Search

Bij graafwerkzaamheden in het zuidelijke gedeelte van de Utrechtse binnenstad werden eind 2019 resten van dertiende- en zestiende-eeuwse stadsmuren gevonden. De werkzaamheden, die werden uitgevoerd door Eneco Warmtenetten B.V., bestonden uit het vervangen van de bestaande stadsverwarmingsleidingen vanaf de Wijde Doelen dwars door het Zocherpark tot aan de singel. De archeologische resten zijn onderzocht door archeologen van de afdeling Erfgoed, gemeente Utrecht. Ondanks het feit dat er relatief weinig archeologische resten gevonden zijn, bood de opgraving aan de Wijde Doelen een inkijkje in de ontwikkeling van de Utrechtse stadsverdediging. Het hebben van een stadsverdediging was een recht dat Utrecht een zekere autonomie gaf. Het belang van deze verdediging blijkt wel uit de verschillende bouwcampagnes die vanaf 1122 hebben plaatsgevonden en waarbij grondige vernieuwingen werden uitgevoerd. In eerste instantie bestond de verdediging mogelijk uit een aarden wallichaam met mogelijk op verscheidene plekken tufstenen torens. Nadat al eerder in de dertiende eeuw grote bakstenen werden gebruikt bij het bouwen van de stadsmuur, werd in de dertiende en veertiende eeuw een geheel uit kloostermoppen bestaande stadsmuur gebouwd. De stadsmuur van deze baksteenfase is bij het onderzoek in 2019 in het zicht geweest. De muur bevatte ondergrondse spaarbogen, waarvan in dit geval slechts de aanzet en een uitbraakspoor bewaard zijn gebleven. Aan de grachtzijde is een vanaf de veertiende eeuw opgehoogd oevertje (schuin talud) waargenomen. In de zestiende eeuw stonden een veranderde politieke positie en een nieuwe manier van oorlogsvoering aan de wieg van grootschalige bouwcampagnes aan een modernere stadsverdediging. Ook van de tijdens deze campagnes gebouwde stadsmuur is een deel in zicht geweest tijdens het onderzoek in 2019. Met deze muur werd de stadsomwalling enkele meters uitgebreid richting de gracht. De muur was een stuk dikker dan de middeleeuwse voorganger en aan de stadskant zijn twee steunberen aangetroffen. Een andere opvallende constatering is dat er wederom een oevertje aan de buitenzijde tegen de stadsmuur lag en de gracht dichtbij de stadsmuur bovendien vrij ondiep moet zijn geweest. Langs de stadskant (binnenzijde) van de middeleeuwse stadsmuur zijn de restanten van een keienstraatje aangetroffen. De ligging van dit keienstraatje was reeds bekend uit onderzoeken in 1948, 1984 en 2005. Over de datering van het straatje verschillen de meningen: liep het langs de middeleeuwse stadsmuur of hoorde het bij de zestiende-eeuwse stadsverdediging? Ook dit onderzoek kan hierover geen uitsluitsel geven. Het is pas in de negentiende eeuw dat het gebied dat altijd een verdedigingsfunctie had, na ruim 700 jaar een totaal andere functie kreeg. Het Zocherpark diende immers niet meer als stadsverdediging, maar als plaats om te wandelen, te ontspannen en te flaneren. De zestiende-eeuwse stadsmuur werd dan ook afgebroken, waarna een groot deel van de stenen werd hergebruikt. De rest van het puin werd gebruikt om een gedeelte van de gracht te dempen en zo het Zocherpark te verbreden en de stad, wederom, een stukje uit te breiden.

De aanleiding voor het onderzoek is de voorgenomen ontwikkeling voor het terrein. XXX behelst de herontwikkeling van de locatie van het voormalige XXX aan de Bloemendaalsestraatweg in Santpoort-Zuid in combinatie met de herstructurering van de locatie van de supermarkt (met bovenwoningen) en de sloop van het aanwezige tuincentrum. In het plangebied zijn woningbouw en de aanleg van een onderkelderde parkeergarage gepland. De voorgenomen herinrichting vormt een bedreiging voor de eventueel in de grond aanwezige archeologische resten. In de westelijke helft van het plangebied zal de ontgraving voor de geplande herinrichting van het terrein tot circa 1 m -mv reiken. In de oostelijke helft van het plangebied, waar een parkeerkelder is voorzien onder de huidige parkeerplaats, zal de ontgraving zich uitstrekken over en oppervlak van ca. 2.060 m2 met een ontgravingsdiepte van ca. 3,5 m -mv. Op basis van eerder uitgevoerd archeologisch onderzoek is westelijke deel vrijgegeven door de bevoegde overheid. In het oostelijk deel is onderhavig vervolgonderzoek uitgevoerd. Uit het vooronderzoek is gebleken dat, op basis van waarnemingen in de omgeving en het feit dat het plangebied gelegen is op een strandwal die vanaf circa 2.500 v. Chr. bewoond kan zijn geweest, voor het plangebied een hoge verwachting geldt voor alle perioden. Het betreft dan met name sporen van bewoning en off site sporen van landbouw en veeteelt. Ook werd de kans groot geacht dat er sporen aanwezig zijn van een uit historische bronnen bekende nieuwetijdse blekerij. In totaal zijn 94 spoornummers gedocumenteerd. De sporen waren duidelijk te herkennen in het vlak en bleken goed geconserveerd. De sporen bestaan voor het grootste deel uit paalgaten. Verder zijn acht wastobbes, drie planken, twee gietsloten, een zandwinningssloot, vier houten goten, een aangepunte paal/boom, vijf houten tonnen, beschoeiingen (of houten goten), een vierkante houten put aangelegd door houten goot en een aantal insteken gedocumenteerd. In een deel van de sporen is goed geconserveerd en dateerbaar vondstmateriaal aangetroffen. Het gaat hierbij om aardewerk, keramisch bouwmateriaal, pijpaarde, leder en glas. Op basis van dit vondsmateriaal, dat is aangetroffen in de vullingen van de betreffende sporen, is de meerderheid van deze sporen te dateren in de periode midden 16e eeuw - 17e eeuw. Er zijn meerdere houtmonsters genomen van duigen, hoepels en bodems van wastobbes, die dendrochronologisch zijn onderzocht. Hieruit blijkt dat verwacht mag worden dat het hout ergens rond de overgang van de 16e op de 17e eeuw gekapt is. Ondanks de hoge archeologische verwachting voor alle periodes, zijn geen dateerbare archeologische indicatoren aangetroffen die wijzen op bewoning en/of landgebruik eerder dan de 16e eeuw. Wel zijn vegetatiehorizonten aangetroffen op niveau’s die dieper liggen dan de dateerbare resten – die daarmee aanwijzingen zijn voor vroegere menselijke activiteiten – maar deze lagen liggen onder het aangelegde vlak en konden derhalve niet nader worden onderzocht. Alle aangetroffen sporen en het vondsmateriaal dateren vanaf het midden van de 16e eeuw. De sporen zijn te relateren aan de blekerij die hier vanaf het midden van de 16e eeuw tot in de 18e eeuw aanwezig was.

In deze rapportage worden de onderzoeksresultaten gepresenteerd van het archeologisch onderzoek in het trac�� van de Westfrisiaweg, dat is uitgevoerd door ADC ArcheoProjecten en Archeologisch Onderzoek Leiden BV. De meeste opgravingen zijn uitgevoerd in de periode 2014-2017 en concentreerden zich vooral rond het dorp Hoogkarspel in oostelijk West-Friesland. Dit gebied kent een lange onderzoeksgeschiedenis, hier werden in de jaren 60 van de vorige eeuw de eerste Westfriese nederzettingsterreinen uit de bronstijd (ca. 1600-800 v. Chr.) onderzocht. Oostelijk West-Friesland is in de prehistorische archeologie beroemd vanwege de vaak uitstekende conservering van de resten van dit cultuurlandschap. Er zijn maar weinig andere gebieden waar sporen van nederzettingen, grafheuvels en landgebruik integraal en op zo���n grote schaal kunnen worden onderzocht. De aanleg van de Westfrisiaweg bood de archeologen een unieke gelegenheid om een omvangrijk deel van het cultuurlandschap integraal te onderzoeken en daarmee na 50 jaar weer een nieuw hoofdstuk aan de indrukwekkende onderzoeksgeschiedenis toe te voegen. Het lange trac�� geeft een fraai beeld van de wijze waarop de Westfriese bronstijdboeren eeuwen lang het landschap hebben ingericht en aangepast. Op de vindplaatsen Markerwaardweg, Streekweg, Hoogkarspeltunnel, Binnenwijzend, Slimweg, Houterpolder en Voetakker is in totaal is 25 hectare blootgelegd waarmee een enorm areaal onderzocht kon worden. Vrijwel alle werkputten hebben sporen uit de bronstijd opgeleverd, wat de enorme omvang van het prehistorische cultuurlandschap illustreert. De oudste resten dateren uit de vroege bronstijd en het begin van de midden-bronstijd, tussen ongeveer 2000 en 1600 v. Chr. Vindplaatsen uit deze periode zijn zeldzaam in het oostelijk deel van West-Friesland. We kenden ze tot voor kort vooral uit het westelijk deel van de regio, maar uit het recente onderzoek op de vindplaatsen Noorderboekert en Rijweg in het trac�� blijkt dat ook in meer oostelijke richting nederzettingsterreinen, akkercomplexen en zelfs graven uit deze periode zijn te verwachten. Diverse vindplaatsen in het trac�� blijken deze verwachting voor een vroege bronstijd-bewoningsfase in oostelijk West-Friesland te bevestigen. Zo troffen we akkers aan op de vindplaatsen Binnenwijzend en Houterpolder-West, en kon in Houterpolder-Oost zelfs een groot deel van een nederzettingsterrein uit deze periode worden onderzocht. Het blijven echter lastige vindplaatsen die vaak verborgen liggen onder een pakket sediment waarop de ���reguliere��� midden-bronstijdbewoning zich manifesteert. Vanaf de tweede helft van de midden-bronstijd, vanaf ca. 1600 v. Chr., zien we dat grote delen van oostelijk West-Friesland in cultuur zijn gebracht. Veruit de meeste sporen in het trac�� houden verband met activiteiten uit de tweede helft van de midden-bronstijd, ongeveer tussen 1600 en 1100 v. Chr. We hebben zo���n 80 boerderijen uit dit tijdvak gevonden, de meeste troffen we aan op de grote opgraving van Markerwaardweg. Men heeft daar een relatief hoge plaats in het landschap als woonplaats uitgekozen om er vervolgens eeuwenlang te blijven, tot ver in de late bronstijd. Ook op de vindplaats Voetakkers troffen we zeer veel sporen aan, maar door de geringe breedte van het plangebied bleek het lastig om de omvang van dit woongebied in kaart te brengen. Op de vindplaatsen Houterpolder-Oost en Slimweg vinden we ook een concentratie van bewoningssporen. Bij Houterpolder-Oost konden we door het lange trac�� fraai inzicht krijgen in de bewoning op en nabij een forse rug. Voor de inrichting van het nederzettingsterrein heeft men duidelijk deze hoogte opgezocht. Op de vindplaats Slimweg ontdekten we ook een concentratie boerderijen op een hoger terreindeel. Bijzonder is dat men de nederzetting heeft afgebakend door rondom greppels te graven en die afbakening door onderhoud van de greppels lange tijd in stand te houden. Op veel van de andere vindplaatsen is de bewoning minder plaatsvast. Op de vindplaats Houterpolder-West bijvoorbeeld, troffen we op een vrij groot gebied relatief weinig boerderijen aan. Bronstijdgreppels waren er in overvloed en uit die verkaveling komt wel weer een duidelijke continu��teit naar voren. Brede greppelbundels zijn daar het resultaat van het steeds weer opnieuw graven van greppels op ongeveer dezelfde plaats om woongebied en gebruiksgronden af te bakenen en te ontwateren. De vondst van grafstructuren uit de midden-bronstijd was een grote verrassing. Er zullen er vele honderden zijn geweest, de locatie van slechts enkele tientallen is bekend door luchtfoto���s, verkenningen en kleinschalige opgravingen. Aan de Binnenwijzend konden we een klein deel van een grafheuvel onderzoeken, wat spectaculaire resultaten opleverde. Er werden enkele grafkuilen aangetroffen met zeer goed geconserveerde skeletten. De overledenen waren aan het eind van de middenbronstijd begraven, mogelijk zelfs in het begin van de late bronstijd. Een bijzondere (en vroege) bronzen beitel, illustreert dat de heuvel lange tijd gebruikt is om overledenen in te begraven. Een ander fraai skelet werd ontdekt op de vindplaats Houterpolder- West. Van deze jonge vrouw, beter bekend als ���Drechtje���, is een reconstructie gemaakt die in het huis van Hilde in Castricum is te bewonderen. Op de skeletten is isotopenonderzoek uitgevoerd, daaruit blijkt dat enkele een ���lokaal signaal��� hebben, dus vermoedelijk uit de regio (of het kustgebied) afkomstig zijn. Interessant is dat er ook twee individuen met een niet-lokaal signaal zijn. Zij zijn buiten de regio opgegroeid en pas later naar West-Friesland gekomen. Dat de wereld van de bewoners groter was dan alleen West-Friesland, komt ook goed tot uitdrukking in het vondstmateriaal. Natuursteen dat werd gebruikt om granen te malen of voedsel of objecten te kloppen, was afkomstig van keileem opduikingen, vermoedelijk noordelijk bij Kreileroord of Wieringen. Ook voor het vuursteen was men afhankelijk van die gebieden. Er zullen diverse paden zijn geweest, maar de grootste afstanden zullen vermoedelijk over water zijn afgelegd. Men beschikte over boten en kano���s, maar daarvan hebben we tot op heden nog maar weinig teruggevonden. Spectaculair was dan ook de ontdekking van een groot deel van een peddel, onderin een waterput bij Houterpolder-West. Daarmee krijgen we toch een beter beeld van de activiteiten van de Westfriese bewoners. Ze waren niet alleen op het land te vinden maar gingen met enige regelmaat het water op. De bewoners hadden een gemengd bedrijf, de dorpjes werden omgeven door akkers en weilanden. De veestapel bestond hoofdzakelijk uit rund, maar ook hield men schapen, geiten, varkens en soms een enkel paard. Men verzamelde noten, vruchten en diverse wilde planten en ging ook geregeld vissen of op jacht. De buit bestond uit diverse soorten zoetwatervis en soorten als hert, eland en zelfs bruine beer. In de late bronstijd wordt het gebied steeds natter en verslechteren de leefomstandigheden in de regio. Dit is terug te zien in de vegetatieontwikkeling en ook in de wijze waarop nederzettingsterreinen worden ingericht. Het lijkt erop alsof grote delen van oostelijk West-Friesland niet meer bewoond zijn en men zich terugtrekt op, vermoedelijk, de hoogste delen van het toenmalige landschap. De uitgestrekte nederzettingsterreinen van de midden-bronstijd met greppels die soms over enkele honderden meters kunnen worden gevolgd, maken in de late bronstijd plaats voor geclusterde woonplaatsen omgeven door brede greppelbundels. De huisplaatsen bevinden zich dan mogelijk op terpjes. Mogelijk is dat de reden dat sporen van boerderijen uit de late bronstijd zeldzaam zijn, omdat ze met latere egalisaties zijn verdwenen. De door greppelbundels omgeven, geclusterde late bronstijdwoonplaatsen kennen we goed uit oude opgravingen. Door de opgravingen van de Westfrisiaweg zijn er enkele nieuwe voorbeelden van bijgekomen, zoals bijvoorbeeld op de vindplaats Hoogkarspeltunnel. De late bronstijdvindplaats van Markerwaardweg wijkt echter van het algemene beeld af; hier komen nog vrij omvangrijke greppelsystemen voor die woon- en andere gebruiksgronden van elkaar scheiden. In die zin lijkt deze topografie sterk op die uit de voorgaande midden-bronstijd. We veronderstellen dat deze grootschalige structuur gehandhaafd blijft, omdat de woonomstandigheden op de hoge rug nog goed waren. Naast de vindplaatsen Hoogkarspeltunnel en Markerwaardweg zijn ook op de vindplaatsen Houterpolder-West, Slimweg en Voetakkers sporen en vondsten uit de late bronstijd aangetroffen. Het gaat daarbij om slechts enkele contexten. Alleen in Houterpolder-West konden diverse greppels of greppeldelen in de late bronstijd worden geplaatst. Dit zijn in de meeste gevallen greppels die al in de midden-bronstijd waren gegraven. Het bleek dan ook niet mogelijk de exacte aard van deze late complexen te duiden, huisplaatsen zouden hier wellicht net buiten het trac�� verwacht kunnen worden. De vindplaats Markerwaardweg is bijzonder omdat we door de grootschalige opgraving zowel de nederzettingsstructuur uit de tweede helft van de middenbronstijd, als op de overgang van de midden- naar de late bronstijd en de volledige late bronstijd in kaart hebben kunnen brengen. Het is evenwel niet gelukt om tot een heel gedetailleerde fasering van de late bronstijdsporen te komen, daarvoor waren er te weinig 14C-dateringen voorhanden. Opmerkelijk is dat we op Markerwaardweg een huisplattegrond hebben gevonden uit de late bronstijd. Deze zijn uiterst zeldzaam. Een absolute topvondst is het bronsdepot van de vindplaats Markerwaardweg. Het depot, aangetroffen in een greppel uit de late bronstijd, bestaat uit diverse bronzen en enkele stenen objecten. De zeldzame veelal exotische objecten wijzen erop dat het om een intentionele depositie gaat. Van de meeste bronzen objecten kunnen we ervan uitgaan dat ze een rol hebben in lichaamsversiering. Het depot bestaat voornamelijk uit bronzen objecten: drie grote fibulae, twee armbanden, een grote schijfnaald, een serie ringen en twee rechthoekige plaatjes met aan een zijde lusvormige oogjes. Ook bevat het depot een stenen hanger en een vuurstenen sikkel. De bijzondere bronzen objecten zijn onder meer afkomstig uit Scandinavi�� en Duitsland. Als ze onderdeel waren van pronkzuchtige kostuums, dan waren dat nogal heterogeen, kosmopolitisch aandoende verschijningen. Naar de reden voor deze depositie kunnen we alleen maar gissen. Vast staat dat we hier greep hebben op de depositiehandeling zelf: een aantal objecten werd doelbewust en zeer zorgvuldig bij elkaar gehouden en in de drassige oever van een slootje neergelegd. Voor de mensen die hierbij betrokken waren, was de associatie van objecten logisch. De depositie markeert het einde van de bronstijdbewoning in het gebied, dat vanaf moment door het opdringende water lange tijd onbewoonbaar bleef. Binnen het trac�� van de Westfrisiaweg hebben alle vindplaatsen ook resten uit de late middeleeuwen en Nieuwe tijd opgeleverd. Het gaat dan meestal om resten van de verkaveling van het toenmalige cultuurlandschap. Op de vindplaatsen Streekweg, Binnenwijzend en Obdam-Dorpsstraat, waar de Westfrisiaweg bestaande bewoningslinten doorsteekt, zijn resten van historische boerderijen in beeld gekomen.

ADC ArcheoProjecten heeft in het kader van te realiseren nieuwbouw, een Opgraving, variant archeologische begeleiding uitgevoerd voor het plangebied Boompjes 55-57 te Rotterdam. In het plangebied zal een woontoren incl. ondergrondse parkeergarage worden gebouwd waarbij de ondergrond tot op een diepte van ca. 7 m -NAP wordt ontgraven. Vooronderzoek had evenwel aangetoond dat op de locatie mogelijk sprake was van de aanwezigheid van behoudenswaardige archeologische resten in de vorm van uit de Nieuwe tijd daterende restanten van scheepswerven en stedelijke bebouwing. Door de voorgenomen aanleg van de nieuwbouw zouden deze verloren gaan. Het bevoegd gezag heeft daarom besloten dat deze veilig gesteld dienden te worden middels een gedurende de bouwwerkzaamheden uit te voeren opgraving, variant archeologische begeleiding. Het onderzoek is uitgevoerd conform de KNA 4.1 en de in het voor het onderzoek opgestelde Programma van Eisen genoemde specificaties voor zover dit uiteindelijk technisch haalbaar en inpasbaar was binnen het werk van de technische uitvoerder. Als gevolg van laatstgenoemd aspect diende het werk in twee fases, fase A en fase B, opgedeeld te worden. Na fase A diende een evaluatie plaats te vinden, zodat op basis van de behaalde resultaten vastgesteld kon worden hoe fase B er uit diende te gaan zien. Uiteindelijk zijn tijdens het onderzoek binnen het plangebied zeven werkputten aangelegd met een gezamenlijk oppervlakte van 2391 m2. De tijdens het uitgevoerde onderzoek aangetroffen sporen dateren uit het eind van de 16e of het begin van de 17e eeuw en later. De oudste sporen bestaan daarbij uit een ophogingspakket, aangebracht ten behoeve van het geschikt maken van de locatie voor gebruik. Op basis van historische gegevens moet het aanbrengen ervan ergens na 1594 geplaatst worden toen dit oorspronkelijk buitendijks gelegen gebied bij de stad werd getrokken. In het pakket zijn geen sporen of vondsten aangetroffen die deze historische datering verder kan aanscherpen. Aan het begin van de 17e eeuw was vervolgens op de locatie sprake van de aanleg van diverse scheepswerven incl. daarbij behorende scheepshellingen. Restanten van laatstgenoemde zijn als zodanig tijdens het onderzoek niet aangetroffen. Wel zijn plaatselijk restanten van een houtsnipperlaag waargenomen, die gezien het erin voorkomen van zowel houtresten als sintels en fragmenten scheepshout gerelateerd kan worden aan het gebruik van het terrein als scheepswerf. Dergelijke houtsnipperlagen zijn zowel in Rotterdam als daarbuiten op vergelijkbare scheepswerflocaties aangetroffen. Tevens zijn twee houtconstructies aangetroffen, die mogelijk onderdeel vormden van de inrichting van de 17e-eeuwse scheepswerf. Begin 18e eeuw kwam vervolgens een eind aan het gebruik van de locatie als scheepswerf en verschenen op de locatie woonhuizen. Van deze panden zijn funderingsresten aangetroffen in de vorm van houten palen, planken en muren. Tevens zijn een waterkelder en twee tonputten aangetroffen, die met deze 18e en 19e-eeuwse bewoning in verband gebracht kunnen worden. Zowel van de 18e en 19e-eeuwse bewoning alsook van de 17e-eeuwse scheepswerf zijn maar beperkt resten aangetroffen. Dit als gevolg van zowel sloop- en bouwactiviteiten in het verleden, o.a. herinrichting terrein begin 18e eeuw t.b.v. woningbouw, als de sloop- en bouwactiviteiten in de 20e eeuw.

Met literatuuropgave

The history of the law of nations is generally seen as a synonym for the history of the laws of war. Yet, a strictly bilateral perspective can distort our interpretation of early modern diplomacy. The peace of Utrecht (11 April 1713) inaugurated an era of relative stability in the European state system, based on balance of power politics and anti-hegemonic legal argumentation. Incidental conflicts ought to be interpreted against this background. Declarations of war issued in 1718, 1719 and 1733 during the War of the Quadruple Alliance and the Polish Succession should not be read as doctrinal surrogates for trials between two parties, but as manifestos in a European arena., The history of the law of nations is generally seen as a synonym for the history of the laws of war. Yet, a strictly bilateral perspective can distort our interpretation of early modern diplomacy. The Peace of Utrecht (11 April 1713) inaugurated an era of relative stability in the European state system, based on balance-of-power politics and anti-hegemonic legal argumentation. Incidental conflicts ought to be interpreted against this background. Declarations of war issued in 1718, 1719 and 1733 during the War of the Quadruple Alliance and the Polish Succession should not be read as doctrinal surrogates for trials between two parties, but as manifestos in a European arena.

Met literatuuropgave

Met literatuuropgave

Met literatuuropgave

Met literatuuropgave