel van dit onderzoek was de ontstaansgeschiedenis van het landschap in de perioden voor, tijdens en na de menselijke aanwezigheid in het gebied te ontrafelen (reconstructie van het paleolandschap); dit om het menselijk handelen in dit gebied beter te kunnen begrijpen. Het onderzoek concentreerde zich vooral op de tijdperiode tussen de Midden-Bronstijd en de Late Middeleeuwen (1500 v.Chr. tot 1250 n.Chr.); de periode waaruit de meeste archeologische vondsten op het terrein afkomstig zijn. Het terrein van de VHW was tijdens de opgravingen opgedeeld in 4 deelgebieden, namelijk deelgebied Oost, Midden en West en het gebied waar de boomstamkano is gevonden. Het accent van het archeo-landschappelijk onderzoek in de deelgebieden werd bepaald door de aanwezige archeologische resten die in het betreffende deelgebied zijn gevonden. In deelgebied Oost betrof het vooral de Vroege en Midden-IJzertijd en de periode die daar aan vooraf ging. In deelgebied Midden ging het met name om de lagen uit de Bronstijd, Midden-IJzertijd en Late IJzertijd. In deelgebied West zijn het vooral de afzettingen uit de Romeinse tijd en Middeleeuwen waarin belangwekkend archeologisch materiaal is gevonden. Bij het landschappelijk onderzoek in deelgebied Boomstamkano stond de vraag centraal hoe de boomstamkano in oudere veenlagen terecht is gekomen. Tijdens de geologische veldopnamen in de vondstzones werden de lagen stratigrafisch ingedeeld en de sedimentkarakteristieken beschreven. Monsters (voornamelijk in bakken van 50 bij 10 bij 10 cm) zijn verzameld voor laboratorium onderzoek, dit om de ouderdom van de organische lagen (14C onderzoek) en het afzettingsmilieu van de afzettingen nader te kunnen bepalen (paleo-ecologisch onderzoek). Het paleo-ecologisch onderzoek betrof stuifmeelkorrels (pollenanalyse), diatomeeën (kiezelwieren), mollusken, botanische macroresten (grotere plantenresten) en micromorfologisch onderzoek aan slijpplaten. Daarnaast zijn uit de archeologische cultuurlagen ook mijten en Chironomidae (‘dansmuggen’) onderzocht die informatie geven over het paleomilieu. Ook de gevonden archeologische resten zelf geven informatie over het paleomilieu. De aanwezigheid van een permanent bewoonde nederzetting wijst er bijvoorbeeld op dat het terrein het hele jaar door voldoende droog was en dat het gebied niet frequent werd overstroomd tijdens hoge vloeden. Wanneer archeologische criteria gebruikt worden in een landschapsreconstructie moet in de toelichting op de reconstructie dit duidelijk vermeld worden omdat het gevaar van een cirkelredenering dreigt. Dat het landschap geschikt is voor bewoning is namelijk in dat geval niet afgeleid uit de geografische of paleo-ecologische gegevens maar op basis van de archeologie zelf. In dit rapport wordt eerst de paleogeografische setting van het terrein van de VHW in de Rijnmond regio en de aangetroffen stratigrafie (laagopbouw) beschreven. Om de specifieke lagen - die in de profielen van de VHW ontsloten zijn - te kunnen duiden, is een eigen stratigrafie ontwikkeld voor de site. De laageenheden en laagcodes die onderscheiden zijn in de verschillende deelgebieden zijn weergegeven in een stratigrafisch overzichtschema. Na de stratigrafie wordt ingegaan op de gebruikte paleo-ecologische methoden, en worden hun mogelijkheden – en beperkingen – om het paleomilieu te reconstrueren kort vermeld. Vervolgens wordt – per deelgebied en geologisch laagniveau – de ouderdom en het milieu gereconstrueerd op basis van de beschikbare paleo-ecologische en dateringsgegevens. Voor ieder laag worden de gegevens per onderzoeksmethode op een rij gezet en de milieuinterpretatie en ouderdom van de laag besproken. Ook het gevonden archeologisch materiaal behoort daartoe, dit voor zover het relevant is voor de landschapsgenese. Het paleomilieu en dateringsonderzoek - per laag en per deelgebied – is samengevat in de tabellen. In de landschaps- en bewoningssynthese worden alle veld- en laboratoriumgegevens geïntegreerd tot één landschapsgenetisch verhaal. Vanaf de Midden-Bronstijd wordt op chronologische volgorde de landschapsgeschiedenis en de menselijke activiteiten die plaats hebben gevonden op het terrein van de VHW beschreven. Uit het landschapsonderzoek komt naar voren dat het gebied van de VHW gedurende de tijdperiode tussen 5000 en 1000 jaar voor heden (tot aan de bedijking) altijd relatief hoog heeft gelegen. Met ‘relatief hoog’ wordt bedoeld dat het maaiveld van het grootste deel van het gebied van de VHW altijd boven het toenmalige gemiddeld hoogwaterniveau heeft gelegen. Het gebied overstroomde alleen tijdens hoogwaterperioden. Deze perioden van hoogwater werden veroorzaakt door stormvloeden van uit zee en/of tijdens periode van grote waterafvoer door de grote rivieren Rijn en Maas. Tijdens bepaalde perioden vond er veenvorming plaats in het gebied van de VHW en het veen kon zo hoog opgroeien dat het veenoppervlak nauwelijks of niet meer tijdens hoogwater werd overstroomd. De mens heeft in het natte landschap van de Rijn-Maas delta geleefd en zijn sporen achtergelaten. Niet alleen uit de gevonden archeologische resten - zoals takkenpaden, aardewerk en houten palen van gebouwen en nederzettingen – maar ook uit het paleoecologisch onderzoek (o.a. macroresten, pollen en micromorfologie) blijkt dat het gebied door de mens betreden is en dat de lokale vegetatie verstoord is.